- HUAG ACONG SALANG̃IN NINO MAN
- ">
- NOLI ME TANGERE
- TALAAN NG NILALAMAN
- MGA LARAWAN
- [1]
- I.
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- Fernandez Paz 447. Sta. Cruz”)](images/011_b.jpg)
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- ">
- L.
- ">
- LI.
- ">
- LII.
- ">
- LIII.
- ">
- LIV.
- ">
- LV.
- ">
- LVI.
- ">
- LVII.
- ">
- LVIII.
- ">
- LIX.
- ">
- LX.
- ">
- LXI.
- ">
- LXII.
- ">
- LXIII.
- ">
- PANGWACAS NA BAHAGUI.
The Project Gutenberg EBook of Noli Me Tangere, by Jose Rizal
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Noli Me Tangere
Author: Jose Rizal
Translator: Pascual H. Poblete
Release Date: December 30, 2006 [EBook #20228]
Language: Tagalog
Character set encoding: ISO-8859-1
START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK NOLI ME TANGERE
Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online Distributed Proofreading Team (http://www.pgdp.net). Thanks to the following for their help in making this project possible: Elmer Nocheseda, Jerome Espinosa Baladad, Matet Villanueva, Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section, and the Filipinas Heritage Library. The ebook is being released in commemoration of Dr. Jos� Rizal’s 110th Death Anniversary on December 30, 2006. Handog ng Proyektong Gutenberg ng Pilipinas para sa pagpapahalaga ng panitikang Pilipino.(http://www.gutenberg.ph)
# NOLI ME TANGERE
HUAG ACONG SALANG̃IN NINO MAN
Novelang wicang Castila na tinagalog
NI
Kilalang manunulat at Tagapatnubay ng̃ mg̃a unang Pamahayagang Tagalog.
|
|
| | —- | —- |
Schiller. Ang anino ni Shakespeare.
MAYNILA
Limbagan ni M. Fernandez
PAZ, 447, Sta. Cruz.
Ang sabing Noli me Tangere ay wikang latin. Mg̃a wika sa Evangelio ni San Lúcas. Ang cahulugán sa wikang tagalog ay Huwag acong salang̃in nino man. Tinatawag din namáng Noli me Tangere ang masamang bukol na nacamamatay na Cancer cung pamagatán ng̃ mg̃a pantás na mangagamot.
millong
Saturnina Rizal ni Hidalgo,
ó
NENENG RIZAL.
NOLI ME TANGERE
Catha sa wicang castila ni
at isinatagalog ni
TALAAN NG NILALAMAN
- ISANG PAGCACAPISAN.
- CRISOSTOMO IBARRA
- ANG HAPUNAN
- HEREJE AT FILIBUSTERO
- ISANG BITUIN SA GABING MADILIM
- CAPITANG TIAGO
- MAIROG NA SALITAAN SA ISANG “AZOTEA”
- MANGA ALAALA
- MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO
- ANG BAYAN
- ANG MANG̃A MACAPANGYARIHAN
- ANG LAHAT NANG MANGA SANTO
- MGA PAUNANG TANDA NANG UNOS
- ANG ULOL NA SI TASIO Ó ANG FILOSOFO
- ANG MGA SACRISTAN
- SI SISA
- BASILIO
- MGA CALOLOWANG NAGHIHIRAP
- MGA KINASAPITAN NG ISANG MAESTRO SA ESCUELA
- ANG PULONG SA TRIBUNAL
- CASAYSAYAN NANG BUHAY NANG ISANG INA
- MANGA ILAW AT MGA DILIM
- ANG PANGIGISDA
- SA GUBAT
- SA BAHAY NG FILOSOFO
- ANG “VISPERA” NG “FIESTA.”
- SA PAGTATAKIPSILIM.
- MANG̃A SULAT
- ANG UMAGA.
- SA SIMBAHAN.
- ANG SERMON.
- ANG “CABRIA”.
- LAYANG-CAISIPAN.
- ANG PAGCAIN.
- MGA SALISALITAAN.
- ANG UNANG DILIM
- ANG GOBERNADOR GENERAL
- ANG PROCESION.
- SI DONA CONSOLACION.
- ANG CATUWIRA’T ANG LACAS.
- DALAWANG PANAUHIN.
- ANG MAG-ASAWANG DE ESPADAÑA.
- MGA PANUCALA.
- PAGSISIYASAT NG CONCIENCIA.
- ANG MGA PINAG-UUSIG.
- SABUNGAN.
- ANG DALAWANG GUINOONG BABAE.
- ANG HINDI MAGCURO
- ANG TINGIG NG MGA PINAG-UUSIG.
- ANG MAG-ANAK NINA ELIAS.
- MGA PAGBABAGO.
- ANG SULAT NG̃ MG̃A PATAY AT ANG MG̃A ANINO.
- IL BUON DI SI CONOSCE DA MATTINA.
- QUIDQUID LATET, ADPAREBIT, NIL INULTUM REMANEBIT.
- ANG CAPAHAMACAN.
- ANG SABIHANAN AT ANG INAACALA.
- ¡VAE VICTIS!
- ANG SIMUMPA.
- ANG KINAGUISNANG BAYAN AT ANG MGA PAG-AARI.
- MAG-AASAWA SI MARIA CLARA.
- ANG PANGHUHULI SA DAGATAN.
- PAGPAPALIWANAG NI PARI DAMASO.
- ANG GABING SINUSUNDAN NG̃ PASCO NG̃ PAGNG̃ANG̃ANAC.
MGA LARAWAN
- …..Ang Doctor De Espadaña at ang canyang guinoong asawa ang “Doctora” Doña Victorina….
- —¡Binatà, mag-íng̃at pô cayó! ¡Mag-aral cayó sa inyóng amá!—anáng teniente sa canyá.
- —Laguì bang isinaísip mo acó? ¿Hindî mo ba acó linimot?…
- —….Mananatili ang ating capangyarihan hanggang sa capangyarihang iya’y nananalig……
- —¡Ah! at ¿anó ang guinawâ mo sa bangcay pagcatapos?—ang ipinagpatuloy na pagtanóng ng̃ maselang.
- —¿Inanó mo ang aking amá—ani Ibarra sa fraile.
- —¡Doo’y walâ sino mang nagsasabi sa aking aco’y magnanacaw!—ang idinuctóng ni Crispín;—¡hindî itutulot ng̃ nanay! ¡Cung maalaman niyang aco’y pinapalò….
- —At cayóng nacacakita ng̃ casam-an, ¿anó’t hindî ninyo pinag-isip na bigyang cagamutan?
- ¡Nasirà ang isip ni Sisa! ¡Higuít ang calungcutan ng̃ canyang hinibíc-hibíc cay sa capanglaw-panglawang náririnig na mg̃a daíng cung gabíng ng̃itng̃it ng̃ dilím at umaatung̃al ang lacás ng̃ unós!
- —¿Hindî pô ba maglalagay namán cayó ng̃ inyong “paletada” guinoong Ibarra?—anang cura.
[1]
Nátatalà sa “historia”[2] ng̃ mg̃a pagdaralità ng̃ sangcataohan ang
isáng “cáncer”[3] na lubháng nápacasamâ, na bahagyâ na lámang másalang
ay humáhapdi’t napupucaw na roon ang lubháng makikirót na sakít. Gayón
din naman, cailán mang inibig cong icáw ay tawáguin sa guitnâ ng̃ mg̃a
bágong “civilización”[4], sa hang̃ad co cung minsang caulayawin co ang
sa iyo’y pag-aalaala, at cung minsan nama’y ng̃ isumag co icáw sa mg̃a
ibáng lupaín, sa towî na’y napakikita sa akin ang iyong larawang írog na
may tagláy ng̃ gayón ding cáncer sa pamamayan.
Palibhasa’y nais co ang iyong cagaling̃ang siyáng cagaling̃an co rin
namán, at sa aking paghanap ng̃ lalong mabuting paraang sa iyo’y
paggamót, gágawin co sa iyo ang guinágawà ng̃ mg̃a tao sa úna sa
canilang mg̃a may sakít: caniláng itinátanghal ang mg̃a may sakít na
iyan sa mg̃a baitang ng̃ sambahan, at ng̃ bawa’t manggaling sa pagtawag
sa Dios ay sa canilá’y ihatol ang isáng cagamutan.
At sa ganitóng adhica’y pagsisicapan cong sipîing waláng anó mang
pacundang̃an ang iyong tunay na calagayan, tatalicwasín co ang isáng
bahagui ng̃ cumot na nacatátakip sa sakít, na anó pa’t sa pagsúyò sa
catotohanan ay iháhandog co ang lahát, sampô ng̃ pagmamahál sa sariling
dang̃ál, sa pagcá’t palibhasa’y anác mo’y tagláy co rin namán ang iyong
mg̃a caculang̃án at mg̃a carupucán ng̃ púsò.
Ang Cumatha.
Europa, 1886.
Páhiná 5 ## NOLI ME TANGERE
I.
ISANG PAGCACAPISAN.
ag-anyaya ng̃ pagpapacain nang isáng hapunan, ng̃ magtátapos ang
Octubre, si Guinoong Santiago de los Santos, na lalong nakikilala ng̃
bayan sa pamagát na Capitang Tiago, anyayang bagá man niyón lamang
hapong iyón canyang inihayág, laban sa dati niyang caugalìan, gayón ma’y
siyang dahil na ng̃ lahát ng̃ mg̃a usap-usapan sa Binundóc, sa iba’t
ibang mg̃a nayon at hanggang sa loob ng̃ Maynílà. Ng̃ panahóng yao’y
lumalagay si Capitang Tiagong isáng lalaking siyang lalong maguilas, at
talastas ng̃ ang canyang bahay at ang canyang kinamulatang bayan ay
hindî nagsásara ng̃ pintô canino man, liban na lamang sa mg̃a calacal ó
sa anó mang isip na bago ó pang̃ahás.
Cawang̃is ng̃ kisláp ng̃ lintíc ang cadalîan ng̃ pagcalaganap ng̃ balítà
sa daigdigan ng̃ mg̃a dápò, mg̃a lang̃aw ó mg̃a “colado”[5], na kinapal
ng̃ Dios sa canyang waláng hanggang cabaitan, at canyang pinararami ng̃
boong pag-irog sa Maynílà. Nang̃agsihanap ang ibá nang “betún” sa
caniláng zapatos, mg̃a botón at corbata naman ang ibá, ng̃uni’t siláng
lahát ay nang̃ag iisip cung paano cayâ ang mabuting paraang bating
lalong waláng cakimìang gagawin sa may bahay, upang papaniwalàin ang
macacakitang sila’y malalaon ng̃ caibigan, ó cung magcatao’y huming̃í
pang tawad na hindî nacadalóng maaga.
Guinawâ ang anyaya sa paghapong itó sa isáng bahay sa daang Anloague, at
yamang hindî namin natatandâan ang canyang bilang (número), aming
sásayPáhiná 6sayin ang canyang anyô upang makilala ng̃ayón, sacali’t hindî pa
iguiniguibá ng̃ mg̃a lindól. Hindî camí naniniwalang ipinaguibâ ang
bahay na iyon ng̃ may-arì, sa pagca’t sa ganitong gawa’y ang
namamahala’y ang Dios ó ang Naturaleza[6], na tumanggap din sa ating
Gobierno ng̃ pakikipagcayarì upang gawín ang maraming bagay.—Ang bahay
na iyo’y may calakhan din, tulad sa maraming nakikita sa mg̃a lupaíng
itó; natatayô sa pampang ng̃ ilog na sang̃á ng̃ ilog Pasig, na cung
tawaguin ng̃ iba’y “ría” (ilat) ng̃ Binundóc, at gumáganap, na gaya rin
ng̃ lahát ng̃ ilog sa Maynílà, ng̃ maraming capacan-ang pagcapaliguan,
agusán ng̃ dumí, labahan, pinang̃ing̃isdâan, daanan ng̃ bangcang
nagdádala ng̃ sarisaring bagay, at cung magcabihirà pa’y cucunán ng̃
tubig na inumín, cung minamagalíng ng̃ tagaiguib na insíc[7]. Dapat
halataíng sa lubháng kinakailang̃ang gamit na itó ng̃ nayong ang dami
ng̃ calacal at táong nagpaparoo’t parito’y nacatutulig, sa layong halos
may sanglibong metro’y bahagyâ na lamang nagcaroon ng̃ isang tuláy na
cahoy, na sa anim na bowa’y sirâ ang cabiláng panig at ang cabilâ nama’y
hindî maraanan sa nálalabi ng̃ taon, na ano pa’t ang mg̃a cabayo, cung
panahóng tag-init, canilang sinasamantala ang gayong hindî nagbabagong
anyô, upang mulà roo’y lumucsó sa tubig, na ikinagugulat ng̃ nalilibang
na táong may camatayang sa loob ng̃ coche ay nacacatulog ó nagdidilidili
ng̃ mg̃a paglagô ng̃ panahón.
May cababâan ang bahay na sinasabi namin, at hindî totoong magaling ang
pagcacàanyô; cung hindî napagmasdang mabuti ng̃ “arquitectong”[8]
namatnugot sa paggawâ ó ang bagay na ito’y cagagawán ng̃ mg̃a lindól at
mg̃a bagyó, sino ma’y walang macapagsasabi ng̃ tucoy. Isáng malapad na
hagdanang ma’y cacapitáng culay verde, at nalalatagan ng̃ alfombra sa
mumunting panig ang Páhiná 7siyang daanan mulâ sa silong ó macapasoc ng̃
pintuang nalalatagan ng̃ “azulejos”[9] hanggang sa cabahayán, na ang
linalacara’y napapag-itanan ng̃ mg̃a maceta[10] at álagaan ng̃ mg̃a
bulaclac na nacalagay sa “pedestal”[11] na lozang gawâ sa China, na may
sarisaring culay at may mg̃a dibujong hindî mapaglirip.
Yamang walang bantay-pintô ó alilang huming̃î ó magtanong ng̃ “billete”
ó sulat na anyaya, tayo’y pumanhic, ¡oh icaw na bumabasa sa akin, catoto
ó caaway! sacali’t naaakit icaw ng̃ tugtog ng̃ orquesta, ng̃ ilaw ó ng̃
macahulugáng “clin-clan” ng̃ mg̃a pingga’t cubiertos[12] at ibig mong
mapanood cung paano ang mg̃a piguíng doon sa Perla ng̃ Casilang̃anan.
Cung sa aking caibigán lamang at sa aking sariling caguinhawahan, hindî
catá pápagalin sa pagsasaysay ng̃ calagayan ng̃ bahay; ng̃uni’t lubháng
mahalagá ito, palibhasa’y ang caraniwan sa mg̃a may camatayang gaya
natin ay tulad sa pawican: hinahalagahan at hinihirang tayo alinsunod sa
ating talucab ó tinatahanang bahay; dahil dito’t sa iba pang mg̃a anyô
ng̃ asal, cawang̃is ng̃a ng̃ mg̃a pawican ang mg̃a may camatayan sa
Filipinas.—Cung pumanhic tayo’y agad nating marárating ang isáng
malowang na tahanang cung tawaguin doo’y “caida”[13], ayawán cung bakit,
na ng̃ gabing ito’y guinagamit na “comedor”[14] at tuloy salón ng̃
orquesta. Sa guitna’y may isáng mahabang mesa, na nahihiyasan ng̃ marami
at mahahalagang pamuti, na tila mandin cumikindat sa “colado,” taglay
ang catamistamisang mg̃a pang̃acò, at nagbabalà sa matatacuting
binibini, sa walang malay na dalaga, ng̃ dalawang nacaiinip na oras sa
casamahán ng̃ mg̃a hindî cakilala, na ang pananalita’t mg̃a pakikikiusap
ay ang caraniwa’y totoong cacaiba. Namúmucod ng̃ di ano lamang sa mg̃a
ganitong handang sa mundo’y nauucol, ang sumasapader na mg̃a cuadrong
tungcol sa religión, gaya bagá ng̃ “Ang Purgatorio,” “Ang Infierno,”
“Ang hulíng Paghuhucom,” “Ang pagcamatáy ng̃ banal,” “Ang pagcamatáy ng̃
macasalanan,” at sa duyo’y naliliguid nang Páhiná 8isáng maring̃al at magandañg
“marco” na anyong “Renacimiento”[15] na gawâ ni Arévalo, ang isáng
mabuting ayos at malapad na “lienzo” na doo’y napapanood ang dalawang
matandang babae. Ganitó ang saysay ng̃ doo’y titic: “Nuestra Señora de
la Paz y Buen Viaje, na sinasamba sa Antipolo, sa ilalim ng̃ anyong
babaeng magpapalimos, dinadalaw sa canyang pagcacasakít ang banal at
bantog na si Capitana Inés”[16]. Tunay mang ang pagcacapinta’y hindî
nagpapakilala ng̃ “arte” at cabutihang lumikhâ, datapowa’t nagsasaysay
naman ng̃ caraniwang mamalas: ang babaeng may sakít ay tila na bangcay
na nabûbuloc, dahil sa culay dilaw at azul ng̃ canyang mukhâ; ang mg̃a
vaso’t iba pang mg̃a casangcapan, iyang maraming mg̃a natitipong bagay
bagay sa mahabang pagcacasakít ay doo’y lubhang mabuti ang pagcacasipì,
na ano pa’t napapanood patí ng̃ linálaman. Sa panonood ng̃ mg̃a
calagayang iyong umaakit sa pagcacagana sa pagcain at nagúudyoc ng̃ ucol
sa paglasáp ng̃ masasaráp na bagay bagay, marahil acalain ng̃ iláng may
masamáng isipan ang may-arì ng̃ bahay, na napagkikilalang magalíng ang
calooban ng̃ halos lahát ng̃ mg̃a magsisiupô sa mesa, at ng̃ huwag
namáng máhalatang totoo ang canyang panucalà, nagsabit sa quízame ng̃
maririkít na lámparang gawâ sa China, mg̃a jaulang waláng ibon, mg̃a
bolang cristal na may azogueng may culay pulá, verde at azul, mg̃a
halamang pangbíting lantá na, mg̃a tuyóng isdáng botete na hinipa’t ng̃
bumintóg, at iba pa, at ang lahát ng̃ ito’y nacúculong sa may dacong
ílog ng̃ maiinam na mg̃a arcong cahoy, na ang anyo’y alang̃ang huguis
europeo’t alang̃ang huguis insíc, at may nátatanaw namáng isáng
“azoteang”[17] may mg̃a balag at mg̃a “glorietang”[18] bahagyâ na
naliliwanagan ng̃ mg̃a maliliit na farol na papel na may sarisaring
culay.
Nasasalas ang mang̃agsisicain, sa guitnâ ng̃ lubháng malalakíng mg̃a
salamín at na ng̃agníningning na mg̃a araña[19]: at doon sa ibabaw ng̃
isáng tarimang[20] pino[21] Páhiná 9ay may isáng mainam na “piano de cola”[22],
na ang halaga’y
camalácmalác, at lalò ng̃ mahalagá ng̃ gabíng itó, sa pagca’t sino ma’y
walang tumútugtog. Doo’y may isáng larawang “al óleo”[23] ng̃ isáng
lalaking makisig, nacafrac, unát, matuwíd, timbáng na tulad sa bastóng
may borlas na tagláy sa mg̃a matitigás na daliring puspós ng̃ mg̃a
sinsíng: wari’y sinasabi ng̃ larawan:
—¡Ehem! ¡masdán ninyó cung gaano carami ang suot co at aco’y hindî
tumatawa!
Magagandá ang mg̃a casangcapan, baga man marahil ay hindî maguinhawahang
gamitin at nacasasamâ pa sa catawan: hindî ng̃â ang icaiilag sa sakít
ng̃ canyáng mg̃a inaanyayahan ang naiisip ng̃ may-arì, cung dî ang
sariling pagmamarikít.—¡Tunay at cakilakilabot na bagay ang
pag-iilaguín, datapowa’t cayó namá’y umuúpô sa mg̃a sillóng gawáng
Europa, at hindî palaguing macacátagpò cayó ng̃ ganyán!—itó marahil ang
sinasabi niya sa canilá.
Halos punô ng̃ tao ang salas: hiwaláy ang mg̃a lalaki sa mg̃a babae,
tulad sa mg̃a sambahang católico at sa mg̃a sinagoga[24]. Ang mg̃a babae
ay iláng mg̃a dalagang ang iba’y filipina at ang iba’y española:
binúbucsan nila ang bibíg upang piguilin ang isáng hicáb; ng̃uni’t
pagdaca’y tinátacpan nilá ng̃ caniláng mg̃a abanico; bahagyâ na
nang̃agbubulung̃an ng̃ iláng mg̃a pananalitâ; anó mang pag-uusap na
ipinagsúsumalang pasimulán, pagdaca’y naluluoy sa iláng putól-putól na
sábi; catulad niyáng mg̃a ing̃ay na náriring̃ig cung gabí sa isáng
bahay, mg̃a ing̃ay na gawâ ng̃ mg̃a dagâ at ng̃ mg̃a butikî. ¿Bacâ cayâ
naman ang mg̃a larawan ng̃ mg̃a iba’t ibang mg̃a “Nuestra Señora”[25] na
nagsabit sa mg̃a pader ang siyang ninilit sa mg̃a dalagang iyong huwag
umimíc at magpacahinhíng lubós, ó dito’y talagang natatang̃ì ang mg̃a
babae?
Ang tang̃ing sumasalubong sa pagdatíng ng̃ mg̃a guinoong babae ay isáng
babaeng matandang pinsan ni capitán Tiago, mukhang mabait at hindî
magaPáhiná 10ling magwicang castilà. Ang pinacaubod ng̃ canyáng pagpapakitang
loob at pakikipagcapuwa tao’y walâ cung ang dî mag-alay sa mg̃a española
ng̃ tabaco at hitsô, at magpahalíc ng̃ canyang camáy sa mg̃a filipina,
na ano pa’t walang pinag-ibhán sa mg̃a fraile. Sa cawacasa’y nayamot ang
abáng matandang babae, caya’t sinamantala niya ang paglagapác ng̃ isang
pinggang nabasag upang lumabás na dalidalì at nagbububulong:
—¡Jesus! ¡Hintay cayó, mg̃a indigno[26]!
At hindî na mulíng sumipót.
Tungcol sa mg̃a lalaki’y nang̃agcacaing̃a’y ng̃ cauntî. Umaaticabong
nang̃agsasalitaan ang iláng mg̃a cadete[27]; ng̃uni’t mahihinà ang
voces, sa isa sa mg̃a súloc at manacanacang tinitingnan nila at
itinuturo ng̃ dalirî ang iláng mg̃a taong na sa salas, at silasila’y
nang̃agtatawanang ga inililihim ng̃ hindi naman; ang bilang capalit
nama’y ang dalawang extrangero[28] na capowâ nacaputî ng̃ pananamit,
nang̃acatalicod camáy at dî umíimic ay nang̃agpaparoo’t paritong
malalakí ang hacbang sa magcabicabilang dulo ng̃ salas, tulad sa
guinágawâ ng̃ mg̃a naglalacbay-dagat sa “cubierta”[29] ng̃ isáng
sasacyán. Ang masaya’t mahalagáng salitàa’y na sa isang pulutóng na ang
bumubuo’y dalawang fraile, dalawang paisano[30] at isáng militar na
canilang naliliguid ang isáng maliit na mesang kinalalagyan ng̃ mg̃a
botella ng̃ alac at mg̃a biscocho inglés[31].
Ang militar ay isang matandang teniente, matangcád, mabalasic ang
pagmumukhâ, na ano pa’t anaki’y isang Duque de Alba[32] na napag-iwan sa
escalaPáhiná 11fón[33] ng̃ Guardia Civil[34]. Bahagyâ na siya nagsásalita,
datapuwa’t matigás at maiclî ang pananalitâ.—Ang isá sa mg̃a fraile’y
isang dominicong bata pa, magandá, malinis at maningning, na tulad sa
canyang salamín sa matang nacacabit sa tangcáy na guintô, maaga ang
pagca ugaling matandâ: siya ang cura sa Binundóc at ng̃ mg̃a nacaraang
tao’y naguing catedrático[35] sa San Juan de Letran[36]. Siya’y balitang
“dialéctico”[37], caya ng̃a’t ng̃ mg̃a panahong iyóng nang̃ang̃ahas pa
ang mg̃a anac ni Guzmang[38] makipagsumag sa paligsahan ng̃ catalasan
ng̃ ísip sa mg̃a “seglar”[39], hindî macuhang malitó siya ó mahuli
cailan man ng̃ magalíng na “argumentador”[40] na si B. de Luna[41];
itinutulad siya ng̃ mg̃a “distingo”[42] ni Fr. Sibyla sa máng̃ing̃isdang
ibig humuli ng̃ igat sa pamamag-itan ng̃ sílò. Hindî nagsasálitâ ang
dominico at tila mandin pinacatitimbang ang canyang mg̃a pananalità.
Baligtád ang isá namáng fraile, na franciscano, totoong masalitâ at lalò
ng̃ maínam magcucumpás. Bagá man sumusung̃aw na ang mg̃a uban sa canyang
balbás, wari’y nananatili ang lácas ng̃ canyang malusóg na
pang̃ang̃atawán. Ang mukhâ niyang magandá ang tabas, ang canyang mg̃a
pagting̃ing nacalálaguim, Páhiná 12ang canyáng malalapad na mg̃a pang̃á at
batìbot na pang̃ang̃atawan ay nagbibigay anyô sa canyáng isáng patricio
romanong[43] nagbalát cayô, at cahi’t hindî sinasadya’y inyóng
mágugunitâ yaong tatlong monjeng[44] sinasabi ni Heine[45] sa canyáng
“Dioses en el destierro”[46], na nagdaraang namamangcâ pagcahating gabi
sa isang dagatan doon sa Tyrol,[47] cung “equinoccio”[48] ng̃
Septiembre, at sa tuwing dumaraa’y inilálagay ng̃ abang mámamangca ang
isáng salapíng pílac, malamíg na cawang̃is ng̃ “hielo,” na siyang sa
canya’y pumupuspos ng̃ panglulumó. Datapuwa’t si Fray Dámaso’y hindî
mahiwagang gaya nilá; siya’y masayá, at cung pabug-al bug-al ang canyáng
voces sa pananalità, tulad sa isang taong cailan ma’y hindi
naaalang-alang, palibhasa’y ipinalálagay na banal at walâ ng̃ gágaling
pa sa canyáng sinasabi, kinacatcat ang sacláp ng̃ gayóng ugalî ng̃
canyáng táwang masayá at bucás, at hangang sa napipilitan cang sa
canya’y ipatawad ang pagpapakita ng̃ mg̃a paang waláng calcetín at mg̃a
bintíng mabalahíbo, na icakikita ng̃ maraming pagcabuhay ng̃ isáng
Mendicta sa mg̃a feria sa Kiapò.
Ang isa sa mg̃a paisano’y isang taong malingguit, maitím ang balbás at
waláng íkinatatáng̃ì cung dî ang ilóng, na sa calakhá’y masasabing hindî
canyá; ang isá, nama’y isang binatang culay guintô ang buhóc, na tila
bagong datíng dito sa Filipinas: itó ang masilacbóng
pinakikipagmatuwiranan ng̃ franciscano.
—Makikita rin ninyó—ang sabi ng̃ franciscano—pagca pô cayó’y nátirang
iláng bowan dito, cayó’y maniniwálà sa aking sinasabi: ¡ibá ang mamahala
ng̃ bayan ng̃ Madrid at ibá, ang mátira sa Filipinas!
—Ng̃uni’t….
—Acó, sa halimbáwà—ang patuloy na pananalitâ ni Fr. Dámaso, na lalong
itinaas ang voces at ng̃ dî na macaimíc ang canyang causap—aco’y
mayroon na riPáhiná 13tong dalawampo at tatlong taóng saguing at
“morisqueta”[49], macapagsasabi aco ng̃ mapapaniwalâan tungcól sa bagay
na iyan. Howág cayóng tumutol sa akin ng̃ alinsunod sa mg̃a carunung̃an
at sa mabubuting pananalitâ, nakikilala co ang “indio”[50]. Acalain
ninyong mulá ng̃ aco’y dumatíng sa lupaíng ito’y aco’y iniucol na sa
isang bayang maliit ng̃a, ng̃uni’t totoong dúmog sa pagsasaca. Hindî co
pa nauunawang magalíng ang wicang tagalog, gayon ma’y kinúcumpisal co na
ang mg̃a babae[51] at nagcacawatasan camí, at lubháng pinacaíbig nila
aco, na ano pa’t ng̃ macaraan ang tatlóng taón, ng̃ aco’y ilipat sa
ibáng báyang lalong malakí, na waláng namamahálà dahil sa pagcamatáy ng̃
curang “indio” roon, nang̃agsipanang̃is ang lahat ng̃ babae, pinuspos
acó ng̃ mg̃a handóg, inihatid nila acong may casamang música….
—Datapowa’t iya’y nagpapakilala lamang….
—¡Hintáy cayó! ¡hintay cayó! ¡howag naman sana cayóng napacaning̃as!
Ang humalili sa akin ay hindí totoong nagtagal na gaya co, at ng̃ siya’y
umalís ay lalò ng̃ marami ang naghatíd, lalo ng̃ marami ang umiyác at
lalo ng̃ mainam ang música, gayóng siya’y lalò ng̃ mainam mamálò at
pinataas pa ang mg̃a “derechos ng̃ parroquia”[52], hangang sa halos
nag-ibayo ang lakí.
—Ng̃uni’t itutulot ninyó sa aking….
—Hindî lamang iyan, nátira aco sa bayang San Diegong dalawampong taón,
may iláng bowán lamang ng̃ayong aking…. iniwan (dito’y nagpakitang
tila masaPáhiná 14mâ ang loob). Hindî maicacait sa akin nino mang dalawampong
tao’y mahiguít cay sa catatagán upang makilala ang isang bayan. May anim
na libo ang dami ng̃ taong namamayan sa San Diego, at bawa’t tagaroo’y
nakikilala co, na parang siya’y aking ipinang̃anac at pinasuso:
nalalaman co cung alín ang mg̃a lisyang caasalan nito, cung anó ang
pinang̃ang̃ailang̃an niyon, cung sino ang nang̃ing̃ibig sa bawa’t
dalaga, cung ano anong mg̃a pagcadupilas ang nangyari sa babaeng itó,
cung sino ang tunay na amá ng̃ batang inianac, at iba pa; palibhasa’y
kinucumpisal co ang calahatlahatang taong-bayan; nang̃ag-iing̃at ng̃
mainam sila sa canicaniláng catungculan. Magsabi cung nagsisinung̃aling
aco si Santiagong siyang may arì nitong bahay; doo’y marami siyang mg̃a
lupà at doon camí naguíng magcaibigan. Ng̃ayo’y makikita ninyó cung anó
ang “indio”; ng̃ aco’y umalís, bahagya na acó inihatid ng̃ ilang mg̃a
matatandáng babae at iláng “hermano” tercero[53], ¡gayóng nátira aco
roong dalawampong taón!
Ng̃uni’t hindî co mapagcúrò cung anó ang cabagayán ng̃ inyong mg̃a
sinabi sa pagcacaális ng̃ “estanco ng̃ tabaco”[54]—ang sagot ng̃ may
mapuláng buhóc na causap, na canyang sinamantala ang sandaling
pagcatiguil dahil sa pag-inom ng̃ franciscano ng̃ isang copita ng̃
Jerez[55].
Sa pangguiguilalas ng̃ dî anó lamang ni Fr. Dámaso ay cauntî nang
mabitiwan nito ang copa. Sandalíng tinitigan ang binata at:
—¿Paano? ¿paano?—ang sinabi pagcatapos ng̃ boong
pagtatacá.—Datapowa’t ¿mangyayari bagang hindî ninyo mapagwarì iyang
casíng liwanag ng̃ ílaw? ¿Hindî ba ninyó nakikita, anác ng̃ Dios, na ang
lahat ng̃ ito’y nagpapatibay na totoo, na Páhiná 15pawang cahaling̃án ang mg̃a
pagbabagong utos na guinágawà ng̃ mg̃a minìstro?
Ng̃ayo’y ang may puláng buhóc naman ang natigagal, lalong ikinunot ng̃
teniente ang canyang mg̃a kilay, iguinagalaw ang ulo ng̃ taong bulilit
na parang ipinahahalatâ niyang biníbigyan niyang catuwiran ó hindi si
Fray Dámaso. Nagcasiya na lamang ang dominico sa pagtalicód sa canilang
lahat halos.
—¿Inaacalà bagá ninyó …?—ang sa cawacasa’y nagawang tanóng ng̃ boong
catimpian ng̃ binátà, na tinítitigan ng̃ boong pagtatacá ang fraile.
—¿Na cung inaacalà co? ¡Sinasampalatayanan cong gaya ng̃ pagsampalataya
sa Evangelio[56]! ¡Napaca “indolente”[57] ang “indio”!
—¡Ah! ipatawad po ninyong salabatin co ang inyong pananalitâ—anang
binatà, na idinahan ang voces at inilapít ng̃ cauntî ang canyang upuan;
sinabi po ninyo ang isang salitâ na totoong nacaakit sa aking
magdilidili. ¡Tunay ng̃a cayang catutubò ng̃ mg̃a dalisay na tagarito
ang pagca “indolente,” ó nangyayari ang sinasabi ng̃ isang maglalacbáy
na taga ibang lupain, na tinátacpan natin ng̃ pagca indolenteng ito ang
ating sariling pagca indolente, ang pagcáhuli natin sa pagsulong sa mg̃a
carunung̃an at ang ating paraan ng̃ pamamahala sa lupaíng nasasacupan?
Ang sinabi niya’y ucol sa mg̃a ibang lupaíng sacóp, na ang mg̃a
nananahan doo’y pawang sa lahì ring iyan!…
—¡Ohó! ¡Mg̃a cainguitan! ¡Itanong pô ninyo cay guinoong Laruja na
nacakikílala rin sa lupaíng itó; itanong ninyo sa canya cung may mg̃a
catulad ang camangmang̃an at ang pagca “indolente” ng̃ indio!
—Tunay ng̃a—ang sagót namán ng̃ bulilít na lalaking siyang
binangguit—¡hindî po cayó macacakita sa alin mang panig ng̃ daigdíg ng̃
híhiguit pa sa pagca indolente ng̃ indio, sa alin mang panig ng̃
daigdíg!
—¡Ni iba pang lalong napacasama ng̃ asal na pinagcaratihan, ni iba pang
lalong hindî marunong cumilala ng̃ utang na loob!
—¡At ng̃ ibang lalong masamâ ang túrò!
Nagpasimulâ ang binatang mapulá ang buhóc ng̃ pagpapaling̃apling̃ap sa
magcabicabilà ng̃ boong pag-aalap-ap.
—Mg̃a guinoo—ang sinabing marahan—tila mandin tayo’y na sa bahay ng̃
Páhiná 16isang “indio”. Ang mg̃a guinoong dalagang iyan….
—¡Bah! huwag cayóng napaca magugunigunihin! Hindî ipinalalagay ni
Santiagong siya’y “indio,” bucód sa roo’y hindî siya naháharap, at….
¡cahi’t náhaharap man siya! Iya’y mg̃a cahaling̃án ng̃ mg̃a bágong
dating. Hayaan ninyong macaraan ang ilang bowan; magbabago cayóng isipán
pagca cayo’y nacapagmalimít sa maraming mg̃a fiesta at “bailujan”[58],
nacatulog sa mg̃a catre at nacacain ng̃ maraming “tinola”.
—Tinatawag po ba ninyong tinola ang bung̃ang cahoy na cahawig ng̃
“loto”[59] na … ganyan … nacapagmamalimutin sa mg̃a tao?
—¡Ano bang loto ni loteria!—ang sagot ni párì Dámasong
nagtátawa;—nagsasalitâ cayó ng̃ mg̃a cahaling̃án. Ang tinola ay ang
pinaghalong inahíng manoc at sacá úpo. ¿Buhat pa cailán dumating cayó?
—Apat na araw—ang sagot ng̃ binatang ga namumuhî na.
—¿Naparito ba cayong may catungculan?
—Hindi pô; naparito acó sa aking sariling gugol upang mapagkilala co
ang lupaíng itó.
—¡Aba, napacatang̃ì namang ibon!—ang saysay ni Fr. Dámaso, na siya’y
minamasdan ng̃ boong pagtatacá—¡Pumarito sa sariling gugol at sa mg̃a
cahaling̃án lamang! ¡Cacaibá namáng totoo! ¡Ganyang caraming mg̃a libro
… sucat na ang magcaroon ng̃ dalawang dáling noo[60]…. Sa ganya’y
maraming sumulat ng̃ mg̃a dakílang libro! ¡Sucat na ang magcaroon ng̃
dalawang daling noo….
—Sinasabi ng̃ “cagalanggalang po ninyo”[61] (“Vuestra reverencia”),
párì Dámaso—ang biglang isinalabat ng̃ dominico na pinutol ang
salitaan—na cayo’y nanaháng dalawampong taón sa bayang San Diego at
cayo umalis doon…. ¿hindî pô ba kinalúlugdan ng̃ inyong cagalang̃an
ang bayang iyon?
Biglang nawalâ ang catowaan ni Fr. Dámaso at tumiguil ng̃ pagtatawá sa
tanóng na itong ang anyo’y totoong parang walang anó man at hindî
sinásadyâ.
Páhiná 17Nagpatuloy ng̃ pananalitâ ang dominico ng̃ anaki’y lalong nagwáwalang
bahálà:
—Marahil ng̃a’y nacapagpipighati ang iwan ang isáng bayang kinátahanang
dalawampong taón at napagkikilalang tulad sa hábitong suot. Sa ganáng
akin lamang naman, dinaramdam cong iwan ang Camilíng, gayóng iilang
buwan acóng nátira roon … ng̃uni’t yaó’y guinawâ ng̃ mg̃a púnò sa
icagagaling ng̃ Capisanan … at sa icágagaling co namán.
Noon lamang ng̃ gabíng iyón, tila totoong natilihan si Fr. Dámaso. Di
caguinsaguinsa’y pinacabigyanbigyan ng̃ suntóc ang palung̃án ng̃ camáy
ng̃ canyáng sillón, huming̃a ng̃ malacás at nagsalitâ:
—¡O may Religión ó wala! sa macatuid baga’y ¡ó ang mg̃a cura’y may
calayâan ó walâ! ¡Napapahamac ang lupang itó, na sa capahamacán!
At sácâ mulíng sumuntóc.
—¡Hindi!—ang sagót na paang̃il at galit, at saca biglang nagpatinghigâ
ng̃ boong lacás sa hiligán ng̃ sillón.
Sa pagcámanghâ ng̃ nang̃asasalas ay nang̃agting̃inan sa pulutóng na
iyón: itinungháy ng̃ dominico ang canyáng ulo upang tingnán niya si pári
Dámaso sa ilalim ng̃ canyáng salamín sa mata. Tumiguil na sandali ang
dalawáng extranjerong nang̃agpapasial, nang̃agting̃inan, ipinakitang
saglít ang caniláng mg̃a pang̃il; at pagdaca’y ipinagpatuloy uli ang
caniláng pagpaparoo’t parito.
—¡Masamâ ang loob dahiláng hindî ninyó binigyán ng̃ Reverencia
(Cagalang-galang)!—ang ibinulóng sa taing̃a ng̃ binatang mapulá ang
buhóc ni guinoong Laruja.
—¿Anó pô bâ, ang ibig sabihin ng̃ “cagalanggalang” ninyó (Vuestra
Reverencia)? ¿anó ang sa inyo’y nangyayari?—ang mg̃a tanóng ng̃
dominico at ng̃ teniente, na iba’t ibá ang taas ng̃ voces.
—¡Cayâ dumaráting dito ang lubháng maraming mg̃a sacunâ! ¡Tinatangkílik
ng̃ mg̃a pinúnò ang mg̃a “hereje”[62] laban sa mg̃a “ministro” ng̃
Dios[63]! ang ipinagpatuloy ng̃ franciscano na ipinagtutumâas ang
canyáng malulusog ó na mg̃a panuntóc.
—¿Anó pô ba ang ibig ninyóng sabihin?—ang mulíng itinanóng ng̃ abot
ng̃ kilay na teniente na anyóng titindig.
—¿Na cung anó ang íbig cong sabíhin?—ang inulit ni Fr. Dámaso, na
laPáhiná 18long inilacás ang voces at humaráp sa teniente.—¡Sinasabi co ang ibig
cong sabihin! Acó, ang ibig cong sabihi’y pagca itinatapon ng̃ cura sa
canyáng libing̃an ang bangcáy ng̃ isáng “hereje,” sino man, cahi ma’t
ang hárì ay waláng catuwirang makialám, at lalò ng̃ waláng catuwirang
macapagparusa. ¡At ng̃ayo’y ang isáng “generalito”[64], ang isáng
generalito Calamidad[65] …!
—¡Párì, ang canyáng Carilagán[66] (ang marilág bagáng Gobernador
General) ay Vice-Real Patrono[67],—ang sigaw ng̃ teniente na nagtindíg.
—¡Anó bang Carilagán ó Vice-Real Patrono[68] man!—ang sagót ng̃
franciscanong nagtindíg din.—Cung nangyari itó sa ibáng panaho’y
kinaladcád sana siyá ng̃ pababâ sa hagdanan, tulad ng̃ minsa’y guinawâ
ng̃ mg̃a Capisanan ng̃ mg̃a fraile sa pusóng na Gobernador
Bustamante[69]. ¡Ang mg̃a panahóng iyón ang tunay na panahón ng̃
pananampalataya!
Páhiná 19—Ipinauunawà co sa inyó na di co maitutulot … Ang “Canyang
Carilagán,” (ó ang marilág na Gobernador General) ang pinacacatawán ng̃
Canyáng Macapangyarihan, ang Hárì[70].
—¡Anó bang hárì ó cung Roque[71] man! Sa ganáng amin ay waláng ibáng
hárì cung dî ang tunay[72]….
Páhiná 20—¡Tiguil!—ang sigáw ng̃ tenienteng nagbabalà at wari’y mandin ay
nag-uutos sa canyáng mg̃a sundalo;—¡ó inyóng pagsisisihan ang lahát
ninyóng sinabi ó búcas din ay magbíbigay sabi acó sa Canyang
Carilagán!…
—¡Lacad na cayó ng̃ayón din, lacad na cayó!—ang sagót ng̃ boong
paglibác ni Fr. Dámaso, na lumapít sa tenienteng nacasuntóc ang
camáy.—¿Acalà ba ninyo’t may suot acóng hábito’y walâ acóng …? ¡Lacad
na cayo’t ipahihíram co pa sa inyó ang aking coche!
Naoowî ang salitaan sa catawatawang anyô. Ang cagaling̃ang palad ay
nakialam ang dominico.—¡Mg̃a guinoo!—ang sabi niyáng taglay ang anyóng
may capangyarihan at iyáng voces na nagdaraan sa ilóng na totoong
nababagay sa mg̃a fraile;—huwag sana ninyóng papagligáwligawín ang mg̃a
bagay, at howag namán cayóng humánap ng̃ mg̃a paglapastang̃an sa waláng
makikita cayó. Dapat nating ibucód sa mg̃a pananalitâ ni Fr. Dámaso ang
mg̃a pananalitâ ng̃ tao sa mg̃a pananalitâ ng̃ sacerdote. Ang mg̃a
pananalitâ ng̃ sacerdote, sa canyáng pagcasacerdote, “per se”[73], ay
hindî macasasakít ng̃ loob canino man, sa pagca’t mulâ sa lubós ng̃
catotohanan. Sa mg̃a pananalitâ ng̃ tao, ay dapat gawín ang isá pa
manding pagbabahagui: ang mg̃a sinasabing “ab irato”[74], ang mg̃a
sinabing “exore”[75], datapuwa’t hindî “in corde”[76], at ang sinasabing
“in corde”. Ang mg̃a sinasabing “in corde” lamang ang macasasakít ng̃
loob: sacali’t Páhiná 21dating tinatagláy ng̃ “in meate”[77] sa isáng
cadahilanan, ó cung nasabi lamang “per accidens”[78], sa pagcacáinitan
ng̃ salitàan, cung mayroong….
—¡Ng̃uni’t aco’y “por accidens” at “por mi”[79] ay nalalaman co ang
mg̃a cadahilanan, pári Sibyla!—ang isinalabat ng̃ militar, na nakikita
niyáng siya’y nabibilot ng̃ gayóng caraming mg̃a pag tatang̃itang̃i, at
nang̃ang̃anib siyáng cung mapapatuloy ay siyá pa ang lalábas na may
casalanan.—Nalalaman co ang mg̃a cadahilanan at papagtatang̃iin ng̃
“cagalang̃an pô ninyo” (papagtatang̃itang̃iin pô ninyo). Sa panahóng
wala si pári Dámaso sa San Diego ay inilibíng ng̃ coadjutor[80] ang
bangcáy ng̃ isáng táong totoong carapatdapat …; opò, totoong
carapatdapat; siya’y macáilan cong nácapanayam, at tumúloy acó sa
canyáng bahay. Na siya’y hindi nang̃umpisál cailan man, at iyán bagá’y
¿anó? Acó ma’y hindi rin nang̃ung̃umpisál, ng̃uni’t sabihing
nagpacamatáy, iya’y isáng casinung̃aling̃an, isáng paratang. Isáng táong
gaya niyáng may isáng anác na lalaking kinabubuhusan ng̃ boong pag-irog
at mg̃a pag-asa, isáng táong may pananampalataya sa Dios, na nacacaalám
ng̃ canyang mg̃a catungculang dapat ganapín sa pamamayan, isáng táong
mapagmahál sa capurihán at hindi sumisinsay sa catuwiran, ang ganyáng
tao’y hindî nagpápacamatay. Ito’y sinasabi co, at hindî co sinasabi ang
mg̃a ibáng aking iniisip, at kilanlíng utang na loob sa akin ng̃
“cagalang̃an” pô ninyó.
At tinalicdán ang franciscano at nagpatuloy ng̃ pananalitâ:
—Ng̃ magcágayo’y ng̃ magbalic ang curang itó sa bayan, pagcatapos na
maalipustá ang coadjutor, ang guinawa’y ipinahucay ang bangcáy na iyón,
ipinadala sa labás ng̃ libing̃an, upang ibaón hindi co maalaman cung
saan. Sa caruwagan nang bayang San Diego’y hindi tumutol; tunay ng̃a’t
iilan lamang ang nacaalam, walang camag-anac ang nasirà, at na sa Europa
ang canyang bugtóng Páhiná 22na anác; ng̃uni’t nabalitaan ng̃ Gobernador General, at
palibhasa’y táong may dalisay na púsò, ay hining̃i ang caparusahán …
at inilipat si pári Dámaso sa lalong magaling na bayan. Itó ng̃â lamang
ang nangyari. Ng̃ayo’y gawín ng̃ “inyó pong cagalang̃án” ang
pagtatang̃itang̃i.
At pagca sabi nitó’y lumayò sa pulutóng na iyón.
—Dináramdam cong hindî co sinásadya’y nábanguit co ang isáng bagay na
totoong mapang̃anib ani párì Sibylang may pighatî.—Datapuwa’t cung sa
cawacasa’y nakinabang naman cayó sa pagpapalít-bayan….
—¡Anó bang pakikinabang̃in! ¿At ang nawáwalâ sa mg̃a paglipat … at
ang mg̃a papel … at ang mg̃a … at ang lahát ng̃ mg̃a
náliligwín?—ang isinalabat na halos nauutál ni Fr. Dámaso na hindi
macapagpiguil ng̃ galit.
Untiunting nanag-úli ang capisanang iyón sa dating catahimican.
Nang̃agsidatíng ang ibá pang mg̃a tao, caacbáy ang isáng matandáng
castilàng piláy, matamís at mabaít ang pagmumukhâ, nacaacay sa bísig ng̃
isáng matandáng babaeng filipinang punô ng̃ culót ang buhóc, may mg̃a
pintá ang mukhâ at nacasuot europea.
Sila’y sinalubong ng̃ bating catoto ng̃ naroroong pulutóng, at
nang̃agsiupô sa tabí ng̃ ating mg̃a cakilala ang Doctor De Espadaña at
ang guinoong asawa niyang “doctora” na si Doña Victorina. Doo’y
napapanood ang iláng mg̃a “periodista”[81] at mg̃a “almacenero”[82] na
nang̃agpaparoo’t parito at waláng maalamang gawín.
—Ng̃uni’t ¿masasabi pô ba ninyo sa akin, guinoong Laruja, cung anóng
tao cayâ ang may arì ng̃ bahay?—ang tanóng ng̃ binatang mapulá ang
buhóc.—Aco’y hindî pa naipapakilala sa canyá[83].
—Ang sabihana’y umalís daw, acó ma’y hindi co pa siyá nakikita.
—¡Dito’y hindî cailang̃anang mg̃a pagpapakilala!—ang isinabád ni Fr.
Dámaso,—Si Santiago’y isáng táong mabaít.
—Isang táong hindi nacátuclas ng̃ pólvorâ—ang idinugtong ni Laruja.
—¡Cayó pô namán, guinoong Laruja!—ang sinabi sa malambing na pagsisi
ni Doña Victorinang nag-aabanico.—¿Paano pô bang matutuclasan pa ng̃
abang Páhiná 23iyón ang pólvora, ay alinsunod sa sabi’y natuclasan na ito ng̃
mg̃a insíc na malaong panahón na?
—¿Nang mg̃a insíc? ¿Nasisirà bâ ang isip ninyo?—ang sabi ni Fr.
Dámaso,—¡Tumahán ng̃â cayó! ¡Ang nacátuclas ng̃ paggawâ ng̃ pólvora’y
isang franciscano, isá sa aming samahan, Fr. Hindî co maalaman Savalls,
ng̃ siglong … ¡icapitó!
—¡Isang franciscano! Marahil naguíng misionero sa China, ang párì
Savalls na iyan—ang itinutol ng̃ guinoong babae na hindî ipinatatalo
ng̃ gayongayon lamang ang canyang mg̃a isipan.
—Marahil Schwartz[84] ang ibig pô ninyong sabihin, guinoong babae—ang
itinugón namán ni Fr. Sibyla, na hindî man lamang siya tinítingnan.
—Hindî co maalaman; sinabi ni Fr. Dámasong Savalls: walâ acóng guinawâ
cung dî inulit co lamang ang canyang sinalitâ.
—¡Magalíng! Savalls ó Chevás, ¿eh anó ng̃ayon? ¡Hindî dahil sa isáng
letra ay siya’y maguiguing insíc!—ang mulíng sinaysay na nayáyamot ang
franciscano.
—At ng̃ icalabing-apat na siglo at hindî ng̃ icapitó—ang idinugtóng
ng̃ dominico, na ang anyo’y parang sinásala ang camalìan at ng̃
pasakitan ang capalaluan niyong isáng fraile.
—¡Mabuti, datapuwa’t hindî sa paglalabis cumulang ng̃ isáng siglo’y
siya’y maguiguing dominico na!
—¡Abá, howag pô sanang magalit ang cagalang̃án pô ninyo!—ani párì
Sibylang ng̃umíng̃itî.—Lalong magalíng cung siya ang nacátuclas ng̃
paggawâ ng̃ pólvora, sa pagca’t sa gayo’y naibsan na niya sa
pagcacapagod sa gayóng bagay ang canyang mg̃a capatíd.
—¿At sinasabi pô ninyo, párì Sibyla, na nangyari ang bagay na iyón ng̃
icalabíng apat na siglo?—ang tanóng na malakí ang nais na macatalós ni
Doña Victorina—¿ng̃ hindî pa ó ng̃ macapagcatawáng tao na si Cristo?
Pinalad ang tinátanong na pumasoc sa salas ang dalawang guinoo.
Páhiná 25 ## II.
CRISOSTOMO IBARRA
Hindî magagandá at mabubuting bíhis na mg̃a dalaga upang pansinín ng̃
lahat, sampô ni Fr. Sibyla; hindî ang cárilagdilagang Capitan General na
casama ang canyang mg̃a ayudante upang maalís sa pagcatigagal ang
teniente at sumalubong ng̃ ilang hacbáng, at si Fr. Dámaso’y maguíng
tila nawal-an ng̃ díwà: sila’y walâ cung dî ang “original” ng̃ larawang
naca frac, na tang̃an sa camáy ang isáng binatang luksâ ang boong
pananamit.
—¡Magandang gabí pô, mg̃a guinoo! ¡Magandang gabí pô “among”[85]!—ang
unang sinabi ni Capitang Tiago, at canyáng hinagcan ang mg̃a camáy ng̃
mg̃a sacerdote, na pawang nacalimot ng̃ pagbebendicion. Inalís ng̃
dominico ang canyang salamín sa mata upang mapagmasdan ang bagong datíng
na binatà at namumutlâ si Fr. Dámaso at nangdídidilat ang mg̃a matá.
—¡May capurihan acóng ipakilala pô sa inyó si Don Crisòstomo Ibarra, na
anác ng̃ nasirà cong caibigan!—ang ipinagpatuloy ni Capitang
Tiago.—Bagong galing sa Europa ang guinoong ito, at siya’y aking
sinalubong.
Umaling̃awng̃aw ang pagtatacá ng̃ máring̃ig ang pang̃alang ito;
nalimutan ng̃ tenienteng bumatì sa may bahay, lumapit siya sa binatà at
pinagmasdan niya ito, mulâ sa paa hanggang ulo. Ito’y nakikipagbatian
ng̃ mg̃a ugaling salitâ ng̃ sandalíng iyon sa boong pulutóng; tila
mandin sa canya’y walang bagay na naíiba sa guitnâ ng̃ salas na iyon,
liban na lamang sa canyang pananamít na itím. Ang canyang taas na higuít
sa caraniwan, ang canyang pagmumukhâ, Páhiná 26ang canyang mg̃a kílos ay pawang
naghahalimuyac niyang cabataang mainam na pinagsabay inaralan ang
catawa’t cálolowa. Nababasa sa canyang mukháng bucás at masayá ang
cauntíng bacás ng̃ dugong castilà na naaaninag sa isang magandáng culay
caymanggui, na mapulapulá sa mg̃a pisng̃i, marahil sa pagcápatira niya
sa mg̃a bayang malalamíg.
—¡Abá!—ang biglang sinabi sa magalác na pagtatacá—¡ang cura ng̃ aking
bayan! ¡Si parì Dámaso: ang matalic na caibigan ng̃ aking amá!
Nang̃agting̃inang lahat sa franciscano: ito’y hindi cumilos.
—¡Acó po’y pagpaumanhinan ninyó, aco’y nagcámali!—ang idinugtong ni
Ibarra, na ga nahihiyâ na.
—¡Hindî ca nagcámali!—ang sa cawacasa’y naisagot ni Fr. Dámaso, na
sirâ ang voces.—Ng̃uni’t cailan ma’y hindî co naguíng caibigang matalic
ang iyong amá.
Untiunting iniurong ni Ibarra ang canyang camáy na iniacmáng humawac sa
camáy ni parì Dámaso, at tiningnan niya itó ng̃ boong pangguiguilalas;
luming̃ón at ang nakita niya’y ang mabalasic na anyô ng̃ teniente, na
nagpapatuloy ng̃ pagmamasíd sa canya.
—Bagongtao, ¿cayó po bâ ang anác ni Don Rafael Ibarra?
Yumucód ang binatà.
Ga tumindíg na sa canyang sillón si Fr. Dámaso at tinitigan ang
teniente.
—¡Cahimanawarî dumatíng cayong malualhatì dito sa inyong lupaín, at
magtamó nawâ pô cayó ng̃ lalong magandang palad cay sa inyong ama!—ang
sabi ng̃ militar na nang̃ing̃inig ang voces. Siya’y aking nakilala at
nácapanayam, at masasabi cong siya’y isa sa mg̃a taong lalong
carapatdapat at lalong may malinis na capurihán sa Filipinas.
—Guinoo—ang sagót ni Ibarrang nababagbag ang púsò—ang inyo pong
pagpuri sa aking amá ay pumapawì ng̃ aking mg̃a pag-alap-ap tungcol sa
caniyang kinahinatnang palad, na aco, na canyang anác ay di co pa
napagtátalos.
Napunô ng̃ lúhà ang mg̃a matá ng̃ matandà, tumalicód at umalís na
dalídálì.
Napag-isa ang binata sa guitnâ ng̃ salas; at sa pagca’t nawalâ ang may
bahay, walâ siyang makitang sa canya’y magpakilala sa mg̃a dalaga, na
ang caramiha’y tinitingnan siya ng̃ may pagling̃ap. Nang
macapag-alinlang may iláng minuto, tinung̃o niya ang mg̃a dalagang
tagláy ang calugodlugod na catutubong kilos.
Páhiná 27—Itulot ninyo sa aking lacdang̃an co—anya—ang mg̃a utos ng̃ mahigpit
na pakikipagcapwa tao. Pitóng taón na ng̃ayong umalís acó rito sa aking
bayan, at ng̃ayong aco’y bumalíc ay hindi co mapiguilan ang nasang aco’y
bumáti sa lalong mahalagang hiyas niya; sa canyang mg̃a suplíng na
babae.
Napilitan ang binatang lumayò roon, sa pagca’t sino man sa mg̃a dalaga’y
waláng nang̃ahás sumagot. Tinung̃o niya ang pulutóng ng̃ ilang mg̃a
guinoong lalaki, na ng̃ mámasid na siya’y dumarating ay nang̃agcabilog.
Mg̃a guinoo—anya—may isang caugalían sa Alemaniang pagca pumaparoon sa
isang capisanan, at walang masumpung̃ang sa canya’y magpakilala sa mg̃a
ibá; siya ang nagsasabi ng̃ canyáng pang̃alan at napakikilala, at
sumasagot naman ang mg̃a causap ng̃ sa gayón ding paraan. Itúlot pô
ninyó sa akin ang ganitóng ugálì; hindî dahil sa ibig cong dito’y
magdalá ng̃ mg̃a asal ng̃ mg̃a tagá ibáng lupain, sa pagca’t totoong
magaganda rin naman ang ating mg̃a caugalian, cung dî sa pagca’t
napipilitan cong gawín ang gayong bagay. Bumati na acó sa lang̃it at sa
mg̃a babae ng̃ aking tinubuang lúpà: ng̃ayo’y ibig cong bumati naman sa
mg̃a cababayan cong lalaki. ¡Mg̃a guinoo, ang pang̃alan co’y Juan
Crisóstomo Ibarra at Magsalin!
Sinabi naman sa canya ng̃ canyang mg̃a causap ang canicanilang mg̃a
pang̃alang humiguit cumulang ang pagca walang cabuluhan, humiguit
cumulang ang pagca hindî nakikilala nino man.
—Ang pang̃alan co’y A—á!—ang sinabi’t sucat ng̃ isang binata at
bahagya ng̃ yumucód.
—¿Bacâ po cayá may capurihan acong makipagsalitaan sa poetang ang mg̃a
sinulat ay siyáng nacapagpanatili ng̃ marubdób cong pagsintá sa
kinaguisnan cong bayan? Ibinalità sa aking hindî na raw po cayó
sumusulat, datapuwa’t hindî nila nasabi sa akin ang cadahilanan …
—¿Ang cadahilanan? Sa pagcá’t hindî tinatawag ang dakílang ning̃as ng̃
isip upang ipamalingcahod at magsinung̃alíng. Pinag-usig sa haráp ng̃
hucóm ang isang tao dahil sa inilagáy sa tulâ ang isang catotohanang
hindi matututulan. Aco’y pinang̃alanang poeta, ng̃uni hindî aco
tatawaguing ulól.
—At ¿mangyayari po bagang maipaunawà ninyo cung anó ang catotohanang
yaon?
—Sinabi lamang na ang anac ng̃ león ay león din namán; cacaunti na’t
siya’y ipinatapon sana.
At lumayô sa pulutóng na iyón ang binatang may cacaibang asal.
Halos tamátacbo ang isáng táong masayá ang pagmumukhâ, pananamit
Páhiná 28filipino ang suot, at may mg̃a botones na brillante sa “pechera.”
Lumapit cay Ibarra, nakipagcamay sa canyá at nagsalitâ:
—¡Guinoong Ibarra, hinahang̃ad cong mákilala co pô cayó; caibigan cong
matalic si Capitang Tiago, nakilala co ang inyóng guinoong amá …; ang
pang̃alan co’y Capitang Tinong, nanánahan aco sa Tundóng kinálalagyan
ng̃ inyóng báhay; inaasahan cóng pauunlacán ninyó acó ng̃ inyóng
pagdalaw; doon na pô cayó cumain búcas!
Bihág na bihág si Ibarra sa gayóng calakíng cagandahang loob:
ng̃umíng̃itî si Capitang Tinong at kinucuyumos ang mg̃a camay.
—¡Salamat po!—ang isinagót ng̃ boong lugód.—Ng̃uni’t pasasa San Diego
po acó búcas …
—¡Sáyang! ¡Cung gayo’y sacâ na, cung cayo’y bumalíc!
—¡Handâ na ang pagcain!—ang bigáy álam ng̃ isáng lingcod ng̃ Café “La
Campana.” Nagpasimulâ ng̃ pagpasamesa ang panauhín, bagá man
nagpapamanhíc na totoo ang mg̃a babae, lalong lalò na ang mg̃a filipina.
Páhiná 29 ## III.
ANG HAPUNAN
[86]
Tila mandîn totoong lumiligaya si Fr. Sibyla: tahimic na lumalacad at
hindî na námamasid sa canyáng nang̃ing̃ilis at manipís na mg̃a labì ang
pagpapawaláng halagá; hanggáng sa marapating makipagusap sa pilay na si
doctor De Espadaña, na sumásagot ng̃ putól-putól na pananalitâ, sa
pagcát siya’y may pagcá utál. Cagulatgulat ang samâ ng̃ loob ng̃
franciscano, sinisicaran ang mg̃a sillang nacahahadláng sa canyáng
nilalacaran, at hanggáng sa sinicó ang isáng cadete. Hindî nagkikikibô
ang teniente; nagsasalitaán ng̃ masayá ang ibá at caniláng pinupuri ang
cabutiha’t casaganàan ng̃ haying pagcain. Pinacunot ni Doña Victorina,
gayón man, ang canyáng ilóng; ng̃uni’t caracaraca’y luming̃óng malakí
ang gálit, cawang̃is ng̃ natapacang ahas: mangyari’y natuntung̃an ng̃
teniente ang “cola” ng̃ canyáng pananamít.
—Datapuwa’t ¿walâ pô bâ, cayóng mg̃a matá?—anyá.
—Mayroon pô, guinoong babae, at dalawáng lalóng magalíng cay sa mg̃a
matá ninyó; datapowa’t pinagmámasdan co pô iyang inyóng mg̃a culót ng̃
buhóc—ang itinugón ng̃ militar na iyong hindî totoong mápagparayâ sa
babae, at sacâ lumayô.
Bagá man hindî sinasadya’y capuwâ tumung̃o ang dalawáng fraile sa dúyo ó
ulunán ng̃ mesa, marahil sa pagca’t siyáng pinagcaratihan nilá at
nangyari ng̃â ang mahíhintay, na tulad sa nang̃agpapang̃agaw sa isáng
cátedra[87]: pinupuri sa Páhiná 30mg̃a pananalitâ ang mg̃a carapatán at cataásan
ng̃ ísip ng̃ mg̃a capang̃agáw; datapua’t pagdaca’y ipinakikilala ang
pabaligtad, at nang̃ag-úung̃ol at nang̃ag-uupasalà cung hindî silá ang
macapagtamó ng̃ caniláng hang̃ád.
—¡Ucol pô sa inyó, Fr. Dámaso!
—¡Ucol pô sa inyó, Fr. Sibyla!
—Cayo ang lalong unang cakilala sa bahay na itó … confesor ng̃
nasirang may bahay na babae, ang lalong may gulang, may carapatán at may
capangyarihan….
—¡Matandáng matanda’y hindî pa naman!—ng̃uni’t cayo pô naman ang cura
nitong bayan!—ang sagót na matabang ni Fr. Dámasong gayón ma’y hindî
binibitiwan ang silla.
—¡Sa pagca’t ipinag-uutos pô ninyó’y acó’y sumusunod!—ang iniwacás ni
Fr. Sibyla.
—¡Aco’y hindî nag-uutos!—ang itinutol ng̃ franciscano—¡aco’y hindî
nag-uutos!
Umuupô na sana si Fr. Sibylang hindî pinápansin ang mg̃a pagtutol na
iyón, ng̃ macasalubong ng̃ canyang mg̃a matá ang mg̃a matá ng̃ teniente.
Ang lalong mataas na oficial sa Filipinas, ayon sa caisipán ng̃ mg̃a
fraile, ay totoong malakí ang cababaan sa isáng uldog na tagapaglútò ng̃
pagcain. “Cedant arma togæ”[88], ani Cicerón sa Senado; “cedant arma
cotae”[89] anang mg̃a fraile sa Filipinas. Datapuwa’t mapitagan si Fr.
Sibyla, caya’t nagsalitâ:
—Guinoong teniente, dito’y na sa mundo[90] po tayo at walâ sa sambahan;
nararapat po sa inyo ang umupô rito.
Datapuwa’t ayon sa anyô ng̃ canyang pananalita’y sa canya rin nauucol
ang upuang iyón, cahi’t na sa mundo. Ang teniente, dahil yatà ng̃ siya’y
howag magpacagambalà, ó ng̃ huwag siyang umupô sa guitnâ ng̃ dalawáng
fraile, sa maiclíng pananalita’y sinabing áyaw siyang umupô roon.
Alín man sa tatlóng iyo’y hindî nacaalaala sa may bahay. Nakita ni
Ibarrang nanonood ng̃ boong galác at nacang̃itî sa mg̃a
pagpapalamang̃ang iyón sa upuan ang may bahay.
—¡Bakit pô, Don Santiago! ¿hindi pô bâ cayó makikisalo sa amin?—ani
Ibarra.
Ng̃uni’t sa lahat ng̃ mg̃a upuan ay may mg̃a tao na. Hindî cumacain si
Páhiná 31Lúculo[91] sa bahay ni Lúculo.
—¡Tumahimic pô cayó! howag cayóng tumindîg!—ani Capitang Tiago,
casabay ng̃ pagdidíin sa balicat ni Ibarra. Cayâ pa namán gumágawâ ang
pagdiriwáng na ito’y sa pagpapasalamat sa mahál na Vírgen sa inyóng
pagdatíng. Nagpagawâ acó ng̃ “tinola” dahil sa inyó’t marahil malaon ng̃
hindî ninyó nátiticiman.
Dinalá sa mesa ang isáng umáasong malaking “fuente”[92]. Pagcatapos
maibulóng ng̃ dominico ang “Benedícte”[93] na halos walâ sino mang
natutong sumagot, nagpasimulâ ng̃ pamamahagui ng̃ laman ng̃ fuenteng
iyon. Ng̃uni’t ayawan cung sa isáng pagcalibáng ó iba cayáng bagay,
tumamà cay párì Dámaso ang isáng pinggang sa guitnâ ng̃ maraming úpo at
sabáw ay lumálang̃oy ang isáng hubád na líig at isáng matigás na pacpác
ng̃ inahíng manóc, samantalang cumacain ang ibá ng̃ mg̃a hità at dibdíb,
lalong lalò na si Ibarra, na nagcapalad mapatamà sa canyá ang mg̃a atáy,
balonbalonan at ibá, pang masasaráp na lamáng loob ng̃ inahíng manóc.
Nakita ng̃ franciscano ang lahát ng̃ itó, dinurog ang mg̃a úpo, humigop
ng̃ cauntíng sabáw, pinatunóg ang cuchara sa paglalagáy at bigláng
itinulac ang pingga’t inilayô sa canyáng harapán. Nalílibang namáng
totoo ang dominico sa pakikipagsalitàan sa binatang mapulá ang buhóc.
—¿Gaano pong panahóng nápaalis cayó sa lupaíng ito?—ang tanóng ni
Laruja cay Ibarra.
—Pitóng taón halos.
—!Aba! ¿cung gayó’y marahil, nalimutan na ninyó ang lupaíng ito?
—Baligtád pô; bagá man ang kinaguisnan cong lupa’y tila mandin
linilimot Páhiná 32na acó, siyá’y laguì cong inaalaala.
—¿Anó po ang íbig ninyóng sabihin?—ang tanóng ng̃ mapuláng buhóc.
—Ibig cong sabíhing may isang taón na ng̃ayóng hindî aco tumátangap ng̃
ano mang balità tungcol sa bayang itó, hanggang sa ang nacacatulad co’y
ang isang dî tagaritong hindî man lamang nalalaman cung cailan at cung
paano ang pagcamatay ng̃ canyang ama.
—¡Ah!—ang biglang sinabi, ng̃ teniente.
—At ¿saan naroon pô cayo at hindî cayo tumelegrama?—ang tanong ni Doña
Victorina.—Tumelegrama cami sa “Peñinsula”[94] ng̃ cami’y pacasal.
—Guinoong babae; nitong huling dalawang tao’y doroon aco sa dacong
ibabâ ng̃ Europa, sa Alemania at sacâ sa Colonia rusa.
Minagaling ng̃ Doctor De Espadaña, na hanggá ng̃ayo’y hindî
nang̃ang̃ahás magsalitâ, ang magsabi ng̃ cauntî:
—Na … na … nakilala co sa España ang isang polacong tagá, Va …
Varsovia, na ang pang̃ala’y Stadtnitzki, cung hindî masamâ ang aking
pagcatandâ; ¿hindî pô bâ ninyó siya nakikita?—ang tanong na totoong
kimî at halos namumula sa cahihiyan.
—Marahil pô—ang matamís na sagót ni Ibarra—ng̃uni’t sa sandalîng
itó’y hindî ko naaalaala siyá.
—¡Aba, hindî siyá maaring ma … mapagcamal-an sa iba!—ang idinugtóng
ng̃ Doctor na lumacás ang loob.—Mapulá ang canyáng buhóc at totoong
masamáng mang̃astílà.
—Mabubuting mg̃a pagcacakilalanan; ng̃uni’t doo’y sa casaliwàang palad
ay hindî aco nagsasalitâ ng̃ isa man lamang wicang castílà, liban na
lamang sa ilang mg̃a consulado.
—At ¿paano ang inyóng guinágawang pamumuhay?—ang tanong ni Doña
Victorinang nagtátaca.
—Guinagamit co pô ang wícà ng̃ lupaíng aking pinaglálacbayán, guinoong
babae.
—¿Marunong po bâ naman cayo ng̃ inglés?—ang tanong ng̃ dominicong
natira sa Hongkong at totoong marunong ng̃ “Pidggin-English”[95], iyang
halo-Páhiná 33halong masamáng pananalitâ ng̃ wicà ni Shakespeare[96] ng̃ anác ng̃
Imperio Celeste[97].
—Natira acóng isang taón sa Inglaterra, sa casamahán ng̃ mg̃a táong
inglés lamang ang sinásalitâ.
—At ¿alín ang lupaíng lalong naibigan pô ninyó sa Europa?—ang tanóng
ng̃ binatang mapulá ang buhóc.
—Pagcatapos ng̃ España, na siyang pang̃alawá cong Báyan, alín man sa
mg̃a lupaín ng̃ may calayâang Europa.
—At cayó pong totoong maraming nalacbáy … sabihin ninyó, ¿anó pô bâ
ang lalong mahalagáng bagay na inyong nakita?—ang tanóng ni Laruja.
Wari’y nag-isíp-ísíp si Ibarra.
—Mahalagáng bagay, ¿sa anóng cauculán?
—Sa halimbawà … tungcól sa pamumuhay ng̃ mg̃a báyan … sa búhay ng̃
pakikipanayám, ang lácad ng̃ pamamahalà ng̃ báyan, ang úcol sa religión,
ang sa calahatán, ang catás, ang cabooan….
Malaong nagdidilidili si Ibarra.
—Ang catotohanan, bágay na ipangguilalás sa mg̃a báyang iyan, cung
ibubucod ang sariling pagmamalakí ng̃ bawa’t isá sa canyáng nación….
Bago co paroonan ang isáng lupain, pinagsisicapan cong matalós ang
canyáng historia, ang canyáng Exodo[98] cung mangyayaring masabi co itó,
at pagcatapos ang nasusunduan co’y ang dapat mangyari: nakikita cong ang
iguiniguinhawa ó ipinaghihirap ng̃ isáng baya’y nagmúmulâ sa canyáng
mg̃a calayâan ó mg̃a cadilimán ng̃ isip, at yamang gayó’y nanggagaling
sa mg̃a pagpapacahirap ng̃ mg̃a namamayan sa icágagalíng ng̃ calahatán,
ó ang sa canilang mg̃a magugulang na pagca walang ibáng iniibig at
pinagsusumakitan cung dî ang sariling caguinhawahan.
—At ¿walâ ca na bagáng nakita cung dî iyán lámang?—ang itinanóng na
nagtátawa ng̃ palibác ng̃ franciscano, na mulâ ng̃ pasimulàan ang
paghapon ay hindî nagsásalita ng̃ anó man, marahil sa pagcá’t siya’y
nalilibang sa pagcain; hindî carapatdapat na iwaldás mo ang iyong
cayamanan upang walâ cang maalaman cung dî ang bábahagyang bagay na
iyán! ¡Sino mang musmós sa escuelaha’y nalalaman iyán!
Páhiná 34Nápating̃ín na lamang sa canyá si Ibarra’t hindî maalaman cung anô ang
sasabihin; ang mg̃a iba’y nang̃agtiting̃inan sa pagkatacá at
nang̃ang̃anib na magcaroon ng̃ caguluhan.—Nagtátapos na ang paghapon,
ang “cagalang̃án pô ninyo’y busóg na”—ang isásagot sana ng̃ binatà;
ng̃uni’t nagpiguil at ang sinabi na lamang ay ang sumúsunod:
—Mg̃a guinoo; huwág cayóng magtátaca ng̃ pagsasalitang casambaháy sa
akin ng̃ aming dating cura; ganyán ang pagpapalagáy niyá sa akin ng̃
acó’y musmós pa, sa pagcá’t sa canyá’y para ring hindî nagdaraan ang
mg̃a taón; datapowa’t kinikilala cong utang na loob, sa pagcá’t
nagpapaalaala sa aking lubós niyóng mg̃a áraw na madalás pumaparoon sa
aming báhay ang “canyáng cagalang̃án”, at canyáng pinaúunlacan ang
pakikisalo sa pagcain sa mesa ng̃ aking amá.
Sinulyáp ng̃ dominico ang franciscano na nang̃ang̃atal. Nagpatuloy ng̃
pananalitâ si Ibarra at nagtindíg:
—Itulot ninyó sa aking acó’y umalís na, sa pagcá’t palibhasa’y bago
acóng datíng at dahil sa búcas din ay aco’y áalis, marami pang totoong
gágawín acóng mg̃a bágay-bágay. Natapos na ang pinacamahalagá ng̃
paghapon, cauntî lamang cung aco’y uminóm ng̃ alac at bahagyâ na
tumítikim acó ng̃ mg̃a licor. ¡Mg̃a guinoo, mátungcol nawâ ang lahát sa
España at Filipinas!
At ininóm ang isáng copitang alac na hanggáng sa sandalíng iyó’y hindî
sinásalang. Tinularan siyá ng̃ Teniente, ng̃uni’t hindî nagsasabi ng̃
anó man.
—¡Howág pô cayóng umalís!—ang ibinulóng sa canyá, ni Capitang
Tiago.—Dárating na si María Clara: sinundô siyá ni Isabel. Paririto ang
sa báyang bágong cura, na santong tunay.
—¡Paririto acó búcas bago acó umalís. Ng̃ayo’y may gágawin acóng
mahalagáng pagdalaw.
At yumao. Samantala’y nagluluwal ng̃ samâ ng̃ loob ang franciscano.
—¿Nakita na ninyó?—ang sinasabi niyá sa binatang mapulá ang buhóc na
ipinagcucucumpas ang cuchillo ng̃ himagas. ¡Iyá’y sa pagmamataas! ¡Hindî
nilá maipagpaumanhíng silá’y mapagwicaan ng̃ cura! ¡Ang acalà nilá’y
mg̃a taong may cahulugán na! ¡Iyán ang masamáng nacucuha ng̃ pagpapadalá
sa Europa ng̃ mg̃a bátà! Dapat ipagbawal iyán ng̃ gobierno.
—At ¿ang teniente?—ani Doña Victorinang nakikicampí sa
franciscano—¡sa boong gabíng ito’y hindî inalís ang pagcucunót ng̃
pag-itan ng̃ canyáng mg̃a kilay; magalíng at tayo’y iniwan! ¡Matandâ
na’y teniente pa hanggá ng̃ayón!
Hindî malimutan ng̃ guinoong babae ang pagcacabangguít sa mg̃a culót ng̃
Páhiná 35canyáng buhóc at ang pagcacayapac sa “encañonado” ng̃ canyáng mg̃a
“enagua.”
Ng̃ gabíng yaó’y casama ng̃ mg̃a ibá’t ibáng bagay na isinusulat ng̃
binatang mapulá ang buhóc sa canyáng librong “Estudios Coloniales,” ang
sumúsunod: “Cung anó’t macahihilahil sa casayahan ng̃ isáng piguíng ang
isáng liig at isáng pacpác sa pinggán ng̃ tinola.” At casama ng̃ mg̃a
iba’t ibáng paunáwà ang mg̃a ganitó:—”Ang taong lalong waláng cabuluhán
sa Filipinas sa isáng hapunan ó casayahan ay ang nagpapahapon ó
nagpapafiesta: macapagpapasimulâ sa pagpapalayas sa may bahay at
mananatili ang lahát sa boong capanatagán.”—”Sa mg̃a calagayan ng̃ayón
ng̃ mg̃a bagay bagay, halos ay isáng cagaling̃ang sa canilá’y gágawin
ang huwág paalisín sa caniláng lupaín ang mg̃a filipino, at huwág man
lamang turúan siláng bumasa”….
Páhiná 37 ## IV.
HEREJE AT FILIBUSTERO
Nag-aalinlang̃an si Ibarra. Ang hang̃in sa gabí, na sa mg̃a buwáng iyó’y
caraniwang may calamigán na sa Maynilà, ang siyáng tila mandín pumawì sa
canyáng noo ng̃ manipís na úlap na doo’y nagpadilím: nagpugay at
huming̃á.
Nagdaraan ang mg̃a cocheng tila mg̃a kidlá’t, mg̃a calesang páupahang
ang lacad ay naghíhing̃alô, mg̃a naglálacad na tagá ibá’t ibáng nación.
Tagláy iyáng paglacad na hindî nang̃agcacawang̃is ang hacbáng, na siyáng
nagpapakilala sa natitilihan ó sa waláng mágawà, tinung̃o ng̃ binatà ang
dacong plaza ng̃ Binundóc, na nagpapaling̃ap-ling̃ap sa magcabicabilà na
wari’y ibig niyáng cumilala ng̃ anó man. Yao’y ang mg̃a dating daan at
mg̃a dating báhay na may mg̃a pintáng putî at azul at mg̃a pader na
pinintahán ng̃ putî ó cung dilî caya’y mg̃a anyóng ibig tularan ang
batóng “granito” ay masamâ ang pagcacáhuwad; nananatili sa campanario
ng̃ simbahan ang canyáng relós na may carátulang cupás na; iyón ding
mg̃a tindahan ng̃ insíc na iyóng may marurumíng tabing na násasampay sa
mg̃a varillang bacal, na pinagbalibalicucô niyá isáng gabí ang isá sa
mg̃a varillang iyón, sa pakikitulad niyá sa masasama ang pagcaturong
mg̃a bátà sa Maynilà: sino ma’y waláng nagtowíd niyón.
—¡Marahan ang lacad!—ang ibinulóng, at nagtulóy siyá sa daang
Sacristía.
Ang mg̃a nagbíbili ng̃ sorbete ay nananatili sa pagsigáw ng̃:
¡Sorbeteee! mg̃a huepe rin ang siyáng pang-ilaw ng̃ mg̃a dating
nang̃agtítindang insíc at ng̃ mg̃a babaeng nagbíbili ng̃ mg̃a cacanin at
mg̃a bung̃ang cahoy.
—¡Cahang̃ahang̃à!—ang sinabi niyá—¡itó rin ang insíc na may pitóng
taón na, at ang matandáng babae’y … siyá rin! Masasabing nanaguinip
acó ng̃ gabíng itó sa pitóng taóng pagca pa sa Europa!.. at ¡Santo Dios!
nananatili rin ang masamang pagcálagay ng̃ bató, na gaya rin ng̃ aking
iwan!
At naroroon pa ng̃a’t nacahiwalay ang bató sa “acera” ng̃ linílicuan ng̃
daang San Jacinto at daang Sacristía.
Páhiná 38Samantalang pinanonood niyá ang catacatacáng pananatiling itó ng̃ mg̃a
báhay at ibá pa sa báyan ng̃ waláng capanatilihán, marahang dumapò sa
canyáng balicat ang isáng camáy; tumungháy siyá’y canyáng nakita ang
matandáng Teniente na minámasdang siyáng halos nacang̃itî: hindî na
tagláy ng̃ militar yaóng mabalasic niyáng pagmumukhâ, at walâ na sa
canyá yaóng mg̃a kilay na totoong canyáng ikinatatang̃ì sa ibá.
—¡Bagongtao, magpacaing̃at cayó! ¡Mag-aral pô cayó sa inyóng amá—ang
sinabi niyá.
—Ipatawad pô ninyó; ng̃uni’t sa acalà co’y inyóng pinacamahál ang aking
amá; ¿maaarì pô bang sabihin ninyó sa akin cung ano ang canyáng
kináhinatnan?—ang tanóng ni Ibarra na siyá’y minámasdan.
—¿Bakit? ¿hindî pô bâ ninyó nalalaman?—ang tanóng ng̃ militar.
—Itinanóng co cay Capitáng Tiago ay sumagót sa aking hindî niyá
sasabihin cung dî búcas na. ¿Nalalaman po bâ ninyó, sacalì?
—¡Mangyari bagá, na gaya rin namán ng̃ lahát! ¡Namatáy sa bilangguan!
Umudlót ng̃ isáng hacbáng ang binatà at tinitigan ang Teniente.
—¿Sa bilangguan? ¿sinong namatáy sa bilangguan?—ang itinatanóng.
—¡Abá, ang inyó pong amá, na nábibilanggô!—ang sagót ng̃ militar na
may cauntíng pangguiguilalás.
—Ang aking amá … sa bilangguan … ¿napipiít sa bilangguan? ¿Anó pô
ang wicà ninyó? ¿Nakilala pô bâ ninyó ang aking amá? ¿Cayó pô ba’y …?
ang itinanóng ng̃ binatà at hinawacan sa brazo ang militar.
—Sa acalà co’y hindî acó námamalî; si Don Rafael Ibarra.
—¡Siyá ng̃a, Don Rafael Ibarra!—ang marahang ùlit ng̃ binatà.
—¡Ang boong ísip co’y inyó pong nalalaman na!—ang ibinulóng ng̃
militar, na puspós ng̃ habág ang anyô ng̃ pagsasalitâ, sa canyáng
pagcahiwatig sa nangyayari sa cálolowa ni Ibarra; ang acalà co’y inyóng
…; ng̃uni’t tapang̃an ninyó ang inyóng loob! ¡dito’y hindî
mangyayaring magtamóng capurihán cung hindî nabibilanggô!
—¡Dapat cong acaláing hindî pô cayó nagbíbirô sa akin—ang mulîng
sinabi ni Ibarra ng̃ macaraan ang iláng sandalíng hindî siyá umíimic!
¿Masasabi pô bâ ninyó sa akin cung bakit siyá’y nasasabilangguan?
Nag-anyóng nag-iisip-isip ang militar.
—Ang aking ipinagtátacang totoo’y cung bakit hindî ipinagbigay alam sa
inyó ang nangyayari sa inyóng familia.
Páhiná 39—Sinasabi sa akin sa canyáng hulíng sulat, na may isáng taón na
ng̃ayón, na huwág daw acóng maliligalig cung dî niya acó sinusulatan, sa
pagcá’t marahil ay totoong marami siyang pinakikialamán;
ipinagtatagubilin sa aking magpatuloy acó ng̃ pag-aaral … at
¡benebendicìonan acó!
—Cung gayó’y guinawâ niyá ang sulat na iyán sa inyó, bago mamatay;
hindî malalao’t mag-íisang taón ng̃ siyá’y aming inilibíng sa inyóng
bayan.
—¿Anóng dadahilana’t nábibilanggô ang aking amá?
—Sa cadahilanang totoong nacapagbíbigay puri. Ng̃uni’t sumama pô cayó
sa aki’t acó’y paroroon sa cuartel; sasabihin có hang̃gáng tayo’y
lumalacad. Cumapit pô cayó sa aking brazo.
Hindî nang̃ag-imican sa loob ng̃ sandalî; may anyóng nagdidilidili ang
matandâ at wari’y hiníhing̃i sa canyáng “perilla,”[99] na
hinihimashimas, na magpaalaala sa canyá.
—Cawang̃is ng̃ lubós pô ninyóng pagcatalastás—ang ipinasimulâ ng̃
pagsasalitâ—ang amá pô ninyó’y siyáng pang̃ulo ng̃ yaman sa boong
lalawigan, at bagá man iniibig siyá’t iguinagalang ng̃ marami, ang mg̃a
ibá’y pinagtatamnan namán siyá ng̃ masamáng loob, ó kinaíinguitán. Sa
casaliwàang palad, camíng mg̃a castilang naparito sa Filipinas ay hindî
namin inuugalì ang marapat naming ugalíin: sinasabi co itó, dahil sa isá
sa inyóng mg̃a nunong lalaki at gayón din sa caaway ng̃ inyóng amá. Ang
waláng licát na paghahalihalilí, ang capang̃itan ng̃ asal ng̃ mg̃a
matataas na púnò, ang mg̃a pagtatangkilic sa di marapat, ang camurahan
at ang caiclîan ng̃ paglalacbay-bayan, ang siyáng may sála ng̃ lahát;
pumaparito ang lalong masasamâ sa Península, at cung may isáng mabaít na
máparito, hindî nalalao’t pagdaca’y pinasásamâ ng̃ mg̃a tagarito rin. At
inyóng talastasíng maraming totoong caaway ang inyóng amá sa mg̃a cura
at sa mg̃a castílà.
Dito’y sandalíng humintô siyá.
—Ng̃ macaraan ang iláng buwán, búhat ng̃ cayó po’y umalís, nagpasimulâ
na ang samàan ng̃ loob nilá ni párì Dámaso, na dî co masabi ang tunay na
caPáhiná 40dahilanan. Biníbigyang casalanan siyá ni párì Dámasong hindî raw siyá
nagcucumpisal: ng̃ una’y dating hindî siyá nang̃ung̃umpisal, gayón ma’y
magcaìbigan siláng matalic, na marahil natatandaan pa pô ninyó. Bucód sa
rito’y totoong dalisay ang capurihán ni Don Rafael, at higuít ang
canyáng pagcabanál sa maraming nang̃agcucumpisal at nang̃agpapacumpisal:
may tinútunton siyá sa canyáng sariling isáng cahigpithigpitang pagsunód
sa atas ng̃ magandáng asal, at madalás sabihin sa akin, pagca násasalitâ
niyá ang mg̃a sámàang itó ng̃ loob: “Guinoong Guevara,
¿sinasampalatayanan po bâ ninyóng pinatatawad ng̃ Dios ang isáng mabigát
na casalanan, ang isáng cusang pagpatáy sa cápuwâ táo, sa halimbáwà,
pagcâ, nasabi na sa isáng sacerdote; na táo rin namáng may catungculang
maglihim ng̃ sa canyá’y sinasaysay, at matacot másanag sa infierno, na
siyáng tinatawag na pagsisising “atricion”? ¿Bucod sa duwag ay waláng
hiyáng pumapanatag? Ibá ang aking sapantahà tungcól sa Dios—ang
sinasabi niyá—sa ganáng akin ay hindî nasasawatâ ang isáng casam-an ng̃
casam-an din, at hindî ipinatatawad sa pamamag-itan ng̃ mg̃a waláng
cabuluháng pag-iyác at ng̃ mg̃a paglilimós sa Iglesia.” At inilálagáy
niyá sa akin ang ganitóng halimbáwà:—”Cung aking pinatáy ang isáng amá
ng̃ familia, cung dahil sa catampalasanan co’y nabao’t nálugamì sa
capighatìan ang isáng babae, at ang mg̃a masasayáng musmós ay naguíng
mg̃a dukháng ulila, ¿mababayaran co cayâ ang waláng hanggang Catowiran,
cung aco’y cusang pabitay, ipagcatiwalà co ang líhim sa isáng
mag-iing̃at na howag máhayag, maglimós sa mg̃a cura na siyáng hindî
tunay na nang̃agcacailang̃an, bumilí ng̃ “bula de composición,” ó
tumang̃istang̃is sa gabí at araw? ¿At ang bao at ang mg̃a ulila?
Sinasabi sa akin ng̃ aking “conciencia”[100] na sa loob ng̃ cáya’y dapat
acóng humalili sa táong aking pinatáy, ihandóg co ang aking boong lacás
at hanggáng aco’y nabubuhay, sa icágagalíng ng̃ familiang itóng acó ang
may gawâ ng̃ pagcapahamac, at gayón man, ¿sino ang macapagbibigay ng̃
capalít ng̃ pagsintá ng̃ amá?”—Ganyán ang pang̃ang̃atuwiran ng̃ inyó
pong amá, at ang anó mang guinagawa’y isinasangayong láguì sa mahigpit
na palatuntunang itó ng̃ wagás na caasalán, at masasabing cailán ma’y
hindî nagbigáy pighatî canino man; baligtád, pinagsisicapan niyáng
pawîin, sa pamamag-itan ng̃ magagandáng gawâ, ang mg̃a tang̃ing casawìan
sa catuwirang, ayon sa canyá’y guinawâ raw ng̃ canyáng mg̃a nunò.
Datapuwa’t ipanumbalic natin sa canyáng samaan ng̃ loob sa cura, ang
mg̃a pagPáhiná 41cacaalit na ito’y lumúlubhà; binábangguit siyá ni párì Dámaso
buhat sa púlpito, at cung dî tinutucoy siyá ng̃ boong liwanag ay isáng
himalâ, sa pagca’t sa caugalian ng̃ paring iyá’y mahihintay ang lahát.
Nakikinikinita co nang masamâ ang cahahangganan ng̃ bagay na itó.
Muling humìntóng sandali ang matandáng Teniente.
—Naglílibot ng̃ panahón iyón ang isáng naguíng sundalo sa artillería,
na pinaalís sa hucbó dahil sa malabis na cagaspang̃án ng̃ canyáng ásal
at dahil sa camangmang̃ang labis. Sa pagca’t kinacailang̃an niyáng
mabuhay, at hindi pahintulot sa canyá ang magtrabajo ng̃ mabigát na
macasisirà ng̃ aming capurihan[101], nagtamó siyá, hindî co alám cung
sino ang sa canyá’y nagbigáy, ng̃ catungculang pagca manining̃il ng̃
buwís ng̃ mg̃a carruaje, calesa at ibá pang sasacyán. Hindî tumanggáp
ang abâ ng̃ anó mang túrò, at pagdaca’y napagkilala ng̃ mg̃a “indio” ang
bagay na itó: sa ganang canilá’y totoong cahimahimalâ, na ang isang
castilà’y hindî marunong bumasa’t sumulat. Pinaglilibacan ang culang
palad, na pinagbabayaran ng̃ cahihiyan ang násising̃il na buwís, at
nalalaman niyáng siyá ang hantung̃an ng̃ libác, at ang bagay na itó’y
lalong nacáraragdag ng̃ dating masamâ at magaspáng niyang caugalîan.
Sadyang ibinibigay sa canyá ang mg̃a sulat ng̃ patumbalíc;
nagpapaconwarî siya namáng canyang binabasa, at bago siyá pumifirma cung
sáan nakikita niyang waláng sulat, na ang parang kinahig ng̃ manóc na
canyáng mg̃a letra’y siyáng larawang tunay ng̃ canyáng cataohan;
linálang̃ap niyá ang masasacláp na cairing̃ang iyón, ng̃uni’t
nacacasing̃il siyá, at sa ganitóng calagayan ng̃ canyang loob ay hindi
siyá gumagalang canino man, at sa inyóng ama’y nakipagsagutan ng̃
lubhang mabibigat na mg̃a salitâ.
Nangyari isáng araw, na samantalang pinagpipihitpihit niyá ang isáng
papel na ibinigáy sa canyá sa isáng tindahan, at ibig niyáng málagay sa
tuwíd, nagpasimuláng kinawayán ang canyáng mg̃a casamahan ng̃ isáng
batang nanasoc sa escuela, magtawá at itúro siya ng̃ dalirì. Nariring̃ig
ng̃ táong iyón ang mg̃a tawanan, at nakikita niyáng nagsásaya ang libác
sa mg̃a dî makikibuing mukhâ ng̃ nang̃aroroon; naubos ang canyang
pagtitiis, bigláng pumihit at pinasimulâang Páhiná 42hinagad ang mg̃a batang
nang̃agtacbuhan, at sumísigaw ng̃ “ba,” “be,” “bi,” “bo,” “bu.”
Pinagdimlán ng̃ galit, at sa pagca’t hindî siya mang-abot, sa canilá’y
inihalibas ang canyáng bastón, tinamaan ang isá sa úlo at nábulagtâ; ng̃
magcagayo’y hinandulong ang nasusubasob at pinagtatadyacán, at alín man
sa nang̃agsisipanood na nanglilibac ay hindî nagcaroon ng̃ tapang na
mamag-itan. Sa casamaang palad ay nagdaraan doon ang inyóng amá. Napoot
sa nangyari, tinacbó ang manining̃il na castilà, hinawacan siyá sa brazo
at pinagwicaan siyá ng̃ mabibigát. Ang castilàng marahil ang ting̃ín sa
lahát ay mapulá na, ibinuhat ang camáy, ng̃uni’t hindî siyá binigyang
panahón ng̃ inyong amá, at tagláy iyáng lacás na nagcácanulô ng̃ pagca
siyá’y apó ng̃ mg̃a vascongado … anáng ibá’y sinuntóc daw, anáng ibá
namá’y nagcasiyá, na lamang sa pagtutulac sa canyá; datapowa’t ang
nangyari’y ang tao’y umúgà, napalayô ng̃ iláng hacbáng at natumbáng
tumamà, ang úlo sa bató. Matiwasay na ibinang̃on ni Don Rafael ang
batang may sugat at canyáng dinalá sa tribunal[102]. Sumuca ng̃ dugô ang
naguing artillerong iyón at hindî na natauhan, at namatáy pagcaraan ng̃
iláng minuto. Nangyari ang caugalìan, nakialám ang justicia, piniit ang
inyóng amá, at ng̃ magcagayo’y nang̃agsilitáw ang mg̃a lihim na caaway.
Umulán ang mg̃a paratang, isinumbóng na siyá’y filibustero at
hereje: ang maguing “hereje” ay isáng casawîang palad sa lahát
ng̃ lugar, lalong lalo na ng̃ panahóng iyóng ang “alcalde”[103] sa
lalawiga’y isáng taong nagpaparang̃alang siyá’y mapamintacasi, Páhiná 43na casama
ang canyáng mg̃a alílang nagdárasal ng̃ rosario sa simbahan ng̃ malacás
na pananalitâ, marahil ng̃ marinig ng̃ lahat at ng̃ makipagdasal sa
canya; datapuwa’t ang maguíng filibustero ay lalong masamâ cay
sa maguíng “hereje,” at masamâ pang lalò cay sa pumatáy ng̃ tatlóng
mánining̃il ng̃ buwís na marunong bumasa, sumulat at marunong
magtang̃îtangì. Pinabayàan siyá ng̃ lahát, sinamsám ang canyáng mg̃a
papel at ang canyáng mg̃a libro. Isinumbóng na siyá’y tumátanggap ng̃
“El Correo de Ultramar” at ng̃ mg̃a periódicong gáling sa Madrid;
isinumbóng siya, dahil sa pagpapadalá sa inyó sa Suiza alemana; dahil sa
siyá’y násamsaman ng̃ mg̃a sulat at ng̃ larawan ng̃ isáng paring
binitay, at ibá pang hindî co maalaman. Kinucunan ng̃ maisumbóng ang
lahát ng̃ bágay, sampô ng̃ paggamit ng̃ bárong tagalog, gayóng siyá’y
nagmulâ sa dugóng castilà[104]. Cung naguing ibá sana ang inyóng amá,
marahil pagdaca’y nacawalâ, Páhiná 44sa pagcá’t may isáng málicong nagsaysáy, na
ang ikinamatáy ng̃ culang palad na manining̃il ay mulâ sa isáng
“congestión”[105]; ng̃uni’t ang canyáng cayamanan, ang canyáng pananalig
sa catuwiran at ang canyáng galit sa lahát ng̃ hindî naaayon sa cautusán
ó sa catuwiran ang sa canyáng nang̃agpahamac. Acó man, sacali’t malakí
ang aking casuclamán sa pagluhog sa paggawâ ng̃ magalíng nino man,
humaráp acó sa Capitán General, sa hinalinhan ng̃ ating Capitán General
ng̃ayón; ipinaliwanag co sa canyáng hindî mangyayaring maguíng
“filibustero” ang tumatangkilik sa lahát ng̃ castilang dukhâ ó
naglalacbay rito, na pinatutuloy sa canyáng bahay at pinacacain at ang
sa canyáng mg̃a ugát ay tumátacbo pa ang mapagcandiling dugóng castílà;
¡nawaláng cabuluháng isagót co ang aking úlo, at ang manumpâ acó sa
aking carukhâan at sa aking capuriháng militar, at walâ acó ng̃
nasunduan cung dî magpakita sa akin ng̃ masamáng pagtanggáp, pagpakitâan
acó ng̃ lalong masamâ sa aking pagpapaalam at ang pamagatán acó ng̃
“chiîlado”[106]!
Humintô ang matandâ ng̃ pananalità upang magpahing̃á, at ng̃ canyáng
mahiwatigan ang hindî pag-imíc ng̃ canyáng casama, na pinakikinggan
siyá’y hindî siyá tinítinguan, ay nagpatuloy:
—Nakialam acó sa usapín sa cahing̃ian ng̃ inyóng amá. Dumulóg acó sa
bantóg na abogadong filipino, ang binatang si A—; ng̃uni’t tumangguí sa
pagsasanggalang.—”Sa akin ay matatalo”—ang wicà sa
akin.—Panggagaling̃an ang pagsasanggaláng co ng̃ isáng bagong sumbong
na laban sa canyá at marahil ay laban sa akin. Pumaroon pô cayó cay
guinoong M—, na masilacbóng manalumpátì, taga España at lubháng
kinaaalang-alang̃anan. “Gayón ng̃a ang aking guinawâ, at ang balitang
abogado ang nang̃asiwa sa “causa” na ipinagsanggalang ng̃ boong
catalinuhan at caningning̃án. Datapwa’t marami ang mg̃a caaway, at ang
ilá’y mg̃a líhim at hindî napagkikilala. Saganà ang mg̃a sacsíng sabuát,
at ang caniláng mg̃a paratang, na sa ibang lugar ay mawawal-ang
cabuluhán sa isáng salitang palibác ó patuyâ ng̃ nagsásanggalang, dito’y
tumitibay at tumítigas. Cung nasusunduan ng̃ abogadong mawaláng
cabuluhán ang caniláng mg̃a bintáng, sa pagpapakilala ng̃
pagcacalabán-lában ng̃ canicanilang saysáy at ng̃ mg̃a saysáy niláng
sarili, pagdaca’y lumálabas ang mg̃a ibáng sumbóng. Isinusumbóng niláng
nang̃amcám siyá ng̃ maraming lúpà, hining̃án siyáng magbayad ng̃ mg̃a
casiráan Páhiná 45at mg̃a caluguiháng nangyari; sinabi niláng siya’y
nakikipagcaibigan sa mg̃a tulisán, upang pagpitaganan nilá ang kanyáng
mg̃a pananím at ang canyáng mg̃a hayop. Sa cawacasa’y nagulóng totoo ang
usapíng iyón, na anó pa’t ng̃ maguíng isáng taòn na’y waláng
nagcacawatasáng sino man. Napilitang iwan ng̃ “alcade”[107] ang canyáng
catungculan, hinalinhán siyá ng̃ ibang, ayon sa balita’y, masintahin sa
catuwiran, ng̃uni’t sa casaliwâang palad, ito’y iláng buwán lamang
nanatili roon, at ang napahalili sa canyá’y napacalabis naman ang pagca
maibiguín sa mabuting cabayo.
Ang mg̃a pagtitiis ng̃ hirap, ang mg̃a samâ ng̃ loob, ang mg̃a
pagdarálitâ sa bilangguan, ó ang canyáng pagpipighatî ng̃ canyáng
mapanood ang gayóng caraming gumaganti ng̃ catampalasanan sa guinawâ
niyá sa caniláng mg̃a cagaling̃an, ang siyáng sumirà sa catibayan ng̃
canyáng catawang bacal, at dinapúan siyá, niyáng sakít na ang libing̃an
lamang ang nacagagamot. At ng̃ matatapos na ang lahát, ng̃ malapit ng̃
tamuhín niyá, ang cahatuláng siyá’y waláng casalanan, at hindî
catotohanang siyá’y caaway ng̃ Bayang España, at di siyá, ang may sala
ng̃ pagcamatáy ng̃ mánining̃il, namatáy sa bilanggúang walâ sino man sa
canyáng tabí. Dumatíng acó upang mapanood ang pagcalagót ng̃ canyáng
hining̃á.
Tumiguil ng̃ pananalitâ ang matandâ; hindi nagsalitâ si Ibarra ng̃ anó
man. Samantala’y dumatíng silá sa pintúan ng̃ cuartel. Humintô ang
militar, iniabót sa canyá ang camáy at nagsabi:
—Binatà, ipagtanóng ninyó cay Capitang Tiago ang mg̃a paliwanag.
Ng̃ayó’y ¡magandáng gabí pô! Kinacailang̃an cong tingnán cung may
nangyayaring anó man.
Waláng imìc na hinigpît na mairog ni Ibarra ang payat na camáy ng̃
Teniente, at hindî cumikibo’y sinundán ng̃ canyáng mg̃a matá itó,
hanggáng sa dî na mátanaw.
Marahang bumalíc at nacakita siyá ng̃ isáng nagdaraang carruaje;
kinawayán niya ang cochero:
—¡Sa Fonda ni Lala!—ang sinabing bahagyâ na mawatasan.
—Marahil nanggaling itó sa calabozo—ang inisip ng̃ cochero sa canyáng
sarili, sacá hinaplit ng̃ látigo ang canyáng mg̃a cabayo.
Páhiná 47 ## V.
ISANG BITUIN SA GABING MADILIM
Nanhíc si Ibarra sa canyáng cuarto, na nasadacong ilog, nagpatihulóg sa
isáng sillón, at canyáng pinagmasdán ang boong abót ng̃ ting̃in, na
malakí ang natatanaw, salamat sa nacabucás na bintanà.
Totoong maliwanag, sa caramihan ng̃ ilaw, ang catapát na báhay sa
cabiláng ibayo, at dumárating hanggáng sa canyáng “cuarto” ang mg̃a
masasayáng tínig ng̃ mg̃a instrumentong may cuerdas ang caramihan.—Cung
hindî totoong guló ang canyáng isip, at cung siyá sana’y maibiguíng
macaalam ng̃ mg̃a guinágawâ ng̃ capowâ táo’y marahil ninais niyáng
mapanood, sa pamamag-itan ng̃ isáng gemelos[108], ang nangyayari sa
kinalalagyán ng̃ gayóng caliwanagan; marahil canyáng hinang̃âan ang isá,
riyán sa mg̃a cahimáhimaláng napapanood, isá riyán sa mg̃a talinghagang
napakikita, na maminsanminsang nátitingnan sa mg̃a malalakíng teatro sa
Europa, na sa marahan at caayaayang tínig ng̃ orquesta ay nakikitang
sumisilang sa guitnâ ng̃ isáng ulán ng̃ iláw, ng̃ isáng bumúbugsong agos
ng̃ mg̃a diamante at guintô, sa isáng cárikitdìkitang mg̃a pamuti,
nababalot ng̃ lubháng manipís at nang̃ang̃aninag na gasa ang isáng
diosa, ang isáng “silfide”[109] na lumalacad na halos hindî sumasayad
ang paa sa tinatapacan, naliliguid at inagaapayanan ng̃ maningning na
sinag: sa canyáng pagdatíng ay cusang sumisilang ang mg̃a bulaclác,
nagbíbigay galác, ang mg̃a sayáw, nang̃apupucaw ang matimyás na
tugtugan, at ang mg̃a pulutóng ng̃ mg̃a díablo, mg̃a ninfa[110], mg̃a
sátiro[111], mg̃a génio[112], mg̃a zagala[113], mg̃a ángel Páhiná 48mg̃a pastor
ay sumásayaw, guinagalaw ang mg̃a pandereta, nang̃agpapaliguidliguid at
inihahandog ng̃ bawa’t isá sa paanan ng̃ diosa ang canícaniláng alay.
Napanood sana ni Ibarra ang cagandagandahang dalagang timbáng at matowíd
ang pang̃ang̃atawán, tagláy ang mainam na pananamít ng̃ mg̃a anác na
babae ng̃ Filipinas, na nangguíguitnâ sa nacaliliguid na sarisaring táo
na masasayáng cumikilos at nang̃agcucumpasan. Diyá’y may mg̃a insíc,
mg̃a castilà, mg̃a filipino mg̃a militar, mg̃a cura, mg̃a matatandáng
babae, mg̃a dalaga, mg̃a bagongtao, at ibá pa. Na sa tabí ng̃ diosang
iyón si párì Dámaso, at si párì Dámaso’y ng̃umíng̃iting catulad ng̃
isáng nasacaluwalhatîan; si Fr. Sibyla ay nakikipagsalitaan sa canyá, at
iniaayos ni Doña Victorina sa canyáng pagcagandagandang buhóc ang isáng
tuhog na mg̃a perla at mg̃a brillante, na cumíkislap ng̃ sarisaring
kináng ng̃ culay ng̃ bahaghárì. Siyá’y maputî, nápacaputî marahil, ang
mg̃a matáng halos laguing sa ibabâ ang ting̃ín ay pawang
nang̃agpapakilala ng̃ isáng cálolowang cálinislinisan, at pagcâ siyá’y
ng̃umíng̃itî at nátatanyag ang canyáng mapuputî at malilìt na mg̃a
ng̃ípin, masasabing ang isáng rosa’y bulaclác lamang ng̃ cahoy, at ang
garing ay pang̃il ng̃ gadya[114] lamang. Sa pag-itan ng̃ nang̃ang̃aninag
na damít na piña at sa paliguid ng̃ canyáng maputî at linalic na líig ay
“nang̃agkikisapan,” gaya ng̃ sabi ng̃ mg̃a tagalog, ang masasayáng mg̃a
matá, ng̃ isáng collar na mg̃a brillante. Isáng lalaki lamang ang tila
mandin hindî dumaramdam ng̃ canyáng maningníng na akit: itó’y isáng batà
pang franciscano, payát, nanínilaw, putlâin, na tinátanaw na dî
cumikilos ang dalaga, buhat sa maláyò, cawáng̃is ng̃ isáng estátua[115],
na halos hindî humíhing̃á.
Datapuwa’t hindî nakikita ni Ibarra ang lahát ng̃itó: napapagmasdan ng̃
canyáng mg̃a matá ang ibáng bagay. Nacúculong ang isáng munting luang
ng̃ apat na hubád at maruruming pader; sa isá sa mg̃a pader, sa dácong
itáas ay may isáng “reja”; sa ibabaw ng̃ maramí at casuclamsuclam na
yapacán ay may isáng baníg, at sa ibabaw ng̃ baníg ay isáng matandáng
lalaking naghíhing̃alô; ang matandáng lalaking nahihirapan ng̃ paghing̃á
ay inililing̃ap sa magcabicabilà ang mg̃a mata at umiiyac na
ipinang̃ung̃usap ang isáng pang̃alan; nag-íisa ang matandáng lalaki;
manacanacang náriring̃ig ang calansíng ng̃ isáng tanicalâ ó isáng
buntóng-hining̃áng naglalampasan sa mg̃a pader … at pagcatapos, doon
sa maláyò’y may isáng masayáng piguíng, hálos ay isáng mahalay na
pagcacatowâ; isáng binata’y nagtátawa, ibinubuhos ang álac sa mg̃a
bulaclác, sa guitnâ ng̃ Páhiná 49mg̃a pagpupuri at sa mg̃a tang̃ing tawanan ng̃
mg̃a ibá. At ¡ang matandáng lalaki’y catulad ng̃ pagmumukhà ng̃a canyáng
amá! ¡ang binata’y camukhâ niyá at canyáng pang̃alan ang pang̃alang
ipinang̃ung̃usap na casabáy ang tang̃is!
Itó ang nakikita ng̃ culang palad sa canyáng harapán.
Nang̃amatáy ang mg̃a ílaw ng̃ catapát na báhay, humintô ang músìca at
ang caing̃ayan, ng̃uni’t náririnig pa ni Ibarra ang cahapishapis na
sigáw ng̃ canyáng amá, na hinahanap ang canyáng anác sa canyáng
catapusáng horas.
Inihihip ng̃ catahimicán ang canyáng hungcag na hining̃a sa Maynilà, at
warì mandi’y natutulog ang lahát sa mg̃a bísig ng̃ walâ; náriring̃ig na
nakikipaghalínhinan ang talaoc ng̃ manóc sa mg̃a relój ng̃ mg̃a
campanario at sa mapangláw na sigáw na “alerta” ng̃ nayáyamot na
sundalong bantáy; nagpapasimulâ ng̃ pagsung̃aw ang capirasong bowán;
wari ng̃a’y nang̃agpapahing̃aláy na ang lahát; si Ibarra man ay
natutulog na ri’t marahil ay napagál sa canyáng malulungcot na mg̃a
caisipán ó sa paglalacbáy.
Ng̃uni’t hindî tumutulog, nagpúpuyat, ang batang franciscanong hindî pa
nalalaong nakita nating hindî cumikilos at hindî umíimic. Napapatong ang
síco sa palababahan ng̃ durung̃awan ng̃ canyáng “celda” at saló ng̃
pálad ng̃ camáy ang putlai’t payát na mukhâ, canyáng pinanonood sa
maláyò ang isáng bituing numíningning sa madilím na lang̃it. Namutlâ at
nawalâ ang bituwin, nawalâ rin ang mg̃a bahagyáng sínag nang nagpápatay
na bowán; ng̃uni’t hindî cumilos ang fraile sa canyáng kinálalagyan:
niyao’y minamásdan niyá, ang malayong abót ng̃ ting̃ing napapawî sa ulap
ng̃ umaga sa dacong Bagumbayan, sa dacong dagat na nágugulaylay pa.
Páhiná 51 ## VI.
CAPITANG TIAGO
!
Samantalang natutulog ó nag-aagahan ang ating mg̃a guinoo’y si Capitang
Tiago ang ating pag-usapan. Cailán ma’y hindî tayo naguíng panauhín
niyá, walâ ng̃a tayong catuwiran ó catungculang siyá’y pawaláng halagá
at huwág siyáng pansinín, cahi’t sa mahalagáng capanahunan.
Palibhasa’y pandác, maliwanag ang culay, bilóg ang catawán, at ang
mukhâ, salamat sa saganang tabâ, na alinsunod sa mg̃a nalúlugod sa
canyá’y galing daw sa lang̃it, at anáng mg̃a caaway niyá’y galing daw sa
mg̃a dukhâ, siyá’y mukháng bátà cay sa tunay niyáng gulang: sino ma’y
maniniwalang tatatlompo’t limang taón lamang siyá. Táong banál ang
laguing anyô ng̃ canyáng pagmumukhâ ng̃ panahóng nangyayari ang
sinasaysay namin. Ang báo ng̃ canyáng úlong bilóg, maliit at
nalalaganapan ng̃ buhóc na casing itím ng̃ luyong, mahabà sa dacong
harapán at totoong maiclî sa licuran; hindî nagbabago cailán man ng̃
anyô ang canyáng mg̃a matang malilíit man ay dî singkít na gaya ng̃ sa
insíc, mahayap na hindî sapát ang canyáng ilóng, at cung hindî sana
pumang̃it ang canyáng bibíg, dahil sa napacalabís na pagmamascada niyá
at pagng̃àng̃à, na sinisimpan ang sapá sa isáng pisng̃í, na siyáng
nacasisirà ng̃ pagcacatimbang ng̃ tabas ng̃ mukhâ, masasabi naming
totoong magalíng ang canyáng paniniwalà at pagpapasampalatayáng siyá’y
magandáng lalaki. Gayón mang napapacalabis ang canyáng pananabaco’t
pagng̃àng̃à ay nananatiling mapuputî ang canyáng mg̃a sariling ng̃ipin,
at ang dalawang ipinahirám sa canyá ng̃ dentista, sa halagáng
tiglalabing dalawang piso ang bawa’t isá.
Ipinalalagay na siyá’y isá sa mg̃a lalong mg̃a mayayamang
“propietario”[116] sa Binundóc, at isá sa lalong mg̃a pang̃ulong
“hacendero”[117], dahil sa canyáng mg̃a lúpà sa Capampang̃an at sa
Laguna ng̃ Bay, lalonglalò na sa bayan ng̃ San Diego, na doo’y itinataas
taón taón ang buwis ng̃ lúpà. Ang San Diego Páhiná 52ang lalong naiibigan niyáng
báyan, dahil sa caligaligayang mg̃a páliguan doon, sa balitang
sabung̃án, ó sa mg̃a hindî niyá nalilimot na canyáng naaalaala: doo’y
nátitira siyá ng̃ dalawáng buwán sa bawa’t isáng taón, ang cadalian.
Maraming mg̃a báhay si Capitang Tiago sa Santo Cristo, sa daang
Anloague at sa Rosario. Siyá’t isáng insíc ang may hawác ng̃ “contrata”
ng̃ opio at hindî ng̃a cailang̃ang sabíhing silá’y nang̃agtutubò ng̃
lubháng malakí. Siyá ang nagpapacain sa mg̃a bilanggô sa Bilibid at
nagpapádala ng̃ damó sa maraming mg̃a pang̃ulong báhay sa Maynilà; dapat
unawâing sa pamamag-itan ng̃ “contrata.” Casundô niyá ang lahát ng̃ mg̃a
pinunò, matalinò, magalíng makibagay at may pagcapang̃ahás, pagcâ
nauucol sa pagsasamantalá ng̃ mg̃a pagcâ iláng ng̃ ibá; siyá ang
tang̃ing pinang̃ang̃anibang capang̃agáw ng̃ isáng nagng̃ang̃alang Perez,
tungcól sa mg̃a “arriendo” at mg̃a “subasta” ng̃ mg̃a sagutin ó
pang̃ang̃atungculang sa towi na’y ipinagcacatiwálâ ng̃ Gobierno ng̃
Filipinas sa mg̃a camáy ng̃ mg̃a “particular”[118]. Cayâ ng̃a’t ng̃
panahóng nangyayari ang mg̃a bagay na itó, si Capitang Tiago’y isáng
taong sumasaligaya; ang ligaya bagáng macacamtan sa mg̃a lupaíng iyón
ng̃ isáng táong maliit ang báo ng̃ úlo: siyá’y mayaman, casundô ng̃
Dios, ng̃ Gobierno at ng̃ mg̃a táo.
Na siyá’y casundô ng̃ Dios, itó’y isáng bagay na hindî
mapag-aalinlang̃anan: halos masasabing marapat sampalatayanan: waláng
cadahilanan upang mácagalit ng̃ mabaít na Dios, pagcâ magalíng ang
calagayan sa lúpà, pagcâ sa Dios ay hindî nakikipag-abot-usap cailán
man, at cailán ma’y hindî nagpapautang sa Dios ng̃ salapî. Cailán ma’y
hindî nakipag-usap sa Dios, sa pamamag-itan ng̃ mg̃a pananalang̃in,
cahi’t siyá’y na sa lalong malalakíng mg̃a pagcaguipít; siyá’y mayaman
at ang canyáng salapî ang sa canyá’y humahalili sa pananalang̃in. Sa
mg̃a misa at sa mg̃a “rogativa’y” lumaláng ang Dios ng̃ mg̃a
macapangyarihan at mg̃a palalong mg̃a sacerdote. Lumaláng ang Dios, sa
canyáng waláng hanggáng cabaitan, ng̃ mg̃a dukhâ, sa iguiguinhawa ng̃
mg̃a mayayaman, mg̃a dukháng sa halagáng piso’y macapagdarasal ng̃
cahi’t labing anim na mg̃a misterio at macababasa ng̃ lahát ng̃ mg̃a
santong libro, hanggáng sa “Biblia hebráica” cung daragdagan ang bayad.
Cung dahil sa isáng malakíng caguipita’y manacánacáng kinacailang̃an ang
mg̃a saclolo ng̃ calang̃itan at waláng makita agád cahi’t isáng
candilang pulá ng̃ insíc, cung magcagayo’y nakikiusap na siyá sa mg̃a
santo at sa mg̃a santang canyáng pintacasi, at ipinang̃ang̃acò sa canilá
ang maraming bagay upang silá’y mapilitan at lubós mapapaniwalaang tunay
na magalíng ang canyáng mg̃a hang̃ád. Datapuwa’t ang totoong lálò niyáng
pinang̃ang̃acuan at guináganapan ng̃ mg̃a Páhiná 53pang̃acò ay ang Virgen sa
Antipolong Nuestra Señora de la Paz y Buen Viaje; sapagcá’t sa iláng may
caliliitang mg̃a santo’y hindî ng̃a lubháng gumáganap at hindî rin
totoong nag-uugaling mahál ang táong iyón; ang cadalasa’y pagcâ kinamtán
na niyá ang pinipita’y hindî na muling nágugunítà ang mg̃a santong iyón;
tunay ng̃a’t hindî na namán silá mulíng liniligalig niyá, at cung
sacali’t napapanaho’y talastás ni Capitáng Tiagong sa calendario’y
maraming mg̃a santong waláng guinágawâ sa lang̃it marahil. Bucód sa
roo’y sinasapantáhà niyáng malakí ang capangyariha’t lacás ng̃ Virgen de
Antipolo cay sa mg̃a ibáng Virgeng may dalá mang bastóng pilac, ó mg̃a
Niño Jesús na hubó’t hubád ó may pananamít, ó mg̃a escapulario, mg̃a
cuintás ó pamigkís na cuero (“correa”): marahil ang pinagmumulaàn nitó’y
ang pagcâ hindi mápalabirô ang Guinoong Babaeng iyón, mápagmahal sa
canyáng pang̃alan, caaway ng̃ “fotografía”[119], ayon sa sacristán mayor
sa Antipolo, at sacâ, pagca siya’y nagagalit daw ay nang̃íng̃itim na
cawang̃is ng̃ luyong, at nanggagaling namán sa ang ibáng mg̃a Virgen ay
may calambután ang púsò at mapagpaumanhin: talastás ng̃ may mg̃a táong
iniibig pa ang isáng haring “absoluto”[120] cay sa isáng haring
“constitucional”[121], cung hindî náriyan si Luis Catorce[122] at si
Luis Diez y Seis[123], si Felipe Segundo[124] at si Amadeo
Primero[125]. Sa cadahilanan ding itó marahil cayâ may nakikitang mg̃a
insíc na di binyagan at sampóng mg̃a castilang lumalacad ng̃ Páhiná 54paluhód sa
balitang sambahan; at ang hindî lamang napag-uusísà pa’y ang cung bakit
nang̃agtatanan ang mg̃a curang dalá ang salapî ng̃ casindácsindác na
Larawan, napasa sa América at pagdatíng doo’y napacácasal.
Ang pintuang iyán ng̃ salas, na natátacpan ng̃ isáng tabing na sutlâ ay
siyáng daang patung̃ó sa isáng maliit na capilla ó pánalang̃inang dî
dapat mawalâ sa alin mang báhay ng̃ filipino: naririyan ang mg̃a “dios
lar”[126] ni capitan Tiago, at sinasabi naming mg̃a “dios lar,” sa
pagca’t lalong minamágaling ng̃ guinoong ito ang “politeismo”[127] cay
sa “monoteismo”[128] na cailan ma’y hindî niyá naabót ng̃ pag-iisip.
Doo’y may napapanood na mg̃a larawan ng̃ “Sacra Familia”[129] na pawang
garing mulâ, sa ulo hangang dibdib, at gayon din ang mg̃a dacong dulo
ng̃ mg̃a camáy at paa, cristal ang mg̃a matá, mahahabà ang mg̃a pilíc
matá at culót at culay guintô ang mg̃a buhóc, magagandáng yárì ng̃
escultura sa Santa Cruz. Mg̃a cuadrong pintado ng̃ óleo ng̃ mg̃a
artistang taga Pácò at taga Ermita, na ang naroroo’y ang mg̃a
pagpapasakít sa mg̃a santo, ang mg̃a himalâ ng̃ Vírgen at iba pa; si
Santa Lucíang nacatitig sa lang̃it, at hawác ang ísáng pinggáng
kinalalagyan ng̃ dalawá pang matáng may mg̃a pilìc-matá at may mg̃a
kílay, na catulad ng̃ napapanood na nacapintá sa “triángulo” ng̃
Trinidad ó sa mg̃a “sarcófago egipcio”[130]; si San Pascual Baylon, San
Antonio de Padua, na may hábitong guingón at pinagmámasdang tumatang̃is
ang isáng Niño Jesús, na may damit Capitan General, may tricornio[131],
may sable at may mg̃a botang tulad sa sayáw ng̃ mg̃a musmós na batà sa
Madrid: sa ganáng cay Capitan Tiago, ang cahulugan ng̃ gayóng anyó’y
cahi’t idagdág ng̃ Dios sa canyáng capangyarihan ang capangyarihan ng̃
isáng Capitang General sa Filipinas, ay paglalaruan din siyá ng̃ mg̃a
franciscano, na catulad ng̃ paglalarò sa isáng “muñeca” ó larauang
taotauhan. Napapanood din doon ang isáng San Antonio Abad, na may isáng
baboy sa tabí, at ang ísip ng̃ carapatdapat na Capitan, ang baboy na
iyó’y macapaghihimalâng gaya rin ni San Antonio, at sa ganitóng
cadahilana’y hindî siyá, nang̃ang̃ahás tumawag sa hayop na iyón ng̃
Páhiná 55“baboy” cung dî “alágà ng̃ santo señor San Antonio;” isáng San Francisco
de Asís na may pitông pacpác at may hábitong culay café, na nacapatong
sa ibabaw ng̃ isáng San Vicente, na walâ cung dî dádalawang pacpac,
ng̃uni’t may dalá namáng isáng cornetín; isáng San Pedro Mártir na biyác
ang ulo, at tang̃an ng̃ isáng dî binyagang nacaluhod ang isâng talibóng
ng̃ tulisán, na na sa tabi ng̃ isáng San Pedro na pinuputol ang taing̃a
ng̃ isáng moro, na marahil ay si Malco, na nang̃ang̃atlabi at
napapahindîc sa sakít, samantalang tumatalaoc at namamayagpag ang
sasabung̃ing nacatuntong sa isáng haliguing “dórico”[132], at sa bagay
na ito’y inaacalà ni Capitang Tiago, na nacararating sa paguiguîng santo
ang tumagâ at gayon din ang mátagà. ¿Sino ang macabibilang sa hucbóng
iyón ng̃ mg̃a larawan at macapagsasaysay ng̃ mg̃a canicanyáng túng̃o’t
mg̃a cagaling̃ang doo’y natitipon?!Hindî ng̃a magcacasiyang masabi sa
isáng capítulo lamang! Gayón ma’y sasabihin din namin ang isáng
magandang San Miguel, na cahoy na dinorado at pinintahán, halos isáng
metro ang táas: nang̃ang̃atábì ang arcángel, nanglilisic ang mg̃a mata,
cunót ang noo at culay rosa ang mg̃a pisng̃í; nacasuot sa caliwáng camay
ang isáng calasag griego, at iniyayambâ ng̃ canan ang isang kris
joloano, at handang sumugat sa namimintacasi ó sa lumapit sa canyá, ayon
sa nahihiwatigan sa canyáng acmâ at pagting̃íng hindî ang tung̃o’y sa
demoniong may buntót at may mg̃a sung̃ay na ikinacagat ang canyáng mg̃a
pang̃il sa bintíng dalaga ng̃ arcángel. Hindî lumalapit sa canyá cailán
man si Capitang Tiago, sa tacot na bacâ maghimalâ. ¿Mamacailán bagáng
gumaláw na parang buháy ang hindî lamang iisáng larawan, cahi’t anóng
pagcapang̃itpang̃it ang pagcacágawang gaya ng̃ mg̃a nanggagaling sa mg̃a
carpintería sa Paete, at ng̃ mang̃ahiyâ at magcamít caparusahán ang mg̃a
macasalanang hindî nananampalataya? Casabiháng may isáng Cristo raw sa
España, na nang siyá’y tawaguing sacsí ng̃ mg̃a nang̃acò sa pagsinta,
siyá’y sumang-ayo’t nagpatotoo, sa pamamag-itan ng̃ minsang pagtang̃ô
ng̃ úlo sa haráp ng̃ hucóm; may isáng Cristo namáng tinanggál sa
pagcapácò ang canang camáy upang yacapin si Santa Lutgarda; at ¿anó?
hindî ba nababasa ni Capitang Tiago sa isáng maliit na librong hindî pa
nalalaong inilalathalà, tungcol sa isáng pagsesermong guinawâ sa
pamamag-itan ng̃ tinang̃òtang̃ô at kinumpáscumpás ng̃ isáng larawan ni
Santo Domingo sa Soriano? Waláng sinabing anó man lamang salitâ ang
santo; ng̃uni’t naacalà ó inacalà ng̃ sumulat ng̃ librito, na ang sinabi
ni Santo Domingo sa canyáng mg̃a tinang̃òtang̃ô at kinumpáscumpás ay
ipinagbibigay Páhiná 56alâm ang pagcatapos ng̃ santinacpán[133] ¿Hindi ba
sinasabi namáng malaki ang pamamagà ng̃ isáng pisng̃i cay sa cabilâ ng̃
Virgen de Luta ng̃ bayan ng̃ Lipá at capol ng̃ putic ang mg̃a laylayan
ng̃ canyáng pananamít? ¿Hindi bâ itó’y lubós na pagpapatotoong ang mg̃a
mahál na larawa’y nagpapasial din namá’t hindî man lamang itinataas ang
caniláng pananamít, at sinásactan din namán silá ng̃ bagang, na cung
magcabihira’y tayo ang dahil? ¿Hindi bâ namasdán ng̃ canyáng sariling
matang maliliit ang lahát ng̃ mg̃a Cristo sa sermón ng̃ “Siete
Palabra”[134] na gumágalaw ang úlo at tumatang̃ong macaitló, na siyáng
nacaaakit sa pagtang̃is at sa mg̃a pagsigáw ng̃ lahát ng̃ mg̃a babae at
ng̃ mg̃a calolowang mahabaguing talagáng mg̃a taga lang̃it? ¿Anó pa?
Napanood din namán naming ipinakikita ng̃ pári sa mg̃a nakíkinig ng̃
sermón sa canyá sa oras ng̃ pagpapanaog sa Cruz cay Cristo ang isáng
panyóng punô ng̃ dugô, at camí sana’y tatang̃is na sa malaking pagcaáwà,
cung di lamang sinabi sa amin ng̃ sacristan, sa casaliwang palad ng̃
aming cálolowa, na iyón daw ay birò lamang: ang dugóng iyon-anya-ay sa
inahíng manóc, na pagdaca’y inihaw at kinain, baga ma’t Viernes Santo
… at ang sacristan ay matabâ. Si Capitang Tiago ng̃a, palibhasa’y
taong matalinò at banál, ay nag-iing̃at na huwag lumapit sa Krís ni San
Miguel.—¡Lumayô tayo Páhiná 57sa mg̃a pang̃anib!—ang sinasabi niyá sa canyáng
sarili—nalalaman co ng̃ isáng arcángel; ¡ng̃uni’t hindî, walâ acong
tiwalà! ¡walâ acong tiwalà!
Hindî dumaráan ang isáng taóng hindî siyá nakikidaló sa pagpasa
Antipolong malaki ang nagugugol, na ang dalá’y isáng orquesta: cung
nároroon na’y pinagcacagulan niyá ang dalawá sa lubháng maraming mg̃a
misa de graciang guinágawâ sa boong tatlóng siyám, at sa mg̃a ibáng araw
na hindî guinágawâ ang pagsisiyám, at nalíligò pagcatapos sa bantóg na
“batis” ó bucál, na ayon sa pinasasampalatayana’y naligò roon ang mahál
na larawan. Nakikita pa ng̃ mg̃a mapamintacasing táo ang mg̃a bacás ng̃
mg̃a páa at ang hilahis ng̃ buhóc ng̃ Vírgen de la Paz sa matigás na
bató, ng̃ pigaín niyá ang mg̃a buhóc na iyón, anó pa’t waláng pinagibhan
sa alín mang babaeng gumagamit ng̃ lang̃is ng̃ niyóg, at para manding
patalím ang canyáng mg̃a buhóc, ó cung dili cayá’y diamante at waláng
pinag-ibhán sa may sanlibong tonelada ang bigát. Ibig sana naming
ihaplít ng̃ cagulatgulat na larawan ang canyáng mahál na buhóc sa mg̃a
matá ng̃ mg̃a táong mapamintacasing itó, at canyáng tuntung̃an ang
caniláng dilà ó úlo.—Doón sa tabí rin ng̃ bucál na iyón ay dapat cumain
si Capitang Tiago ng̃ inihaw na lechón, dalág na sinigáng sa mg̃a dahon
ng̃ alibangbang, at ibá pang mg̃a lutong humiguít cumulang ang saráp.
Mahiguíthiguít sa apat na raang piso ang nagugugol sa canyá sa dalawáng
misang iyón, datapuwa’t maipalálagay na múra, cung pag-iisip-isipin ang
capuriháng tinatámo ng̃ Iná ng̃ Dios sa mg̃a ruedang apóy, sa mg̃a
cohete, sa mg̃a “berso,” at cung babalacbalakin ang pakinabang na
kinákamtan sa bóong isáng taón dahil sa mg̃a misang itó.
Ng̃uni’t hindî lamang sa Antipolo guinagawâ niyá ang canyáng maing̃ay na
pamimintacasi. Sa Binundóc, sa Capampang̃an at sa bayan ng̃ San Diego:
pagcâ magsasabong ng̃ manóc na may malalakíng pustahan, nagpápadala siyá
sa cura ng̃ mg̃a salapíng guintóng úcol sa mg̃a misang sa canyá’y
magpapálà, at tulad sa mg̃a romanong nang̃agtátanong muna sa caniláng
mg̃a “augur”[135] bago makipaghamoc, na pinacacaing magalíng ang
caniláng mg̃a sisiw na iguinagalang; pinagtatanung̃an din ni Capitang
Tiago ang canyáng sariling mg̃a “augur”; ng̃uni’t tagláy ang mg̃a
pagbabagong hatol ng̃ mg̃a panahón at ng̃ mg̃a bagong catotohanan.
Pinagmámasdan niyá ang ning̃as ng̃ mg̃a candílà, ang úsoc ng̃ incienso,
ang voces ng̃ sacerdote at ibá pa, at sa lahát ng̃ bagay pinagsisicapan
niyáng mahiwatigan ang canyáng maguiguing palad. Pinaniniwalaang
bihirang matalo si Capitáng Tiago sa mg̃a pakikipagpustahan, at ang
canyáng manacânaPáhiná 58cang pagcatalo’y nagmúmulâ sa mg̃a cadahilanang ang
nagmisa’y namámalat, cacaunti ang mg̃a ílaw, masebo ang mg̃a
“cirio”[136], ó napahalò cayâ ang isáng achoy sa mg̃a salapîng
ipinagpamisa, at ibá pa: ipinaaninaw sa canyá ng̃ celadon ng̃ isáng
Cofradía, na ang gayóng pagcápalihis ng̃ palad ay mg̃a pagtikím lamang
sa canyá ng̃ Lang̃it, at ng̃ lalong mapapagtibay siyâ sa canyáng
pananampalataya at pimimintacasi. Kinalúlugdan ng̃ mg̃a cura,
iguinagalang ng̃ mg̃a sacristán, sinusúyò ng̃ magcacandiláng insíc at
ng̃ mg̃a castillero, si Capitang Tiago’y lumiligaya sa religión dito sa
lupà, at sinasabi ng̃ mg̃a matataas at banal na mg̃a táong sa lang̃it
man daw ay malakí rin ang lacás ng̃ canyáng capangyarihan.
Na siyá’y cásundò ng̃ Gobierno, ang baga’y na itó’y hindî dapat pag
alinlang̃anan, bagá man tíla mandín may cahirapang itó’y mangyari.
Waláng cáyang umísip ng̃ anó mang bagong bagay, nagágalac na sa canyáng
casalucuyang pamumuhay, cailán ma’y laguing laang tumalima sa
catapustapusang Oficial quinto sa lahát ng̃ mg̃a oficina, maghandóg ng̃
mg̃a hítang jamón, mg̃a capón, mg̃a pavo, mg̃a bung̃ang cáhoy at
halamang gáling sa Sunsông sa alin mang panahón ng̃ isáng taón. Cung
náriring̃ig niyáng sinasabing masasamâ ang mg̃a tunay na lahing
filipino, siyáng hindî nagpapalagay sa sariling dî siyá dalisay na
tagalog, nakikipintas siyá at lálò pa manding masamâ ang canyáng
guinagawang pagpulà; sacali’t ang pinipintasa’y ang mg̃a mestizong insíc
ó mestizong castilà, siyá nama’y nakíkipintas, marahil sa pagca’t
inaacalà na niyáng siyá’y dalisay na “ibero”[137]: siyá ang unaunang
pumupuri sa lahát ng̃ mg̃a pagpapabuwís, lalo’t cung sa licuran nitó’y
naáamo’y niyáng may “contrata” ó isáng “arriendo.” Lágui ng̃ may handâ
siyáng mg̃a orquesta upang bumatì at tumapát sa canino mang mg̃a
gobernador, mg̃a alcalde, mg̃a fiscal, at iba pa, sa caniláng mg̃a
caarawán ng̃ santong calagyô, caarawán ng̃ capang̃anacan, pang̃ang̃anác
ó pagcamatáy ng̃ isáng camag-anac, sa maiclíng salitá’y ang anó mang
pagbabagong lacad ng̃ pamumuhay na caraniwan. Nagpápagawâ ng̃ mg̃a
tuláng pangpuri sa mg̃a táong sinabi na, ng̃ mg̃a himnong ipinagdíriwang
ang “mabait at mairog na Gobernador; matapang at mapagsicap na Alcalde,
na pinaghahandaan sa lang̃it ng̃ palma ng̃ mg̃a banál” (ó palmeta) at
iba’t iba pang mg̃a bagay.
Naguíng Gobernadorcillo siyá ng̃ “gremio” ng̃ mg̃a “mestizong sangley”,
bagá man maraming nagsitutol, sa pagca’t hindî siya nilá ipinalálagay na
mestizong Páhiná 59insic. Sa dalawáng taóng canyáng pang̃ang̃apita’y nacasirà
siyá ng̃ sampóng frac, sampóng sombrerong de copa at anim na bastón: ang
frac at sombrero de copa’y sa Ayuntamiento, sa Malacanyáng at sa
cuartel; ang sombrero de copa at ang frac ay sa sabung̃an, sa pamilihan,
sa mg̃a procesión, sa mg̃a tindahan ng̃ mg̃a insíc, at sa ilalim ng̃
sombrero at sa loob ng̃ frac ay si Capitang Tiagong nagpapawis at
nag-eesgrima ng̃ bastóng may borlas, na nag uutos, naghuhusay at
guinugulo ang lahát, tagláy ang isáng cahang̃ahang̃àng casipagan at
isáng pagcamatimtimang lalò pa manding cahang̃ahang̃à. Cayâ ng̃a’t
ipinalalágay ng̃ mg̃a punong macapangyarihang siyá’y isáng magaling na
táo, cagandagandahan ang púso, payápà, mápagpacumbabâ, masunurin,
mapagpakitang loob, na hindî bumabasa ng̃ anó mang libro ó periódicong
galing sa España, bagá man magalíng mag-wícang castílà; ang ting̃in sa
canyá, nilá’y tulad sa pagmamasíd ng̃ isáng abáng estudiante sa gasgás
na tacón ng̃ canyáng lumà ng̃ zapato, pakilíng dahil sa anyô ng̃ canyáng
paglacad:—Naguiguing catotohanan, sa calagayan niyá, ang casabihán ng̃
mg̃a cristianong “beati pauperis spiritu”[138] at ang caraniwang
casabiháng “beati possidentes”[139], at mangyayaring maipatungcol sa
canyá yaóng mg̃a sabing griego na anáng ibá’y malî ang pagcacahulog sa
wicang castilà: “¡Gloria á Dios en las alturas y paz á los hombres de
buena voluntad”[140]! sa pagca’t ayon sa makikita natin sa mg̃a susunod
dito, hindî casucatáng magcaroon ang táo ng̃ magandáng calooban upang
sumapáyapà. Ang mg̃a dî gumagalang sa religió’y ipinalálagay siyáng
halíng; ipinalálagay siyá ng̃ mg̃a dukháng waláng awà, tampalasan,
mapagsamantala ng̃ cahirapan ng̃ capuwà, at ipinalálagay naman ng̃ mg̃a
mabababà sa canyáng siyá’y totoong malabis umalipin at mapagpahirap. At
¿ang mg̃a babae? ¡Ah, ang mg̃a babae! Umaaling̃awng̃aw ng̃ dî cawasà ang
mg̃a paratang, na naririnig sa mg̃a mahihirap na mg̃a báhay na pawid, at
pinagsasabihang may naririnig daw na mg̃a taghóy, mg̃a hagulhól, na
manacànacang may casamang mg̃a uhâ ng̃ isáng bagong caaanác. Hindî
lamang íisang dalaga ang itinuturò ng̃ daliring mapagsapantahà ng̃ mg̃a
namamayan: malamlám ang matá at looy na ang dibdib ng̃ gayóng dalaga.
Ng̃uni’t hindî nacabábagabag ng̃ canyáng pagtulog ang lahát ng̃ itó;
hindî nacaliligalig ng̃ canyáng catahimican ang Páhiná 60sino mang dalaga; isáng
matandáng babae ang siyang nacapagpapahirap ng̃ canyáng loob, isáng
matandáng babaeng nakikipagtaasan sa canyá ng̃ pamimintacasi na naguíng
dapat magtamò sa maraming cura ng̃ lalong malalaking pagpupuri at
pagpapaunlác cay sa mg̃a kinamtán niyá ng̃ panahóng siyá’y guinágaling.
May banál na pag-uunaháng ikinágagaling ng̃ Iglesia si Capitang Tiago at
sacâ ang babaeng baong itóng pagmamanahan ng̃ mg̃a capatíd at ng̃ mg̃a
pamangkín, tulad namán sa pag-aagawán ng̃ mg̃a vapor sa Capangpang̃ang
pinakikinabang̃an ng̃ mg̃a táong báyan. ¿Naghandóg si Capitang Tiago sa
isáng Vírgeng alín man ng̃ isang bastóng pílac na may mg̃a esmeralda at
mg̃a topacio? Cung gayó’y pagdaca’y nagpapagawâ namán si Doña Patrocinio
sa platerong si Gaudinez ng̃ isáng bastóng guintô na may mg̃a brillante.
¿Na nagtayô si Capitang Tiago ng̃ isáng arcong may dalawáng mukhâ, may
balot na damít na pinabintógbintóg, may mg̃a salamín, mg̃a globong
cristal, mg̃a lâmpara at mg̃a araña, handóg sa procesión nang naval?
Cung gayó’y magpapatayô namán si Doña Patrocinio ng̃ isáng arcong may
apat na mukhâ, matáas ng̃ dalawáng vara sa arco ni Capitang Tiago at
lalong marami ang mg̃a bítin at ibá pang sarisaring mg̃a pamuti. Pagcâ
nagcágayo’y guinagamit namán ni Capitang Tiago ang canyáng lalong
nagágawang magalíng, ang bagay na canyáng ikinatatang̃ì: ang mg̃a misang
may mg̃a bomba’t ibá pang pangpasayáng guinagamitan ng̃ pólvora, at
pagnangyari itó’y kinácagat ni Doña Patrocinio ng̃ canyáng mg̃a
ng̃idng̃id ang canyáng lábì, sa pagca’t palibhasa’y totoong mayamutin ay
hindî niyá matiis ang “repique” ng̃ mg̃a campanà, at lalò ng̃
kinalúlupitan niyá ang ugong ng̃ mg̃a putucan. Samantalang si Capitang
Tiago’y ng̃umíng̃itì ay nag-iisip naman si Doña Patrocinio ng̃ paggantí,
at pinagbabayaran niyá ng̃ salapì ng̃ mg̃a ibá ang lalong magagaling na
magsermóng hirang sa limáng mg̃a capisanan ng̃ mg̃a fraile sa Maynilà,
ang lalong mg̃a balitang mg̃a canónigo sa Catedral, at sampô ng̃ mg̃a
Paulista, at ng̃ mang̃ag sermón sa mg̃a dakilang araw tungcól sa mg̃a
saysayin sa Teología[141], na lubhang malalalim sa mg̃a macasalanang
waláng nalalaman cung dî wicang tindá lamang. Námasid ng̃ mg̃a cacampí
ni Capitang Tiago, na si Doña Patrocinio’y nacacatulog samantalang
nagsesermon, at sinaságot namán silá ng̃ mg̃a cacampi ni Doña
Patrocinio, na ang sermó’y bayád na, at sa ganang canyá’y ang pagbabayad
ang siyáng lalong mahalagá. Sa cátapustapusa’y lubós na iguinupò si
Capitang Tiago ni Doña Patrocinio, na naghandóg sa isáng simbahan ng̃
tatlóng andas na pilac, na dinorado, na ang bawa’t isa’y pinagcagugulan
niyá ng̃ mahiguít na tatlóng líbong Páhiná 61piso. Hinihintay ni Capitang Tiago
na bawa’t araw ay titiguil ng̃ paghing̃a ang matandáng babaeng itó, ó
matatalo cayâ ang limá ó anim na usapín sa paglilincód lamang sa Dios;
ang casamaang palad ay ipinagcásanggalang ang mg̃a usaping iyón ng̃
lalong magagalíng na abogado sa Real Audiencia, at tungcól sa canyáng
búhay, waláng sucat na mapanghawacan sa canyá ang sakít, ang cawang̃is
niyá’y cawad na patalím, marahil ng̃ may mapanghinularan ang mg̃a
cálolowa, at cumacapit dito sa bayan ng̃ luhang gaya ng̃ mahigpit na
pagcapit ng̃ galís sa balát ng̃ táo. Umaasa ang mg̃a cacampí ni Doña
Patrociniong pagcamatáy nito’y maguiguing “canonizada”[142], at si
Capitang Tiago ma’y sásamba sa canyá sa mg̃a altar, bagay na
sinasang-ayunan ni Capitang Tiago at canyáng ipinang̃ang̃aco, mamatáy
lamang agád.
Gayón ng̃â ang calagayan ni Capitang Tiago ng̃ panahóng iyón. Tungcól sa
panahóng nacaraa’y siyá’y bugtóng na anác ng̃ isáng mag-aasucál sa
Malabóng mayaman din namán ang pagcabuhay, ng̃uni’t nápacaramot, na anó
pa’t hindî nagcagugol ng̃ isáng cuarta man lamang sa pagpapaaral sa
canyáng anác, caya’t naguíng alilâ si Santiaguillo ng̃ isang mabaít na
dominico na pinagsicapang iturò ang lahát ng̃ maituturò at nalalaman
niyá. Ng̃ magtátamo na si Santiago ng̃ caligayaháng siyá’y tawaguing
“lógico”, sa macatuwíd bagá’y ng̃ siyá’y mag-aaral na ng̃ “Lógica”,[143]
ang pagcamatáy ng̃ sa canyá’y nagtatangkilíc, na sinundán ng̃
pagcamatáy ng̃ canyáng amá, ang siyáng nagbigáy wacás ng̃ canyáng mg̃a
pag-aaral, at ng̃ magcágayo’y napilitang siyáng mang̃asiwà sa
paghahanap-buhay. Nag-asawa siyá sa isáng magandáng dalagang taga Santa
Cruz, na siyáng tumulong sa canyá sa pagyaman, at siyáng sa canyá’y
nagbigáy ng̃ pagcaguinoo. Hindî nagcásiya si Doña Pia Alba sa pamimili
ng̃ azúcal, café at tínà: ninais niyáng magtaním at umani, at bumilí ang
dalawáng bagong casál ng̃ mg̃a lúpà sa San Diego, at mulâ niyao’y
naguíng caibigan na siyá ni párì Dámaso at ni Don Rafael Ibarra, na
siyáng lalong mayamang mámumuhunan sa bayan.
Naguiguing isáng gawáng dapat sisihin ang malabis niláng pag-susumakit
sa pagpaparami ng̃ cayamanan, dahil sa silá’y hindî nagcacaanác, mulâ
ng̃ silá’y mácasal na may anim na taón na, at gayón ma’y matuwid, matabâ
at timbáng na timbáng ang pang̃ang̃atawán ni Doña Pia. Nawaláng
cabuluhán ang canyáng mg̃a pagsisiyám, ó “novenario,” ang canyáng
pagdalaw sa Virgeng Caysasay sa Taal, sa hatol ng̃ mg̃a mapamintacasi;
ang pagbibigay niyá, ng̃ mg̃a limós, ang pagsaPáhiná 62sayáw niyá sa procesión
ng̃ Virgeng Turumbá, sa Pakil, sa guitnâ ng̃ mainit na araw ng̃ Mayo.
Nawal-ang cabuluháng lahát, hanggang sa siyá’y hinatulan ni párì
Dámasong pumaroon sa Obando, at pagdatíng doo’y sumayáw sa fiesta ni
San Pascual Baylón, at huming̃î ng̃ isáng anác. Talastás na nating sa
Obando’y may tatlóng nagcacaloob ng̃ mg̃a anác na lalaki at ng̃ mg̃a
anác na babae; ang ibiguin: Nuestra Señora de Salambaw, Santa Clara at
San Pascual. Salamat sa hatol na ito’y nagdaláng táo si Doña Pía …
¡ay! tulad sa máng̃ing̃isdáng sinasabi ni Shakespeare sa Macbeth, na
tumiguil ng̃ pag-aawít ng̃ siyá’y macasumpong ng̃ isáng cayamanan;
pumanaw cay Doña Pia ang catowaan, namangláw ng̃ dî anó lamang at hindî
na nakita nino mang ng̃umitî.—¡Talagáng ganyán ang mg̃a naglílihi—ang
sinasabi ng̃ lahát, sampô ni Capitang Tiago. Isáng lagnát na dumapò sa
canyá pagcapang̃anác (fiebre puerperal) ang siyáng nagbigáy wacás sa
canyáng mg̃a calungcutan, na anó pa’t naiwan niyáng ulila ang isáng
magandáng sanggól na babae, na inanác sa binyág ni Fr. Dámaso rin; at sa
pagca’t hindî ipinagcaloob ni San Pascual ang batang lalaking sa canyá’y
hiníhing̃ì, pinang̃alanan ang sanggól ng̃ Maria Clara, sa
pagbibigáy unlác sa Virgen de Salambáw at cay Santa Clara, at
pinarusahan ang may dalisay na capuriháng si San Pascual Baylón, sa
hindî pagbangguît ng̃ canyáng pang̃alan.
Lumakí ang sanggól na babae sa mg̃a pag-aalagà ni tia Isabel, ang
matandáng babaeng iyóng tulad sa fraile ang pakikipagcapuwà táo na
nakita natin sa pasimulâ nitó.
Hindî tagláy ni María Clara ang maliliit na mg̃a matá, ng̃ canyáng amá:
gaya rin ng̃ canyáng ináng malalakí ang mg̃a matá, maiitím, nalililiman
ng̃ mahahabang mg̃a pilíc-matá, masasayá at caayaaya pagcâ naglálarô;
malulungcót, hindî mapagcurò at anyóng naggugunamgunam pagcâ hindî
ng̃umíng̃itî. Nang sanggól pa siyá’y culót ang canyáng buhác at halos
culay guintô; ang ilóng niyáng magandá ang hayap ay hindî totong
matang̃os at hindî namán sapát; ang bibíg ay nagpapaalaala sa maliliit
at calugodlugod na bibíg ng̃ canyáng iná, tagláy ang mg̃a catowatowang
bíloy sa mg̃a pisng̃î; ang balát niyá’y casíng nipís ng̃ pang-ibabaw na
balát ng̃ sibuyas at maputíng culay búlac, anáng mg̃a nahihibáng na mg̃a
camag-anac, na caniláng nakikita ang bacás ng̃ pagcâ si Capitang Tiago
ang amá, sa maliliit at magandáng pagcacaanyô ng̃ mg̃a taing̃a ni María
Clara.
Ipinalálagay ni tía Isabél na cayâ may pagca mukháng europeo si María
Clara’y dahil sa paglilihí ni Doña Pía; natatandàang madalás nakita
niyáng itó’y tumatang̃is sa harapán ni San Antonio, ng̃ mg̃a unang buwán
ng̃ canyang pagbubuntís; gayón din ang isipan ng̃ isáng pinsang babae ni
Capitang Tiago, ang Páhiná 63pinagcacáibhan lamang ay ang paghirang ng̃ santo: sa
ganang canyá’y naglihi sa Virgen ó cay San Miguel. Isáng balitang
filósofong pinsan ni Capitang Tinong, at nasasaulo ang “Amat” [144],
hinahanap ang caliwanagan ng̃ gayóng bagay sa ikinapangyayari sa
calagayan ng̃ tao ng̃ mg̃a “planeta”[145].
Lumakí si María Clarang pinacaiirog ng̃ lahát, sa guitnâ ng̃ mg̃a ng̃iti
at pagsinta. Ang mg̃a fraile ma’y linalarô siya pagcâ isinasama sa mg̃a
procesióng puti ang pananamit, nalalala sa canyang malagô at culót na
buhóc ang mg̃a sampaga at mg̃a azucena, may dalawang maliliit na pacpac
na pilac at guintóng nacacabit sa licuran ng̃ canyang pananamít, at may
tang̃ang dalawang calapating puting may mg̃a taling cintas na azul. At
sacâ siya’y totoong masaya, may mg̃a pananalitang musmós na
calugodlugod, na si Capitang Tiago, sa cahibang̃an ng̃ pag-ibig, ay
walang guinagawà cung di pacapurihin ang mg̃a santo sa Obando at ihatol
sa lahat na sila’y umadhicâ ng̃ magagandang escultura nila.
Sa mg̃a lupaing na sa dacong ilaya ng̃ daigdig, pagdating ng̃ batang
babae sa labing tatló ó labing apat na taón ay dinaratnan na ng̃ sa
panahon, tulad sa buco cung gabi na kinabucasa’y bulaclac na. Sa
calagayang iyang pagbabagong anyò, puspós ng̃ mg̃a talinghagà at ng̃
pagcamaramdamin ang puso, pumasoc si Maria Clara, sa pagsunód sa mg̃a
hatol ng̃ cura sa Binundóc, sa beaterio ng̃ Santa Catalina[146] upang
tumanggap sa mg̃a monja ng̃ mg̃a turong banal. Tumatang̃is Páhiná 64si Maria
Clarang nag-paalam cáy parì Dámaso at sa tang̃ing catotong canyang
calaró-larô buhat sa camusmusan, cay Crisôtomo Ibarra, na pagcatapos ay
napa sa Europa naman. Doon sa conventong iyóng sacali’t nakikipanayam sa
mundo’y sa pamamag-itan ng̃ mg̃a rejang lambal, at sa ilalim pa ng̃
pagbabantay ng̃ “Madre-Escucha”, natira si María Clarang pitóng taón.
Taglay ng̃ bawa’t isa ang canicanicalang inaacalang icagagalíng ng̃
sariling pagcabuhay, at sa canilang pagcahiwatig ng̃ hilig ng̃ isa sa
isa ng̃ mg̃a batà, pinagcayarîan ni Don Rafael at ni Capitang Tiago, ang
pagpapacasal sa canilang mg̃a anac, at sila’y nang̃agtatag ng̃ samahan.
Ang pangyayaring itóng guinawâ ng̃ macaraan ang ilang taón buhat ng̃
umalís si Ibarra’y ipinagdiwang ng̃ dalawang pusong na sa magcabilang
dúlo ng̃ daigdíg at na sa iba’t ibang calagayang totoo.
Páhiná 65 ##
MAIROG NA SALITAAN SA ISANG “AZOTEA”
Maagang nang̃agsimbá ng̃ umagang iyón si tía Isabel at si María Clara:
mainam na totoo ang pananamít nitó at may tang̃ang isáng cuintás na azúl
ang mg̃a butil, na inaarì niyáng parang brazalete,[147] at may salamín
sa matá si tía Isabel, upang mabasa ang daláng “Ancora de
Salvación”[148], samantalang nagmimisa.
Bahagyâ pa lamang nacaaalís sa altar ang sacerdote, nagsabi ang dalagang
ibig na niyáng omowî, bagay na totoong ipinangguilalás at isinamâ ng̃
loob ng̃ mabaít na tíang waláng boong acalà cung dî ang canyáng
pamangking babae’y mápagbanal at madasaling tulad sa isáng monja man
lamang. Nagbubulóng, at pagcatapos na macapagcucrûz ay nagtindíg ang
mabaít na matandáng babae.—¡Bah! patatawarin na acó ng̃ mabaít na Dios
na dapat macakilala ng̃ púso ng̃ mg̃a dalaga cay sa inyó pô tía
Isabel—Ang sasabihin sana ni María Clara sa canyá upang putlín ang
canyáng matitindí, ng̃uni’t sa cawacasa’y mg̃a pagsesermóng-ná.
Ng̃ayó’y nacapag-agahan na tila at nilílibang ni María Clara ang canyáng
pagcainíp sa paggawâ ng̃ isáng sutláng “bolsillo”, samantalang ibig
pawìin ng̃ tía ang mg̃a bacás ng̃ nagdaang fiesta sa pagpapasimulâ ng̃
paggamit ng̃ isáng plumero. Sinisiyasat at inuusisa ni Capitang Tiago
ang mg̃a iláng casulatan.
Bawa’t lagunlóng sa daan, bawa’t cocheng dumaraan ay nang̃agpápacaba sa
dibdib ng̃ vírgen at siya’y pinang̃ing̃ilabot. ¡Ah, ng̃ayó’y ibig niyáng
maparoon ulî sa beaterio, sa casamahán ng̃ canyáng mg̃a caibigang babae!
¡Doo’y matitingnan niyá “siyáng” hindî mang̃íng̃inig, hindî
magugulumihanan! Datapowa’t ¿hindî bagá, siyá ang iyóng caibigan ng̃
panahóng musmus ca pa? ¿hindî bâ cayó’y nang̃aglálaro ng̃ laróng halíng
at hanggáng sa cayó’y nag-aaway na manacànacâ? Ang dahil ng̃ mg̃a bagay
na itó’y hindî co sasabihin; cung icáw na bumabasa’y umibig ay
mapagkikilala mo, at cung hindî namán ay sayang na sa iyó’y aking
sabihin; hindî mapag-uunawa ang mg̃a talinghagang itó ng̃ hindî na
Páhiná 66casisinta cailán man.
—”Sa acalà co María’y may catowiran ang médico—ani Capitang Tiago.
Dapat cang pasalalawigan, namumutlâ ca ng̃ mainam at nagcacailang̃an ca
ng̃ mg̃a mabubuting hang̃in. Anó bang acalà mo: ¿sa Malabón … ó sa San
Diego?
Namulá si Maríang tulad sa “amapola”[149] pagcárinig niyá nitóng hulíng
pang̃alan, at hindî nacasagót.
—”Ng̃ayó’y páparoon cayó ni Isabel at icáw sa beaterio, at ng̃ cunin
ninyó roon ang iyóng mg̃a damít, at macapagpaalam ca sa iyóng mg̃a
caibigan; hindî ca na papasoc ulî roon.
Dinamdam ni María Clara iyáng hindî malírip na calungcutang bumabalot sa
cálolowa, pagcâ iniiwan ang isáng kinatirahang pinatamuhán natin ng̃
caligayahán; ng̃uni’t nagpagaang ng̃ canyáng pighatî ang pagcaalaala ng̃
isáng bagay.
—At sa loob ng̃ apat ó limáng araw, pagcâ may damít ca nang bágo’y
paparoon tayo sa Malabón…. Walâ na sa San Diego ang iyóng ináama; ang
curang nakita mo rito cagabí, iyóng paring bátà ay siyáng bagong cura
natin doón ng̃ayón; siyá’y isáng santo.
—¡Lalong nacagágaling sa canyáng catawán ang San Diego, pinsan!—ang
ipinaalaala ni tía Isabel;—bucód sa roo’y lalong mabuti ang bahay natin
doón, at sacâ malapit na ang fiesta.
Ibig sanang yacapin ni María Clara ang canyáng tía; ng̃uni’t narinig
niyáng tumiguil ang isáng coche ay siyá’y namutlâ.
—¡Ah, siyá ng̃â!—ang isinagót ni Capitang Tiago, at nagbago ng̃
pananalitâ at idinagdág:—¡Don Crisóstomo!
Nalaglág sa mg̃a camáy ni María Clara ang tang̃ang canyáng guinágawà;
nag-acalà siyáng cumilos ay hindî nangyari: isáng pang̃ing̃ilabot ang
siyáng tumátacbo sa canyáng catawán. Nárinig ang yabág ng̃ paa sa
hagdanan at pagcatapos ay ang sariwà at voces lalaki. Tulad sa cung ang
voces, na itó’y may capangyarihang hiwágà, iniwacsí ng̃ dalaga ang
laguím at nagtatacbó at nagtágò sa panalang̃inang kinálalagyan ng̃ mg̃a
santo. Nagtawanan ang dalawáng magpinsan, at nárinig ni Ibarra ang
ing̃ay ng̃ sinásarhang pintuan.
Namúmutlà, humíhing̃a ng̃ madalás, tinutóp ng̃ dalaga ang cumácabang
dibdíb at nag-acalang makiníg. Náriníg ang voces, yaóng voces na
pinacasísinta’t sa panag-ínip lamang niyá náririnig: ipinagtátanong siyá
ni Ibarra. Sa pagcahibáng sa towâ ay hinagcán niyá ang santóng sa
canyá’y nálalapit, si San Antonio Abad; santong mapalad ng̃ nabubuhay at
ng̃ayóng siyá’y cahoy; láguì ng̃ may Páhiná 67magagandáng mg̃a tucsó! Pagcatapos
ay humanap ng̃ isáng bútas ng̃ susîan, upang makita niya si Ibarra;
mapagsiyasat ang canyáng anyô; ng̃umíng̃itî si María Clara at ng̃ cunin
siyá ng̃ canyáng tía sa gayóng panonood, sumabit sa líig ng̃ matandáng
babae at sinisì itó ng̃ halíc na paulit-ulit.
—Ng̃uni’t halíng, ¿anó ang nangyayari sa iyó?—ang sa cawacasa’y nasabi
ng̃ matandáng babae, na pinapahid ang isáng lúhà sa mg̃a matá niyáng
lantá na.
Nahiyâ si María Clara at tinacpán ang mg̃a matá, ng̃ canyáng mabibilog
na mg̃a brazo.
—¡Halá, maghusay ca, halica!—ang sabi ng̃ matandáng babae ng̃ boong
pag-irog.—Samantalang nakikipag-usap siyá sa iyóng amá ng̃ iyóng …
¡halica at huwag cang magpahintay!
Napadalá ang dalagang tulad sa isáng musmós, at doon silá nagculóng sa
canyáng “aposento.”
Masayá ang salitaan ni Capitang Tiago at ni Ibarra ng̃ sumipót si tía
Isabel na halos kinacaladcad ang canyáng pamangkíng babae, na
nagpapaling̃àling̃à cung saansaan, datapuwa’t hindî tumíting̃in sa
canino mang táo….
¿Anóng pinag-usapan ng̃ dalawáng cálolowang iyón, anó ang canicaniláng
sinabi diyán sa salitaan ng̃ mg̃a matá, na lalong lubós ang galíng cay
sa salitaan ng̃ bibíg, salitaang ipinagcaloob sa cálolowa at ng̃ huwag
macaguló ang ing̃ay sa pagtatamóng timyás ng̃ damdamin? Sa mg̃a
sandalíng yaón, pagca nagcacawatasán ang dalawáng linikháng sumasaligaya
sa kilos ng̃ mg̃a balintataóng natatabing̃an ng̃ mg̃a pilíc-matáng
pinaglalampasanan ng̃ pag-iísip, ang pananalita’y mabagal, magaspáng,
mahinà, wang̃is sa ugong ng̃ culóg na nang̃ang̃alagcag at waláng tuos
cung isusumag sa nacasisilaw na liwanag at mabilís ng̃ kidlát:
nagsasaysay ng̃ isáng damdaming kilala na, isáng isipang napag-uunawà,
na, at cayâ lamang guinagamit itó’y sa pagcá’t ang mithî ng̃ púsò’y
siyáng nacapangyayari sa boong cataohang saganang saganà sa galác, íbig
na ang boong catawán niyáng casama ang lahát ng̃ sancáp na lamán, butó
at dugô at ang boong caisipán ay magsaysáy ng̃ hiwagang mg̃a catowâang
inaawit ng̃ espíritu. Sa tanóng ng̃ pagsintá sa isáng sulyáp na
numíningning ó lumálamlam, waláng mg̃a sagót ang salitâ: tumútugon ang
ng̃itî, ang halíc ó ang buntóng hining̃á.
At pagcatapos, sa pagtacas ng̃ dalawáng nagsisintahan sa “plumero” ng̃
tía Isabel na nagpapabang̃on sa alicabóc, silá’y pumaroon sa azotea
upang silá’y macapag-usap ng̃ boong calayâan sa silong ng̃ mg̃a bálag;
¿anó ang caniláng pinag-usapan ng̃ marahan at nang̃íng̃inig cayó, mg̃a
maliliit na bulaclác ng̃ “cabello-de-ángel”? Cayó ang magsabi’t may
bang̃ó cayó sa inyóng hining̃á at may Páhiná 68mg̃a cúlay cayò sa inyóng mg̃a
labì; icáw, “cefiro”[150] ang magsabi yamang nag-aral ca ng̃ di
caraniwang mg̃a tínig sa líhim ng̃ gabíng madilim at sa talinghagà ng̃
aming mg̃a cagubatang virgen; sabihin ninyó, mg̃a sinag ng̃ áraw,
maningníng na tagapagpakilala sa lúpà ng̃ Walang Hanggán, tang̃ing
hindî nahahawacan sa daîgdig ng̃ mg̃a natátangnan: cayó ang mang̃agsabi,
sa pagca’t walâ acóng nalalamang isaysáy cung dî mg̃a cahaling̃áng hindî
mainam dingguín.
Ng̃uni’t yamang áayaw ninyóng sabihin, aking títingnan cung aking
maisásaysay.
Ang lang̃it ay azul: nagpápagalaw ng̃ mg̃a dáhon at ng̃ mg̃a bulaclac
ng̃ halamang gumagapang ang isáng malamig na amihang hindî amóy
rosa,—dahil dito’y nang̃agsisipang̃inig ang mg̃a
cabello—de—ángel—ang mg̃a halamang nacabitin, ang mg̃a tuyúng isdâ at
ang mg̃a lámparang galing sa China. Ang ing̃ay ng̃ sagwáng humahalò ng̃
malabong tubig ng̃ ílog, ang dagundong ng̃ pagdaan ng̃ mg̃a coche at
mg̃a carretón sa tuláy ng̃ Binundóc ay maliwanag na dumárating hanggang
sa canilá; ng̃uni’t hindî ang mg̃a ipinagbúbubulong ng̃ tía.
—Lalong magalíng—ang wicà nitó—diyá’y ang boong bayan ang siyáng
bábantay sa inyó.
Nang magpasimulá’y walâ siláng pinagsalitaanan cung di pawang mg̃a
cahaling̃an—iyáng mg̃a cahaling̃áng totoong nacacawang̃is niyáng mg̃a
cayabang̃an ng̃ mg̃a nación sa Europa: masasarap at lásang pulót sa mg̃a
magcacanación, datapuwa’t nacapagtátawa ó nacapagpapacunót sa kilay ng̃
mg̃a taga ibang lupaín.
Ang babae, palibhasa’y capatíd ni Cain ay panibughuin, caya’t dahil
dito’y tumanong sa nang̃ing̃ibig sa canyá:
—¿Laguì bang isinaisip mo acó? ¿hindi mo ba acó linimot sa gayóng
caraming mg̃a paglalacbá’y mo? ¡Pagcaramiraming malalakíng mg̃a ciudad
na may pagcaramiraming magagandang mg̃a babae!…
Ang lalaki namán, palibhasa’y isá pa ring capatíd ni Caín ay marunong
umiwas sa mg̃a tanóng at may caunting pagca sinung̃aling, cayâ ng̃a:
—¿Mangyayari bagáng catá’y limutin?—ang sagót na nang̃ang̃aanino ng̃
boong ligaya sa mg̃a maiitím na balíngtatao ng̃ dalaga;—¿mangyayari
bagáng magculang acó sa panunumpâ, sa isáng panunumpang dakila?
Natátandaan mo ba ang gabíng yaon, ang gabíng yaóng sumísigwa, na icáw,
ng̃ makita mo acóng nag-íisang tumatang̃is sa siping ng̃ bangcáy ng̃
aking iná’y lumapit ca sa akin, ilinagáy mo ang iyong camáy sa aking
balícat, ang camáy mong malaon nang Páhiná 69ayaw mong ipahintulot na aking
mátangnan, at iyong sinabi sa akin: “Nang̃ulila ca sa iyong iná, acó’y
hindî nagcainá cailán man.”: at dumamay ca sa akin ng̃ pag-iyác. Iniirog
mo ang aking iná at icáw ay pinacaibig niyáng tulad sa isáng anác. Sa
dacong labás ay umúulan at cumíkidlat; ng̃uni’t sa acalà co’y nacárinig
acó ng̃ música, at nakita cong ng̃umíng̃itî ang maputláng mukhâ ng̃
bangcáy … ¡oh, cung buháy sana ang aking mg̃a magulang at mapanood
nila icáw! Nang magcagayó’y tinangnán co ang iyóng camáy at ang camáy
ng̃ aking iná, nanumpâ acóng sísintahin catá, catá’y paliligayahin, anó
man ang capalarang sa aki’y ipagcaloob ng̃ Lang̃it, at sa pagca’t hindî
nacapagbigáy pighati cailán man sa akin ang sumpáng itó; ng̃ayó’y mulíng
inuulit co sa iyó. ¿Mangyayari bagáng limutin co icáw? Laguing
casamasama co ang pag-aalaala co sa iyo; iniligtás acó sa mg̃a pang̃anib
ng̃ paglalacad maguíng caaliwan co sa pag-iisá ng̃ aking cálolowa sa
mg̃a ibáng lupain; ¡ang pag-aalaala sa iyo ang pumawì ng̃ bísà ng̃
“loto” ng̃ Europa na cumacatcat ng̃ mg̃a pag-asa at ng̃ casaliwaang
palad ng̃ kinaguisnang lúpà sa caisipán ng̃ maraming mg̃a cababayan! Sa
mg̃a panaguimpan co’y nakikita co icáw na nacatindig sa tabíng dagat ng̃
Maynilà, nacatanaw sa malayong abót ng̃ paning̃íng nababalot sa malamlam
na liwanag ng̃ maagang pagbubucang liwayway; aking náririnig ang isáng
aaying-aying at malungcot na awit na sa aki’y pumupucaw ng̃ nagugulaylay
ng̃ mg̃a damdamin, at tinatawag co sa alaala ng̃ aking púsò ang mg̃a
unang taón ng̃ aking camusmusán, ang ating mg̃a catuwâan, ang ating mg̃a
paglalarô, ang boong nacaraang maligayang panahóng binigyán mong
casayahan, samantalang doroon ca sa bayan. Sa aking sapantaha’y icáw ang
“hada”[151], ang espíritu, ang caayaayang kinácatawan ng̃ aking Bayang
kináguisnan, magandá, mahinhín, masintahin, lubós calinisan, anác ng̃
Filipinas, niyáng cagandagandahang lupang bucód sa mg̃a dakilang
cagaling̃an ng̃ Inang Españang[152] tagláy rin niyá’y may maririkít pang
mg̃a hiyas ng̃ isáng bayang bátà, tulad sa pagcacapisan sa iyong
cataohan ng̃ lahát ng̃ cagandahan at carikitang nacapagpapaningning sa
dalawang láhì; cayâ ng̃a’t nabubuò lamang sa isá ang pagsinta co sa
iyo’t ang pagsinta co sa aking tinubuang lúpà … ¿Maaari ba catáng
limutin? Macáilang ang boong ísip co’y aking náririnig ang mg̃a tunóg
ng̃ iyóng piano at ang mg̃a tínig ng̃ iyong voces, at cailán mang
tinatawag co ang iyóng pang̃alan ng̃ acó’y na sa Alemania, sa dacong
hápon, pagca naglalacad acó sa mg̃a caparang̃ang napúpuspos ng̃ mg̃a
talinghagang likhâ ng̃ mg̃a poeta roon at ang mg̃a cahimahimalang
Páhiná 70salitsaling sabi ng̃ mg̃a táong nang̃áunang nabuhay, nakikinikinita co
icáw sa úlap na sumisilang at napaiimbulóg sa dúyo ng̃ capatagan, wárì
náriring̃ig co ang iyong voces sa pagaspás ng̃ mg̃a dahon, at pagcâ
umuuwî na ang mg̃a tagabukid na galing sa caniláng sinasacang lúpà at
caniláng ipinaríring̃ig buhat sa maláyò ang caniláng caraniwang mg̃a
awit, sa aking acala’y pawang nakikisaliw silá sa mg̃a voces ng̃
caibuturan ng̃ aking dibdib, na nag-aalay na lahat sa iyo ng̃ awit at
siyáng nagbíbigay catotohanan sa aking mg̃a nais at mg̃a panaguimpán.
Cung minsa’y náliligaw acó sa mg̃a landás ng̃ mg̃a cabunducan, at ang
gabíng doo’y untîuntì ang pagdatíng ay naráratnan acóng naglácad pa’t
hinahanap co ang aking daan sa guitnâ ng̃ mg̃a “pino,” ng̃ mg̃a
“haya”[153] at ang mg̃a “encina”[154]; cung nagcácagayón, cung
nacalúlusot ang iláng mg̃a sínag ng̃ buwán sa mg̃a puáng ng̃ masinsíng
mg̃a sang̃á, wari’y nakikinikinita co icáw sa sinapupunan ng̃ gubat,
tulad sa isáng nagpapagalagalang aninong gágalawgaláw at
nagpapacabicabilâ sa liwanag at sa mg̃a carilimán ng̃ malagóng
caparang̃an, at sacâ ipinarírinig ng̃ “ruiseñor”[155] ang canyáng ibá’t
ibáng cawiliwiling huni, inaacálà cong dahil sa icáw ay nakikita’t icáw
ang siyáng sa canyá’y nacaaakit. ¡Cung inalaala co icáw! ¡Hindî lamang
pinasásaya sa aking mg̃a matá ng̃ lagabláb ng̃ sa iyó’y pagsinta ang
úlap at pinapamúmula ang hielo[156]! Sa Italia, ang magandáng lang̃it
ng̃ Italia, sa canyáng cadalisaya’t cataasa’y nagsasálitâ sa akin ng̃
iyong mg̃a matá; ang canyáng masayáng pánoorin ay nagsasaysay sa akin
ng̃ iyong ng̃itî, wang̃is ng̃ mg̃a halamanan sa Andalucíang
nalalaganapan ng̃ hang̃ing may kipkíp na bang̃ó, puspós ng̃ mg̃a
pangdilidiling casilang̃anan, saganà sa hiwagà at sa calugodlugód na
mg̃a tanghalin, pawang nang̃agsasalita sa akin ng̃ sa iyó’y pagsintá! Sa
mg̃a gabíng may bowán, yaóng bowang wari’y nagtútucà, sa aking
sinagwánsagwáng nacalulan acó sa isáng sasakyáng malíit sa ilog Rhin,
itinátanong co sa aking sarili cung dî cayâ marayà acó ng̃ aking
guníguní upang makita co icáw sa, guitnâ ng̃ mg̃a álamong[157] na sa
pampang, sa bató ng̃ Lorelay ó sa guitnâ ng̃ mg̃a alon at icáw ay
Páhiná 71umaawit sa catahimican ng̃ gabí, tulad sa dalagang hadang mápang-aliw,
upang bigyáng casayahan ang pag-iisá at ang calungcutan ng̃ mg̃a guibáng
castillong iyón.
—Hindî acó naglacbáy-bayang gaya mo, walâ acóng nakikita cung dî ang
iyóng bayan, ang Maynila’t Antipolo—ang sagót ni María Clarang
ng̃umíng̃itî, palibhasa’y naniniwalà sa lahát ng̃ sinasabi ni
Ibarra,—ng̃uni’t mulâ ng̃ sabihin co sa iyóng ¡paalam! at pumasoc acó
sa beaterio, láguì nang naaalaala catá at hindî co icáw nilimot, bagá
man ipinag-utos sa akin ng̃ confesor at pinarusahan acó ng̃ maraming
mg̃a pahírap. Nagúgunitâ, co ang ating mg̃a paglalarô, ang ating mg̃a
pag-aaway ng̃ tayo’y mg̃a musmós pa. Hinihirang mo ang lalong
magagandáng sigay at ng̃ tayo’y macapaglarô ng̃ siclót, humahanap ca sa
ílog ng̃ lalong mabibilog at makikinis na batóng maliliit na may iba’t
ibang cúlay at ng̃ macapaglarô tayo ng̃ sintác; icáw ay nápacawaláng
tuto, láguì cang natatalo, at ang parusa’y binábantilan catá ng̃ pálad
ng̃ aking camáy, ng̃uni’t dî co inilálacas, sa pagca’t naaawà acó sa
iyo. Napacamagdarayà, icáw sa laróng chongca’t dináraig mo pa ang
pagcamagdarayà co, at caraniwang agawán ang naguiguing catapusán.
¿Natátandaan mo bâ ng̃ icáw ay magalit ng̃ totohanan? Niyó’y
pinapagpighatî mo acó; ng̃uni’t ng̃ matapos, pagcâ naaalaala co iyón sa
beaterio, acó’y ng̃umíng̃tì dinaramdam cong icáw ay walâ, at ng̃
macapag-away ulî catá … at ng̃ pagdaca’y mágawà natin ang
pagcacásundô. Niyó’y mg̃a musmós pa tayo, naparoon tayong naligong
casama ang iyóng iná sa batis na iyóng nalililiman ng̃ mg̃a cawayanan.
Sa mg̃a pampáng ay may mg̃a sumisibol na mg̃a bulaclác at mg̃a halamang
sinasabi mo sa akin sa wicang latín at wicang castilà ang canícanilang
mg̃a cacaibáng pang̃alan, sa pagca’t niyó’y nag-aaral ca na sa Ateneo.
Hindî catá pinápansin; naglílibang acó sa panghahagad ng̃ mg̃a paroparó
at ng̃ mg̃a tutubí, na sa canyáng catawáng maliit na tulad sa alfiler ay
tagláy ang lahát ng̃ mg̃a culay ng̃ bahagharì at ang lahát ng̃ mg̃a
kintáb ng̃ gáring, mg̃a tutubíng gumágalaw at nang̃agháhagaran sa
magcabicabilang mg̃a bulaclác; cung minsa’y ibig cong masubucan at
hulihin ng̃ camáy ang maliliit na isdáng matuling nang̃agtatacbuhan sa
mg̃a lumot at sa mg̃a batuhán sa pampáng. Caguinsaguinsa’y nawalâ ca, at
ng̃ icáw ay bumalíc, may dalá cang coronang mg̃a dahon at mg̃a bulaclác
ng̃ dalandáng ipinutong mo sa aking úlo, at tinatawag mo acóng
“Cloe”[158], at gumawâ ca namán ng̃ coronang damóng gumagapang. Ng̃uni’t
kinuha ng̃ iyóng nanay ang aking corona, pinucpóc ng̃ isáng bató at sacâ
inihalò sa gugò na ipinaglilinis ng̃ ating úlo; tumulò ang mg̃a luhà sa
iyóng mg̃a matá, at sinabi mong Páhiná 72hindî nacaaalam ang iyóng iná ng̃
“mitología”[159].—¡”Halíng!—ang isinagót ng̃ nanay mo—makikita mo’t
mababang̃ó pagcatapos ang inyóng mg̃a buhóc.”—Nagtawá acó, naghinanakít
icáw, at ayaw mo na acóng causapin, at sa boong maghapo’y nagpakita ca
ng̃ poot, na siyang ikìnaibig co namang umiyác.
Ng̃ bumalíc tayo sa bayan, at sa pagca’t mainit na totoo ang araw, nuha
acó ng̃ mg̃a dahon ng̃ sambóng nasumísibol sa mg̃a tabíng daan,
ibinigáy co sa iyó’t ng̃ ilagáy mo sa loob ng̃ iyóng sombrero, at ng̃ di
sumakít ang iyóng ulo. Ng̃umitî icáw ng̃ magcágayo’y tinangnán co ang
camáy mo at nagcásundô na catá.
Ng̃umitî ng̃ boong ligaya si Ibarra, binucsán ang canyang cartera,
kinuha sa loob niyón ang isáng papel at sa loob nito’y may nababalot na
mg̃a dahong nang̃ing̃itim, tuyô at mababang̃ó.
—¡Ang iyóng mg̃a dahon ng̃ sambóng!—ang isinagót ni Ibarra sa titig ni
María Clara,—itó lamang ang naibigáy mo sa akin.
Dalidalí namáng kinuha ni María Clara sa canyáng dibdíb ang isáng
bolsitang rasong maputî.
—¡Ps!—ani María Clara at tinampál ang camáy ni Ibarra;—hindî
ipinahihintulot ang paghípò: ito’y isáng sulat ng̃ pagpapaalam.
—¿Iyán bâ ang isinulat co sa iyo bago acó pumanaw?
—¿At sumulat pó bâ cayó sa akin ng̃ ibá pa, aking guinoo?
—¿At anó bâ ang sinasabi co sa iyo ng̃ panahóng iyón?
—¡Maraming cabulastugan! ¡mg̃a dahilan ng̃ masamáng máng̃ung̃utang—ang
isinagót ni María Clarang ng̃umíng̃itì, na ipinakikilalang totoong
ikinasásaya ng̃ canyáng loob ang gayóng mg̃a cabulaanan.—¡Howág cang
malicot! ¡babasahin co sa iyo ang sulat na ito! ¡ng̃uni’t ilíling̃id co
ang iyóng mg̃a pagpuri at ng̃ dî ca magdalità!
At itinaás ang papel sa tapát ng̃ canyang mg̃a matá at ng̃ huwag makita
ng̃ binatà ang canyáng mukhâ, at nagpasimulâ:
—”Aking …” ¡hindî co babasahin sa iyo ang sumúsunod, sa pagca’t isáng
cabulastugán!—at pinaraanan ng̃ mg̃a matá ang iláng talatà.—”Ibig ng̃
aking amá, ang acó’y yumao, bagá man ipinamamanhic cong huwag”—”Icáw ay
lalaki—ang sabi sa akin, dapat mong isipin ang panahóng dárating at ang
iyong mg̃a lacás. Dapat mong pag-aralan ang dunong sa pamumuhay, ang dî
maibibígay sa iyo ng̃ iyong kinamulatang lúpà, at ng̃ balang araw ay
makapaglingcod ca sa canyá. Cung mananatili ca sa aking tabí, sa aking
lilim, sa impapawíd na ito ng̃ mg̃a hínalâan, Páhiná 73hindî ca matututong
tumanáw sa malayò, at sa araw na cata’y maiwan sa ibabaw ng̃ lupa’y
maitutulad ca sa halamang sinasalitâ ng̃ ating poetang si Baltazar;
—¡Nakita mo na! binatà ca na halos ay tumatang̃is ca
pa!—”Nacapagpasakit sa aking loob ang ganitóng pag-wiwicà, caya’t
ipinahayag co sa canyáng icáw ay aking sinísinta. Hindî umimíc ang aking
amá, nagliníng-lining, ilinagáy sa aking balicat, ang canyáng camáy at
nagsalitâ sa aking nang̃íng̃inig ang voces:—Ang ísip mo ba’y icáw
lamang ang marunong umibig at hindî ca iniibig ng̃ iyóng amá at hindî
dináramdam ang sa iyó’y paghiwaláy?” Hindî pa nalalaong nang̃ulila tayo
sa iyóng iná; tumutung̃o acó sa catandàan, diyán sa gulang na ang
hinahanap ay ang tulong at pagbibigay alíw ng̃ cabatâan, at gayón ma’y
tinatanggap co ang pag-iisá at dî co talós cung catá’y makikita pa ulì.
Ng̃uni’t dapat cong isipin ang mg̃a ibáng bágay na lalong malalakí….
Bumúbucas sa iyo ang panahóng sasapit, samantalang sumásara sa akin;
sumisilang sa iyo ang mg̃a pagsinta, ang mg̃a pag-ibig co’y
nang̃amámatay; cumúculô ang apóy sa iyóng mg̃a ugát sa aki’y
nagsisimulá, ang calamigán, at gayón ma’y icáw ay umíiyac at hindî ca
marunong maghandóg ng̃ ng̃ayón, at ng̃ sa búcas ay makinabang ca at
pakinabang̃an icáw ng̃ iyóng kinaguisnang lúpà.”—Napunô ng̃ lúhà ang
mg̃a matá ng̃ aking amá, naluhód acó sa canyáng paanan, siyá’y aking
niyacap at sinabi co sa canyáng acó’y nahahandáng yumao”.
Napatiguil ang pagbasa, dahil sa pagcaligalig ni Ibarra: namumutlâ ang
binatà at naglálacad ng̃ paroo’t parito sa magcabicabilang dúlo ng̃
azotea.
—¿Anó ang iyóng damdám? ¿anó ba ang nangyayari sa iyo?—ang tanóng ni
María Clara cay Ibarra.
—¡Dahil sa iyó’y nalimutan co ang aking mg̃a catungculan; dapat acóng
pumaroon ng̃ayón din sa aking bayan! Búcas ang fiesta ng̃ mg̃a namatáy.
Hindî umimíc si María Clara, itinitig niyáng iláng sandalî ang canyáng
malalaki’t mapupung̃ay na mg̃a matá cay Ibarra, cumuha ng̃ ilang
bulaclác at sinabi sa canyáng nababagbag ang loob:
—Lumacad ca, hindî na catá pinipiguil; magkikita ulî tayo sa loob ng̃
iláng áraw! ¡Ilagáy mo itóng bulaclac sa ibabaw ng̃ libing̃an ng̃ iyong
mg̃a magulang!
Nang macarâan ang iláng minuto, ang binata’y nananaog na sa hagdanang
casabay si Capitang Tiago at si tía Isabel, samantalang nagcuculong sa
pánalang̃inan si María Clara.
Páhiná 74—¡Ipakisabi ng̃a pô ninyó cay Andéng na canyáng ihandâ ang bahay at
mang̃agsisirating si María at si Isabel!—¡Dumatíng nawâ cayóng
maluwalhati!—ani Capitang Tiago, samantalang sumásacay si Ibarra sa
coche, na yumaong ang tung̃o’y sa plaza ng̃ San Gabriel.
At sinabi pagcatapos ni Capitang Tiago cay María Clara na umíiyac sa
tabí ng̃ larawan ng̃ isáng Vírgen:
—Halá, magsindí ca ng̃ dalawáng candilang mang̃ahatì, ang isáy sa Señor
San Rafael, pintacasi ng̃ mg̃a naglálacbay. Isindi mo ang lámpara ng̃
Nuestra Señora de la Paz y Buen Viaje. ¡Lalong magalíng ang magcagugol
ng̃ isáng salapî sa pagkít at anim na cuarta sa lang̃ís, cay sa magbayad
pagcatapos ng̃ isáng mahalagáng tubós.
Páhiná 75 ## VIII.
MANGA ALAALA
Pinagdaraanan ng̃ coche ni Ibarra ang bahagui ng̃ lálong masayáng nayon
ng̃ Maynilà; ang nacapagbíbigay pangláw sa canyá ng̃ gabíng nagdaan, sa
liwanag ng̃ araw ay nacapagpapang̃itî sa canyá cahi’t sìyá’y áayaw.
Ang casayahang hindî naglílicat sa lahát ng̃ panig, ang lúbháng maraming
cocheng nagpaparoo’t paritong sacdal ng̃ tutulin, ang mg̃a carromata,
ang mg̃a calesa, ang mg̃a europeo, ang mg̃a insíc, ang mg̃a dalisay na
tagarito, na bawa’t isá’y may canícanyang sariling pananamit, ang mg̃a
naglalacô ng̃ mg̃a bung̃ang-cahoy at halaman, mg̃a corredor[160], hubád
na cargador[161], mg̃a tindá ng̃ mg̃a cacanín, mg̃a fonda[162], mg̃a
restaurant[163], mg̃a tindahan, sampô ng̃ mg̃a carretóng híla ng̃ mg̃a
mápagpaumanhin at waláng damdaming calabáw na tila mandín naglílibang sa
paghìla ng̃ mg̃a “bulto” samantalang naglilíninglining, ang lahát ng̃
íng̃ay at calugcóg, pati ng̃ araw, isáng amó’y na táng̃ì, ang sarisaring
mg̃a culay, pawang pumupucaw sa canyáng alaala ng̃ isáng daigdig na
nagugupiling na mg̃a gunità.
Walâ pang latag na mg̃a bató ang mg̃a daang iyón. Dalawâng araw lamang
sunód na uminít, ang mg̃a daa’y naguiguíng alabóc ng̃ tumátakip sa
lahát, nag-papaubò at bumubulag sa mg̃a naglálacad: isáng araw lamang
umulán ay naguiguing láwà na, ano pa’t cung gabí ay naaanino roon ang
mg̃a farol ng̃ mg̃a coche at tumítilamsic buhát sa limáng metrong layò
sa mg̃a naglálacad sa mg̃a makikipot na mg̃a acera. ¡Gaano caraming mg̃a
babae ang nang̃ag-iwan sa mg̃a along putic na iyón ng̃ caniláng mg̃a
chinelas na bordado! Pagcacágayo’y nang̃apapaPáhiná 76nood na pìnípison ang mg̃a
daan ng̃ hanáyhanáy na mg̃a presidiarong ahit ang ulo, na ang mg̃a
mangás ng̃ baro’y maíiclî at tòcong ang salawál na may mg̃a número at
may mg̃a letrang azul, sa mg̃a binti’y may mg̃a tanicaláng halos
nababalot ng̃ maruruming mg̃a basahan upang huwag na totoong macasakít
ang pagkiskís ó ang lamig marahil ng̃ bacal; dalawa’t dalawá ang
pagcacácabit, mg̃a sanág sa araw, mg̃a hapóng-hapô sa init at sa pagod,
pinapagmámadalî at silá’y hináhampas ng̃ pamalò ng̃ isáng presidiario
ring marahil nagcácámit casayahan, sa pagca’t sa ganáng canyá nama’y
nacapagpapahirap sa mg̃a cawang̃is din niyáng presidiario. Matatangcád
silá, madidilím ang pagmumukháng cailán ma’y hindî námasdang lumiliwanag
sa pagsilang ng̃ isáng ng̃itî; numíningning, gayón man ang caniláng mg̃a
balingtataó, pagccâ dumarapò sa caniláng mg̃a balicat ang humahaguing na
pamálò, ó pagcâ hinahaguisan silá ng̃ isáng naglálácad ng̃ upós ng̃
isáng tabacong basâ-basâ at nacácalas na, dinárampot ang upós ng̃ lalong
nálalapit at itinatagò sa canyáng salacót: ang mg̃a ibá’y minámasdan ang
mg̃a nagdaraan ng̃ pagting̃íng cacaibá. Warî’y náriring̃íg pa niyá ang
caniláng caing̃ayang guinágawâ sa pagduduróg ng̃ batóng itatabon sa mg̃a
lubác at ang nacalálaguim na calansíng ng̃ mabibigát na mg̃a tanicalâ sa
namámagà na niláng mg̃a bucóng-búcong. Kinikilabutan si Ibarra cung
naaalaala niyá ang isáng nangyaring sumugat sa canyáng pag-iisip-musmós;
niyó’y catánghalian at ibinábagsac ng̃ araw sa lúpà ang canyáng lalong
maiinit na mg̃a sínag. Sa lílim ng̃ isáng carretóng cahoy nacabulagtâ
ang isá sa mg̃a táong iyón, waláng malay táo, bucás ng̃ cauntî ang mg̃a
matá; pinagbubuti naman ng̃ dalawáng presidiario rin ang isáng hihigáng
cawayan, waláng galit, waláng pighatî, waláng yamót, anó pa’t waláng
pinag-ibhán sa sinasabing caugalia’t anyô ng̃ dalisay na mg̃a tagarito.
“Ng̃ayó’y icáw, búcas nama’y camí,” marahil siyáng sinasabi sa
canícanilá. Hindî pinápansin ng̃ mg̃a táong nagdudumaling dumaraan ang
bagay na iyón; nagdaraan ang mg̃a babae, tinítingnan silá at
nang̃agpapatuloy ng̃ paglacad, caraniwan ng̃ mapanood ang mg̃a bagay na
yaón, linipacán na ang mg̃a púsò; nang̃agtatácbuhan ang mg̃a coche,
ipinaaanino sa caniláng catawáng may barniz ang mg̃a sínag ng̃ araw na
iyóng maningníng sa isáng lang̃it na waláng alapaap; sa canyá lamang,
batang may labíng isáng taón at bágong carárating na galing sa canyáng
bayan, nacalálaguim ang napapanood na iyón; sa canyá lamang nacapagbigáy
bang̃ung̃ot ng̃ kinágabihan.
Walâ na ang mabaít at may wagás na puring “Puente de Barcas,” yaóng
tuláy filipinong-mabaít na nagsusumakit maglingcód, bagá man tagláy niya
ang catutubong mg̃a capintasang tumataas at bumábabâ alinsunod sa
maibigan ng̃ Páhiná 77ilog Pasig na dî miminsang nagpahirap at gumibâ sa tuláy na
iyon.
Hindî lumálagô ang mg̃a talisay sa plaza ng̃ San Gabriel; nananatili
silá sa pagcacúyagutin.
Sa ganáng canya’y nagbawas ang gandá ng̃ Escolta, bagá man ng̃ayó’y may
isáng malaking bahay na may mg̃a “cariatide”[164] sa dating kinatatayuan
ng̃ mg̃a lumang camalig. Tinakhán niyá ang bagong “Puente de
España”[165]; nang̃agpaalaala sa canyá ng̃ mg̃a maguiguináw na umaga,
cung doo’y dumaraang namamangcâ siláng patung̃ó sa mg̃a paliguan sa
Ulì-ulì, ang mg̃a bahay na na sa pangpáng na dacong canan ng̃ ílog, na
napapag-itanan ng̃ mg̃a cawayanan at mg̃a punong cahoy, doon sa wacás
ng̃ Escolta at pasimulâ ng̃ Isla del Romero.
Nasasalubong niyá ang maraming mg̃a cocheng hinihila ng̃ mg̃a maiinam na
mg̃a cabayong maliliít, lulan ng̃ mg̃a coche ang mg̃a empleadong
nacacatucatulog pa marahil ay pumapatung̃o na sa caniláng mg̃a oficina;
mg̃a militar, mg̃a insíc na may anyóng hambóg at catawatawá ang
pagcacaupô; mg̃a fraileng hindî maimikin, mg̃a canónigo at iba pa. Tila
mandin canyáng namataan sa isáng marikit na “victoria”[166] si párì
Dámasong mabalasíc ang mukhá’t cunót ang mg̃a kílay; ng̃uni’t siyá’y
nacaraan na at ng̃ayo’y masayáng bumabati sa canyá, búhat sa canyáng
carretela[167] si Capitan Tinong na casacáy ang canyáng asawâ’t dalawáng
mg̃a anác na babae.
Ng̃ macababâ na ng̃ tuláy, tumacbó ang mg̃a cabayo’t tinung̃o ang paseo
ng̃ Sabána[168]. Sa caliwa’y ang fábrica ng̃ tabaco sa Arroceros, na
pinanggagaling̃an ng̃ malakíng úgong na guinágawa ng̃ mg̃a cigarrera sa
pagpucpóc ng̃ mg̃a dahon ng̃ tabaco. Napang̃itî si Ibarra, sa pagca
alaala ng̃ masangsáng na amóy na iyóng sa tuwíng icalimáng oras ng̃
hapo’y lumalaganap sa tuláy ng̃ Barcas at humihilo sa canyá ng̃ panahóng
siyá’y musmós pa. Ang masasayáng mg̃a salitâan, ang mg̃a catatawanan ang
siyáng cahi’t hindî niyá sinasadya’y nacapaghatíd sa canyáng guníguní sa
nayon ng̃ Lavapiés, sa Madrid, sampô ng̃ doo’y mg̃a pangliligalig ng̃
mg̃a cigarrera, na totoong nacacapahamac sa sawíng palad na mg̃a
“guindilla”[169] Páhiná 78at iba pà.
Ipinagtabuyan, ang canyáng caayaayang mg̃a naaalaala ng̃ Jardín
Botánico[170]; iniharáp sa canyáng pag-iísip ang demonio ng̃ mg̃a
pagsusumagsumag; ang mg̃a Jardín Botánico sa Europa, sa mg̃a lupaing
nang̃agcacailang̃an ng̃ malacás na calooban at saganang guintô upang
mapasibol ang isáng dahon at mapabucás ang isáng bulaclác; hindî lamang
doon, cung dî sa mg̃a “colonia” man ay may mabubuti ang alagà at mg̃a
mahahalagáng Jardín Botánicong bucás na lagui sa sino mang ibig manood.
Inihiwaláy doón ni Ibarra ang canyáng mg̃a matá at iniling̃ap niyá sa
dacong canan, at doo’y canyáng nakita ang matandáng Maynilàng naliliguid
ng̃ mg̃a cútà at mg̃a bangbáng, tulad sa isáng dalagang culang sa dugô,
na nababalot ng̃ isáng pananamit ng̃ canyáng nunong babae ng̃ panahong
itó’y sumasacagarâan.
¡Natanawan niyá ang dagat na hindî maabot ng̃ tanáw ang guilid na
lubháng maláyò!…
—¡Na sa cabiláng ibayo ang Europa!—ang inisip ng̃ binatà! ¡Ang
Europang may magagandáng mg̃a nacióng hindî nang̃aglílicat ng̃
pagsusumicap sa paghanap ng̃ caligayahán, nagsisipanaguinip pagcacaumaga
at nang̃agdáramdam cabiguan sa towíng lumúlubog ang araw … lumiligaya
sa guitnâ ng̃ canyáng mg̃a capahamacán! ¡Tunay ng̃â, sa cabilang ibayo
ng̃ dagat na dî maulata’y nang̃aroroon ang mg̃a nacióng mapagmahal sa
espíritu, at bagá man hindî nilá minámasamâ ang catawán, lálò pa mandíng
mápagmahal sa espíritu cay sa mg̃a nagpapanggáp na lubháng umiirog sa
espíritu.
Ng̃uni’t nang̃agsitacas ang canyáng mg̃a pagdidilidiling itó ng̃ canyáng
makita ang muntíng bundúc-bunducan sa capatagan ng̃ Bagumbayan. Ang
namûmucod na bundúc-bunducan sa isáng tabí ng̃ paseo ng̃ Luneta ang siyá
ng̃ yóng umaakit sa canyáng ísip at siyáng sa canyá’y nagpapagunamgunam.
Canyáng guinugunitâ ang táong nagbucás ng̃ canyáng pag-íisip at
nagpakilala sa canyá, ng̃ magalíng at ng̃ nasacatuwiran. Tunay ng̃a’t
cácauntî ang mg̃a caisipáng sa canyá’y iniaral, ng̃uni’t hindî ang mg̃a
waláng cabuluháng pag-ulit lamang ng̃ mg̃a sinabi ng̃ ibá; pawang mg̃a
caisipáng galing sa pananalig na hindî nang̃agculabô sa liwanag ng̃
lalong matitindíng ílaw ng̃ dakilang pagsulong. Ang táong yaó’y isáng
matandáng sacerdote, ang mg̃a pang̃ung̃usap na sa canyá’y sinabi ng̃
siyá’y pagpaalaman ay umaaling̃awng̃aw pa sa canyáng mg̃a taing̃a:
“Huwág mong calimutang bagá man pag-aarì ng̃ sangcataohan ang
carunung̃an, Páhiná 79“minamana lamang ang carunung̃ang iyán ng̃ mg̃a táong may
púsò,?—ang paalaala niyá.—”Pinagsicapan cong ilipat sa iyo ang aking
tinanggáp sa aking mg̃a maestro; ang cayamanang iyó’y pinagsicapan co
namáng dagdagán sa boong abót ng̃ aking cáya at inililipat co sa mg̃a
táong humahalili; gayón din ang gágawin mo sa mang̃agsisihalili sa iyo,
at mapagtátatlong ibayo mo, sa pagcá’t icáw ay paparoon sa mg̃a lubháng
mayayamang lupaín.”—At ng̃umíng̃iting idinagdág; “Nang̃agaisiparito
silá sa paghanap ng̃ guintô; ¡mang̃agsiparoon namán cayó sa caniláng
lupaí’t hanapin ninyó roon ang ibáng guintóng ating kinacailang̃an!
Alalahanin mo, gayón mang hindî ang lahát ng̃ cumíkinang ay guintô.
Namatáy riyán ang paring iyón.”[171]
Sa mg̃a gunità niyáng itó’y sumásagot siyá:
—¡Hindî, anó mang caratnan, ang una’y ang kinaguisnang lúpà, ang una’y
Filipinas, anác ng̃ España, ang una’y ang lupaíng castílà. ¡Hindî, ang
bagay na iyáng isáng casaliwaang palad ay hindî nacarurung̃is sa Bayang
kináguisnan, hindî. Hindî nacahahalina sa canyáng paggugunamgunam ang
Ermita, iyáng Fénix[172] na pawid, na mulîng sumisilang sa canyáng mg̃a
abó sa anyóng mg̃a bahay na may mg̃a pintáng putî at azul at ang bubóng
ay zinc na may pintáng pulá. Hindî nacaaakit sa canyáng pagmamalasmalas
ang Maalat, ni ang cuartel ng̃ caballeríang may mg̃a punong cahoy sa
tapát, ni ang mg̃a tagaroon, ni ang mg̃a maliliit na bahay na pawid na
may matitibong na bubung̃áng nang̃acúcubli sa mg̃a púnò ng̃ saguing at
mg̃a bung̃a, na guinagawang tulad sa mg̃a pugad ng̃ bawa’t amá ng̃ isáng
mag-anac.
Tulóy ang paggulong ng̃ coche: nacasasalubong ng̃ isáng carromatang híla
ng̃ isá ó dalawang cabayo, na napagkikilalang galing lalawigan, dahil
sa guarnición at iba pang cagamitáng pawang abacá. Pinagpipilitang
makita ng̃ carromatero ang naglálacbay na nacasacáy sa maningning na
coche at nagdaraang hindî nakikipagpalitan ng̃ cahi’t isáng pananalitâ,
ng̃ cahi’t isang pakikipagbatîan. Cung minsa’y isáng carretóng híla ng̃
isáng calabaw na marahan ang lacad at parang waláng anó man ang siyáng
nacawawalâ ng̃ capanglawan ng̃ maluluang at maalicabóc na mg̃a
lansang̃ang napapaliguan ng̃ makináng na araw ng̃ mg̃a “trópico”[173].
Nakikisaliw sa malungcót at dî nagbábagong anyô ng̃ awit ng̃
namaPáhiná 80matnugot na nacasacáy sa calabaw ang matinding calairit ng̃ tuyóng
rueda sa pag-íkit na casama ang kinsékinsé ng̃ mabigát na carretón; cung
minsan nama’y ang malagáslas na tunóg ng̃ gasgás na mg̃a paa ng̃ isáng
paragos, niyáng trineong[174] sa Filipinas ay hinihilang napacabanayad
sa ibabaw ng̃ alabóc ó ng̃ mg̃a lubác sa daan. Sa mg̃a capatagan, sa
mg̃a malilinis na lupang pinaghahalamanan ay nang̃ing̃inain ang mg̃a
hayop na casama ng̃ mg̃a tagác, na payapang nacadapò sa ibabaw ng̃ mg̃a
vacang capóng ng̃umúng̃uyâ at linalasa ang mg̃a sariwang damó ng̃
parang, na ipinipikítpikít ang mg̃a matá,; sa dacong malayo’y mg̃a
babaeng cabayong nang̃agdadambahan, nang̃aglulucsuhan at
nang̃agtatacbuhang hagad ng̃ isáng masival na potrong mababà ang buntót
at malagô ang kilíng: humahalinghíng ang potro at pinasasambulat ang
lúpà ng̃ canyáng malalacás na mg̃a cucó.
Pabayáan nating maglacbáy ang binatang nagdidilidili ó nacacatulog: ang
hiwagang malungcót ó masayá ng̃ catapang̃ang hindî nacacaakit ng̃
canyáng gunamgunam: ang araw na iyóng nagpapapakintab sa mg̃a dulo ng̃
mg̃a cahoy at nagpapatacbò sa mg̃a tagabukid na nang̃apapasò ang mg̃a
paa sa nagbabagang lúpà, bagá mán silá’y may panyapác na mg̃a lipác; ang
araw na iyóng pumipiguil sa isáng babaeng tagabukid sa lilim ng̃ isáng
talisay ó cawayanan, at sa canya’y nagpapaísip ng̃ mg̃a bagaybagay na
walang catuturán at dî mapagwarì, ang isip na iyo’y hindi nacalulugod sa
ating binatà.
Bumalíc tayo sa Maynilà samantalang gumugulong ang coche’t
nagpapaguiray-guiray, túlad sa isáng lasíng, sa buról-bùról na lupà, at
samantalang tumátawid sa tuláy na cawayan, pumapanhic sa mataríc na
ahunín ó bumábabâ sa totoong malalim na lusung̃ín.
Páhiná 81 ## IX.
MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO
Hindî nagcámalî si Ibarra; nalululan ng̃a si “victoriang” iyón si parì
Dámaso at tumutung̃o sa báhay na canyáng bágong caíiwan.
—¿Saan bâ cayó paroroon?—ang tanóng ng̃ fraile cay María Clara at cay
tía Isabel, na mang̃agsisisacay na sa isáng cocheng may mg̃a pamuting
pílac, at tinatampîtampì ni párì Dámaso ang mg̃a pisng̃í ni María Clara,
sa guitnâ ng̃ canyang mg̃a caguluhan ng̃ ísip.
—Cucunin co sa beaterio ang aking mg̃a bagaybagay roon—ang sagót ni
María Clara.
¡Aháaá! ¡ahá! tingnán natin cung sino ang mananalo sa amin, tingnan
natin!—ang ipinagbububulóng na hindî nápapansin ang sinasabi, na anó
pa’t nagtacá, ang dalawang babae. Tinúng̃o ang hagdanan at nanhíc doon
si párì Dámasong nacatung̃ó ang úlot’t madálang-dalang ang hacbáng.
¡Marahil siya’y magsésermon at canyáng isinasaulo ang canyáng
ipang̃ang̃aral!—aní tía Isabel;—sacáy na María at tatanghalíin tayo
ng̃ pagdatíng.
Hindî namin masábi cung magsesermón ng̃â ó hindî; datapuwa’t inaacala
naming mg̃a dakílang bagay ang mg̃a pinag-íisip-ísip niyá, sa pagcá’t
hindî man lamang naiabot niyá, ang canyáng camáy cay capitang Tiago,
cayá’t napilitang yumucód pa itó ng̃ cauntî upáng hagcán ang camáy na
iyón.
—¡Santiago!—ang únang sinabi niyá—may pag-uusapan tayong mahahalagang
bagay; tayo na sa iyong oficina.
Maligalig ang lóob ni Capitang Tiago, hindî nacaimíc ng̃uni’t sumunód
sa napacalakíng sacerdote, at sinarhán ang pintô pagcapásóc nilá.
Samantalang nagsasalitaan silá ng̃ líhim, siyasatin nátin cung anó ang
kinaratnan ni Fr. Sybila.
Páhiná 82Walâ sa canyang convento ang pantás na dominico; maagang maaga,
pagcapagmisa, siyá’y napatung̃o sa convento ng̃ canyáng capisanang na sa
macapasoc ng̃ pintuan ni Isabel Segunda, ó ni Magallanes, alinsunod sa
naghaharing familia, sa Madrid.
Hindî niya pinansin ang masaráp na amóy-chocolate, at gayón ding dî niya
ininó íng̃ay ng̃ mg̃a cajón at ang salapìng náriring̃ig mulâ, sa
Procuración, at bahagyâ ng̃ sumagót sa mapitagan at maguíliw na batì ng̃
uldóg na procurador, nanhíc si Fr. Sybila, tinahac ang ilang mg̃a
“corredor” at tumuctóc ng̃ butó ng̃ mg̃a dalírì sa isáng pintûan.
—¡Tulóy!—anang isáng voces na wari’y dumaraing.
—¡Pagaling̃in nawâ cayó ng̃ Dios sa inyóng sakít!—ang siyáng batì ng̃
batang dominico pagpasoc.
Nacaupo sa isáng malaking sillón ang isáng matandáng párì, culubót at gá
namúmutlâ na ang balát ng̃ mukhâ, cawang̃is ng̃ isá riyán sa mg̃a
santong ipinintá ni Rivera. Nang̃lálalalim ang mg̃a matáng napuputung̃an
ng̃ lubháng málalagong kilay, na palibhasa’y láguing nacacunót ay
nacapagdáragdag ng̃ ningníng ng̃ paghíhing̃alô ng̃ canyang mg̃a matá.
Nabábagbag ang lóob na pinagmasdán siyá ni párì Sibilang nacahalukipkíp
ang mg̃a camáy sa ilalim ng̃ cagalanggalang na escapulario ni Santo
Domingo. Inilung̃ayng̃ay pagcatapos ang úlo, hindî umíimic at wari’y
naghíhintay.
—¡Ah!—ang buntóng hining̃á ng̃ maysakít—inihahatol sa akin, Hernando;
na akin daw ipahíwà! ¡Ipahiwà sa tandâ co ng̃ itó! ¡Itóng lupaíng ito!
¡Ang cagulatgulat na lupaíng itó! ¡Muhang ulirán ca sa nangyayari sa
akin, Hernando!
Dahándáhang itinàas ni Fr. Sybila ang canyáng mg̃a matá at itinitig sa
mukhà ng̃ may sakít:
—At ¿anó pô ang inyóng minagaling?—ang itinanóng.
—¡Mamatáy! ¡Ay! ¿May nálalabi pa bagá sa aking ibáng bágay? Malábis na
totoo ang aking ipinaghihirap; datapuwa’t…. pinapaghirap co namán ang
marami…. ¡nagbabayad-útang lamang acó! At icáw, ¿cumustá ca? ¿anó ang
sadyâ mo?,
—Naparíto pô acó’t sasabihin co sa inyó ang ipinagcatiwalang bílin sa
akin.
—¡Ah! ¿at anó ang bagay na iyón?
—¡Psh!—sumagót na may samâ ang loob, umupô at ilining̃ón ang mukhâ, sa
ibáng panig,—mg̃a cabulastigan ang sinabi sa atin; ang binatang si
Ibarra’y isang matalínong bagongtao; tila mandín hindì halíng; ng̃uni’t
sa acálà co’y isáng mabaít na bagongtao.
Páhiná 83—¿Sa acálà mo?
—¡Nagpasimulâ cagabí ang caniláng pagcacáalit!
—¡Nagpasimulâ na! ¿at bákit?
Sinaysay ni Fr. Sibyla, sa maiclíng pananalitâ, ang nangyari cay párì
Dámaso at cay Crisóstomo Ibarra.
—Bucód sa rito—ang idinugtóng na pangwacás—mag-aasawa ang binatà sa
anác na babae ni Capitang Tiago, na nag-aral sa colegio ng̃ ating mg̃a
capatid na babae; siyá’y mayaman at dî ng̃a niyá iibiguing magcaroon ng̃
mg̃a caaway upang siyá’y mawal-án ng̃ caligayahán at cayamanan.
Itinang̃ô ng̃ may sakít ang canyang úlo, sa pagpapakìlalang siyá’y
sang-áyon.
—Siyâ ng̃â, gayón din ang áking acálà … Sa pamamag-itan ng̃ gayóng
babae at isáng bianáng lalaking gayón, maguiguing atin ang canyáng
catawá’t cálolowa. At cung hindî ¡lálong magalíng cung siya’y
magpakitang kaaway natin!
Minamasdáng nagtátaca ni Fr. Sibyla ang matandâ.
—Unawàing sa icagagaling ng̃ ating Santong Capisanan—ang idinugtóng na
naghihirap ng̃ paghing̃á.—Minámagaling co pa ang makilaban sa átin, cay
sa mg̃a halíng na pagpupuri at paimbabáw na panghihinuyò ng̃ mg̃a
caibigan…. tunay at silá’y may mg̃a bayad.
—¿Inaacalà pô bâ ninyóng gayón?
Tiningnán siyá ng̃ boong lungcót ng̃ matandâ.
—¡Tandaân mong magalíng!—ang isinagót na nagcácangpapagál—Manacatilî
ang ating capangyarihan samantalang sa capangyarihang iya’y nananalig.
Cung táyo’y labánan, ang sasabihin ng̃ Gobierno’y: “Nilalabanan silá, sa
pagca’t ang mg̃a fraile’y isáng hadláng sa calayaan ng̃ mg̃a filipino;
at sa pagca’t gayo’y papanatilihin natin ang mg̃a fraile.”
—At ¿cung silá’y pakinggán? Manacânacang ang Gobierno’y….
—¡Hindî silá pakíkingan!
—Gayón man, cung sa udyóc ng̃ casakimá’y nasáin ng̃ Gobiernong maowî sa
canyá ang ating inaani … cung magcaroon ng̃ isáng pang̃ahás at walang
gúlat na….
—Cung magcágayo’y ¡sa abâ niyá!
Capuwâ hindî umimíc.
—Bucód sa roón—ang ipinatúloy ng̃ may sákít—kinacailang̃an nating
tayó’y labánan, táyo’y pucáwin: nagpapakilala sa atin ang mg̃a labanáng
ito ng̃ cung saan naroon ang ating cahinaan, at ang gayó’y
nacapagpapagalíng sa atin. Nacararayà sa átin at nacapágpapahimbing ang
malábis na mg̃a pagpúri: datapowa’t sa lábás ay nacapagpapapang̃it ng̃
ating anyô, at sa araw na mahúlog táyo sa Páhiná 84capang̃itang anyô, táyo’y
mapapahamac, na gáya ng̃ pagcapahamac natin sa Europa. Hindî na papasoc
ang salapí sa ating mg̃a simbahan; sino ma’y walâ ng̃ bíbili ng̃ mg̃a
escapulario, ng̃ mg̃a correa at ng̃ anó man, at pagcâ hindî na tayo
mayaman, hindî na natin mapapapanalig ang mg̃a budhî.
—¡Psh! Mananatili rin sa atin ang ating mg̃a “hacienda,” ang ating mg̃a
báhay!
—¡Mawáwala sa ating lahát, na gaya ng̃ pagcawalâ sa átin sa Europa! At
ang lálong masamá’y nagpapagal táyo at ng̃ táyo’y mangguípuspós. Sa
halimbáwà: iyáng nápacalabis na pagsusumakit na dagdagan sa taóntaón,
ayon sa ating maibigan, ang halagá ng̃ buwís ng̃ ating mg̃a lúpà, ang
pagsusumakit na iyáng aking sinalansáng sa lahát ng̃ mg̃a malalaking
pulong natin; ¡ang pagsusumakit na iyán ang siyáng macapapahamac sa
atin! Napipilitan ang “indiong” bumilí sa ibang daco ng̃ mg̃a lúpang
casíng galíng din ng̃ ating mg̃a lupà ó lálò pang magalíng.
Nang̃ang̃anib acóng bacâ táyo’y nagpapasimulâ na ng̃ pagbabâ: “Quos vult
perdere Jupiter dementat prius.”[175] Dahil dito’y huwág ng̃â nating
dagdagán ang ating bigát; ang báya’y nagbububulóng na. Mabúti ang inisip
mo: pabayâan natin ang ibáng makikipaghusay doón ng̃ canícanilang
sagutin; papanatilihin natin ang sa ati’y pagpipitagang nálalabi, at sa
pagcá’t hindî malalao’t makíkiharáp táyo sa Dios, linísin nátin ang
ating mg̃a cama’y … ¡Maawà nawâ sa áting mg̃a kahinàan ang Dios ng̃
mg̃a pagcahabág!
—Sa macatuwíd ay inaaacalà pó bâ ninyóng ang buwís ay …
—¡Howág na tayong mag-úsap ng̃ tungcól sa salapî!—ang isinalabat ng̃
may sakít na masamâ ang lóob.—Sinasabi mong ipinang̃acò ng̃ teniente
cay párì Dámaso..?
—Opo, amá—ang sagot ni párì Sibylang gá ng̃umíng̃itî na. Ng̃uni’t
nakita co caninang umága ang teniente, at sinábi sa áking dináramdam daw
niyá ang lahat ng̃ nangyári cagabí, na umímbulog daw sa canyáng úlo ang
Jerez, at sa acálà niya’y gayón din ang nangyári cay párì Dámaso.—At
ang pang̃aco?—ang tanóng cong pabirô.—Padre cura ang
isinagót:—marunong pô acóng tumupád ng̃ áking wicâ, pagcâ sa pagtupád
na iya’y hindî co dinurung̃isan ang aking capurihán; cailan ma’y dî co
naguing ugálì ang magcanulô canino man, at dàhil dito’y teniente acó
hanggá ng̃ayón.
—Ng̃ macapagsalitaan silá ng̃ mg̃a ibá’t ibáng bágay na waláng
cabuluhán, nagpaalam sì Fr. Sibyla.
Páhiná 85Hindî ng̃a namán naparoón ang teniente sa Malacanyáng; ng̃unit naalaman
din ng̃ Capitan General ang nangyari.
Nang nakikipagsalitaan siyá sa canyáng mg̃a ayudante tungcól sa mg̃a
pagbangguít na sa canya’y guinágawá ng̃ mg̃a páhayagan sa Maynilà, sa
ilalim ng̃ mg̃a pamagat na mg̃a “cometa”[176] at iba pang mg̃a
napakikita sa lang̃it, sinabí sa canyá ng̃ isá sa mg̃a ayudanteng iyón
ang pakikipagcagalit ni párì Dámaso, na pinalubhâ pa ang cabigatán ng̃
mg̃a pananalitâ, bagá man pinakinis ng̃ cauntî ang mg̃a bigcás ng̃ sabi.
—Síno ang sa iyo’y nagsábi—ang tanong ng̃ Capitán General na
ng̃uming̃itî.
—Naring̃ig co pô cay Laruja, na siyáng nagbabalità caninang umága sa
pásulatan ng̃ pámahayagan.
Mulíng ng̃umitî ang Capitan General at idinagdág:
—¡Hindî nacasásakit ang babae’t fraile! Ibig cong manahimic sa
nátitirang panahón ng̃ pagtirá co sa lupáng itó, at aayaw na acóng
makipag-alít sa mg̃a lalaking gumagamit ng̃ sáya. At lálong lálò na
ng̃ayóng áking natalastás na pinaglalaruan lamang ng̃ provincial ang
aking mg̃a útos; hining̃i cong pinacaparusa ang paglilipat sa ibáng
bayan ng̃ fraileng iyán; at siyá ng̃a namán, siya’y inilipat, ng̃uni’t
doon siya inilagay sa lalong magaling na báyan: ¡frailadas na
sinásabi natin sa España.
Ng̃uni’t humintô ng̃ pagng̃itì ang Capitan General ng̃ nagíisa na.
—¡Ah! ¡cung hindî sána nápacatang̃á ang báyang ito’y pasusucuin co ang
aking mg̃a cagalanggalang na iyán!—ang ipinagbuntóng
hining̃á.—Datapuwa’t carapatdapat ang báwa’t báyan sa kinasasapitan
niyá; gawin nátin ang inuugalì ng̃ lahát.
Samantala’y natápos si Capitang Tiago ng̃ pakikipulong cay pári Dámaso,
ó sa lalong magalíng na sabi, ang pakikipulong ni párì Dámaso cay
Capitang Tiago.
—¡Ng̃ayo’y napagsabihan na catá!—ang sabi ng̃ franciscano ng̃
magpaalam. Naílágan sana ang lahát ng̃ itó, cung nagtanóngtanóng ca
múna sa akin, cung dî Páhiná 86ca sana nagsinung̃aling ng̃ icáw ay tinatátanong
co. ¡Pagsicapan mong howag ca nang gumawâ ng̃ mg̃a cahaling̃án, at
manálig ca sa canyáng ináama!
Lumibot ng̃ macaalawa ó macaatló sa salas si Capitang Tiagong
nag-iísip-isip at nagbúbuntóng hining̃á; di caguinsaguinsa’y párang may
naisip siyáng magalíng, tumacbó sa pánalang̃inan at pinatáy ang mg̃a
candílà at ang lámparang canyáng pinasindihán upang siyáng macapagligtás
cay Ibarra.
—May panahón pa, sa pagca’t totoong malayò ang linálacbay—ang
ibinulóng.
Páhiná 87 ## X.
ANG BAYAN
Hálos sa pampáng ng̃ dagátan ang kinálalagyan ng̃ báyang San Diego[178],
na sumasaguitnâ ng̃ mg̃a capatágang hálamanan at mg̃a paláyan.
Nagpápadala sa ibáng mg̃a báyan ng̃ asúcal, bigás, café at mg̃a búngang
haláman, ó ipinagbíbili cayâ ng̃ múrangmúra sa insíc na nagsasamantalá
ng̃ cawal-áng málay ó ng̃ pagcahilig sa mg̃a masasamang pinagcaratihan
ng̃ magsasacá.
Pagcá áraw na mabúting panahón at umáacyat ang mg̃a batà sa caitaasan
ng̃ campanario ng̃ simbahan, na napapamutihan ng̃ lúmot at ng̃ damóng
hatíd ng̃ háng̃in; pagcacágayo’y masayáng nang̃agsisigawan, sa udyóc ng̃
cagandáhan ng̃ nátatanaw na humáhandog sa caniláng mg̃a matá. Sa guìtná
ng̃ caráming mg̃a bubung̃áng páwid, tísà, “zinc” at yúnot, na
napapaguitnaan ng̃ mg̃a bulaclác natátalastas ng̃ bawa’t isá ang paraan
ng̃ pagcakita sa canícanilang báhay na maliliit, ang canilá bagáng
malilingguít na púgad. Nagagamit niláng panandâ ang lahát: isáng cáhóy,
isáng sampáloc na may maliliit na dáhon, ang nióg na puspós ng̃ mg̃a
búco, tulad sa maanaking si Astarté[179] ó cay Diana[180] sa Efeso[181]
na may maraming súso, isáng humáhabyog na cawáyan, isáng búng̃a, isáng
cruz. Naroroón, ang ílog, calakilakihang ahas na cristal na natutulog sa
verdeng alfombra: pinaaalon ang canyáng ágos ng̃ mg̃a pirápirasong
malalakíng batóng nagcacapatlángpatláng sa mabuhang̃ing inaagusan ng̃
túbig; cumikipot Páhiná 88ang ílog sa dáco roón, at may mg̃a pangpáng na matatáas
na kinacapitang nangpapalícò-lícò ng̃ mg̃a cahoy na nacalitáw ang mg̃a
ugát, at sa dáco rito’y lumálaylay ang mg̃a panabí at lumuluang at
tumitining ang ágos. May nátatanaw sa dácong maláyong isáng maliit na
bahay, na itinayô sa pangpáng na hindî natacot sa cataasan, sa hang̃ing
malacás at sa pinanununghang bang̃íng malálim, at masasabi, dahil sa
canyáng malilíit na haligui, na siyá’y isáng cálakilakihang zancuda[182]
na nag-aabang ng̃ ahas upang daluhúng̃in. Mg̃a catawán ng̃ púnò ng̃ nióg
ò ng̃ cahoy na may balát pa, na gumágalaw at gumiguiwang ang siyang
naghúhugpong ng̃ magcabilang ibayo, at cahi’t sila’y masasamáng tuláy,
datapuwa’t maiínam namáng cagamitán sa circo sa pagpapatiwatiwáric,
bagay na hindî dapat pawal-áng halagá: nang̃agcacatwâ ang mg̃a bátà,
búhat sa ílog na pinaliliguan, sa mg̃a pagcalaguím ng̃ nagdaraang
babaeng may súnong na bacol, ó ng̃ matandáng lalaking nang̃íng̃inig sa
paglácad at pinababayâang mahúlog ang canyang tungcód sa túbig.
Ng̃uni’t ang lálong nacahihicayat ng̃ pagmamasíd ay ang isáng matatawag
nating náiimos na gúbat sa dágat na iyón ng̃ mg̃a lúpang lináng. Diya’y
may mg̃a cátandâtandàang mg̃a cáhoy, na guáng ang catawán, at cayâ
lámang namámatay ay pagcâ tinámâan ng̃ lintíc ang matàas na dúlo at
nasusunog: ang sabihana’y hindî lumalakit sa îbá ang apóy na iyón at
namámatay doón din; diyá’y may mg̃a pagcálalaking mg̃a batóng dináramtan
ng̃ terciopelong lúmot ng̃ panahón at ng̃ “naturaleza”: humíhimpil at
nagpapatongpatong sa caniláng mg̃a gúang ang alabóc na pinacacapit ng̃
ulán at ang mg̃a íbon ang siyáng nagtátanim ng̃ mg̃a binhî. Malayang
lumalagô ang mg̃a cacahuyan: mg̃a damó, mg̃a dawag, mg̃a tabing na
damóng gumagapang na nang̃agsasalasalabat at nagpapalipatlipat sa isá’t
isáng cahoy, bumibitin sa mg̃a sang̃á, cumacapit sa mg̃a ugát, sa lupà,
at sa pagcá’t hindî pa mandin nasisiyahan sa ganitó si Flora[183], ay
nagtátanim siyá ng̃ mg̃a damó sa ibábaw ng̃ damó; nabubuhay ang lúmot at
ang cábuti sa mg̃a gahác-gahác na balát ng̃ cáhoy, at ang mg̃a damóng
dápò, mg̃a cawilíwíling manunuluyan, ay napapagcamal-an sa canilang mg̃a
pagcâyacap sa cahoy na mápagpatuloy.
Iguinagalang ang gúbat na iyón: may mg̃a sali’t-sáling sabing
sinásalitâ tungcól doon; ng̃uni’t ang lâlong malápit sa catotohanan, at
sa pagca’t gayó’y siyang hindî lubhang pinaniniwalaan at hindî naman
napag-aalaman, ay ang sumusunod:
Nang ang baya’y walâ cung dî isang walang halagang tumpóc ng̃ mg̃a
dampâ, Páhiná 89at saganang sumísibol pa sa pinacalansang̃an ang damó; ng̃
panahóng yaóng pagcagabi ay nanasoc doón ang mg̃a usá at mg̃a
baboy-ramó, dumatíng isáng áraw ang isáng matandáng castilang malalálim
ang mg̃a matá at totoong magalíng magwícang tagalog. Pagcatápos na
matingnán at malíbot ang mg̃a lúpà sa magcabicabilà, ipinagtanóng niyá
cung sinosino ang may arì ng̃ cagubatang inaagusan ng̃ tubig na
malacúcò. Nang̃agsiharáp ang iláng nang̃agsabing umanó’y silá raw ang
may árì, at ang guinawâ ng̃ matandá’y binilí sa canilá ang gúbat na
iyón, sa pamamag-ítan ng̃ mg̃a damít, mg̃a híyas at cauntíng salapî.
Nawalâ pagcátapos ang matandâ na hindî maalaman cung paáno.
Pinananaligan na ng̃ táong siyá’y “encantado”, ng̃ máino ng̃ mg̃a pastól
ang isáng caang̃utáng nagbubuhat sa carátig na gúbat; caniláng binacás,
at ang násumpung̃an nila’y ang matandáng lalaking bulóc na at nacabítin
sa sang̃á ng̃ isáng “balítì”. Nacatatacot na siyá ng̃ panahóng buháy pa,
dáhil sa canyáng malalim at malagunlóng na voces, dáhil sa malalim
niyang mg̃a matá at dáhil sa táwa niyáng waláng íng̃ay; ng̃uni’t
ng̃ayóng siyá’y magbigtí ay lumiligalig siyá sa pagtulog ng̃ mg̃a babae.
Itinapon ng̃ iláng babae sa ílog ang mg̃a híyas at sinunog ang damít na
canyáng bigáy, at mulà ng̃ ilibíng ang bangcáy sa púnò ng̃ balítì ring
iyón, sino mang táo’y walâ ng̃ mang̃ahás na doo’y lumápit. Isáng pastól
na nagháhanap ng̃ canyáng mg̃a hayop, ibinalitang nacakita raw siyá roón
ng̃ mg̃a ílaw; nang̃agsiparoón ang mg̃a bínatà at nacárinig na silá ng̃
mg̃a daíng. Isáng cúlang pálad na nang̃ing̃ibig, na sa pagmimithî niyáng
mápuna ng̃ sa canyá’y nagwáwalang bahálà, nang̃ácong mátitira siyáng
magdamág sa lílim ng̃ cáhoy at ipupulupot niyá sa punò nitó ang isáng
mahabang yantóc, namatáy dahil sa matindíng lagnát na sa canya’y dumápò
kinabucasan ng̃ gabí ng̃ canyáng pakikipagpustahan. May
pinagsasalitaanan pang mg̃a catha’t sali’t saling sabi tungcól sa gubat
na iyón.
Hindî nag-iláng buwán at naparoon ang isáng binatang wari’y mestizong
castílà, na ang sabi’y anác daw siyá ng̃ nasírà, at nanahán sa súloc na
iyón at nang̃asíwà sa pagsasaca, lalonglalò na sa pagtataním ng̃ tínà.
Si Don Saturnino’y isáng binatang malungcót ang asal at lubháng
magagalitín, at cung minsa’y malupít; datapuwa’t totoong masipag at
masintahin sa paggawâ: binacuran ng̃ pader ang pinaglibing̃án sa canyáng
amá, na manacânacâ lamang dinadalaw. Nang may cagulang̃an na’y nag-asawa
sa isáng batang dalagang taga Maynílà, at dito’y naguíng anác niya si
Don Rafael, na amá ni Crisóstomo.
Batangbatà pa si Don Rafael ay nagpílit nang siyá’y calugdán ng̃ mg̃a
táong bukid: hindî nalao’t pagdaca’y lumagô ang pagsasacang dinalá at
pinalaganap ng̃ canyáng amá, nanahán doon ang maraming táo,
nang̃agsiparoon ang maPáhiná 90raming insíc; ang pulô ng̃ mg̃a dampá’y naguíng
isáng nayon, at nagcaroon ng̃ isáng curang tagalog; pagcatapos ay
naguíng isáng bayan, namatáy ang cura at naparoon si Fr. Dámaso;
ng̃uni’t ang libing̃a’t caratig na lupa’y pawang pinagpitaganan.
Nang̃áng̃ahas na maminsanminsan ang mg̃a batang lalaking
mang̃agsiparoong may mg̃a daláng panghampás at mg̃a bató, upang lumiguid
sa palibot libot at mang̃uha ng̃ bayabas, papaya, dúhat at iba pa, at
cung minsa’y nangyayaring sa casalucuyan ng̃ caniláng guinàgawà, ó cung
caniláng pinagmámasdang waláng imíc ang lubid na gagalawgalaw buhat sa
sang̃á ng̃ cáhoy, lumálagpac ang isá ó dalawáng batóng hindi maalaman
cung saán gáling; pagcacagayo’y casabay ng̃ sigáw na:—¡ang matandâ!
¡ang matanda!—caniláng ipinagtatapunan ang mg̃a bung̃ang cáhoy at ang
mg̃a panghampás, lumúlucso silá sa mg̃a cáhoy at nang̃agtatacbuhan sa
ibabaw ng̃ malalakíng bató at sa mg̃a cacapalán ng̃ damó, at hindî silá
tumitiguil hanggáng sa macalabás sa gubat, na nang̃amúmutlâ, humihing̃al
ang ibá, ang iba’y umíiyac, at cácauntî ang nang̃agtátawa.
Páhiná 91 ## XI.
ANG MANG̃A MACAPANGYARIHAN
[184]
¿Sinosino bagá ang mg̃a nacapangyayari sa bayan?
Cailán ma’y hindî nacapangyari si Don Rafael ng̃ nabubuhay pa siyá, bagá
man siyá ang lalong mayaman doon, malakí ang lúpá at hálos may útang na
loob sa canyá ang lahát. Palibhasa’y mahinhíng loob at pinagsisicapang
huwág bigyáng cabuluhán ang lahát ng̃ canyáng mg̃a guinágawà, hindî
nagtatag sa báyan ng̃ canyáng partido [185], at nakita na natin cung
paano ang mg̃a paglaban sa canyá ng̃ makita nilang masamâ ang canyáng
calagayan.—¿Si Capitang Tiago caya?—Totoo’t cung siyá’y dumárating ay
sinasalubong siyá ng̃ orquesta ng̃ mg̃a nagcacautang sa canyá,
hináhandugan siyá ng̃ piguíng at binúbusog siyá sa mg̃a álay. Inilalatag
sa canyáng mesa ang lalong magagalíng na búng̃ang cáhoy; cung
nang̃acacahuli sa pang̃áng̃aso ng̃ isáng usá ó baboy-ramó’y sa canyá ang
icapat na bahagui; cung nababatì niyá ang cainaman ng̃ cabayo ng̃ isáng
sa canyá’y may utang, pagdatíng ng̃ calahating horas ay sumásacanyang
cuadra[186] na: ang lahát ng̃ itó’y catotohanan; ng̃uni’t siyá’y
pinagtátawanan at tinatawag siyá sa lihim na Sacristan Tiago.
¿Ang gobernadorcillo bagá cayâ?
Itó’y isáng cúlang palad na hindî nag-uutos, siyá ang sumúsunod; hindî
nacapagmúmura canino man, siyá ang minumura; hindî nagágawa niyá ang
maibigan, guinágawâ sa canyá ang calooban ng̃ ibá; ang capalít Páhiná 92nitó’y
nanánagot siyá sa Alcalde mayor ng̃ lahát ng̃ sa canyá’y ipinag-utos,
ipinagawâ at ipinatatag sa canyá ng̃ mg̃a ibá, na para manding
nanggaling sa bung̃ô ng̃ canyáng úlo ang lahát ng̃ iyon; ng̃uni’t dápat
sabihin, sa icapupuri niyá, na ang catungculang canyáng háwac ay hindî
niyá ninacaw ó kinamcám: upang tamuhi’y nagcagugol siyá ng̃ limáng
libong piso, at maraming cadustâan, ng̃uni’t sa napapakinabang niyá’y
canyáng inaacalang murangmura ang mg̃a gugol na iyón.
¿Cung gayo’y bacâ cayâ ang Dios?
¡Ah! hindî nacatitigatig ang mabait na Dios ng̃ mg̃a conciencia at ng̃
pagcacatulog ng̃ mg̃a mámamayan doon: hindî nacapang̃ing̃ilabot man
lamang sa canila; at sacali’t másalitâ sa canilá ang Dios sa alin mang
sermón, waláng sálang naiisip niláng casabáy ang pagbubuntóng hining̃á:
¡Cung íisa sana ang Dios!… Bahagyâ na nilá nagugunitâ ang Dios: lalong
malakí pa ng̃a ang capagurang sa canila’y ibiníbigay ng̃ mg̃a santo at
mg̃a santa. Nápapalagay ang Dios sa mg̃a táong iyóng tulad diyán sa mg̃a
haring naglálagay sa canyáng paliguid ng̃ mg̃a tinatang̃i sa pagmamahal
na mg̃a lalaki’t babae: ang sinusuyò lamang ng̃ baya’y itóng canilang
mg̃a tinatang̃ì.
May pagcawang̃is ang San Diego sa Roma; ng̃uni’t hindî sa Roma ng̃
panahóng guinuguhitan ng̃ araro ng̃ cuhilang si Rómulo[187] ang canyáng
mg̃a cútà; hindî rin sa Romang nacapaglalagdâ ng̃ mg̃a cautusan sa
sandaigdíg sa palilígò sa sarili’t sa mg̃a ibáng dugô, hindî: wang̃is
ang San Diego sa casalucuyang Roma, at ang bilang caibhán lamang ay
hindî mg̃a monumentong mármol at mg̃a coliseo ang naroon, cung dî
sawaling monumento at sabung̃áng pawid. Ang pinaca-papa sa
Vaticano’y[188] ang cura; ang pinaca hárì sa Italiang na sa
Quirinal[189] ay ang alférez ng̃ Guardia Civil; datapowa’t dapat
unawâing ibabagay na lahát sa sawálì at sa sabung̃áng pawid. At dito’y
gaya rin doong palibhasa’y ibig macapangyari ang isá’t isá,
nang̃agpapalagayang ang isá sa canila’y labis (sa macatuwid ay dapat
mawalâ ang isá sa canila), at dito nanggagaling ang wálang licát na
samaan ng̃ loob. Ipaliliwanag namin ang aming sabi, at sásaysayín namin
ang caugalìa’t budhî ng̃ cura at ng̃ alférez.
Si Fr. Bernardo Salví ay yaong batà at hindî makibuing franciscanong
sinaysay na namin sa unahán nitó. Natatang̃ì siya, dahil sa canyáng mg̃a
ásal at kílos sa canyáng mg̃a capowâ fraile, at lálonglálò na sa
napacabalasic na si párí DáPáhiná 93masong canyáng hinalinhán. Siyá’y payát,
masasactín, halos laguì na lamang nag-íisip, mahigpít sa pagtupád ng̃
Páhiná 94canyáng mg̃a catungculan sa religión, at mapag-ing̃at sa carilagán ng̃
canyáng pang̃alan. May isáng buwan lamang na nacararating siyá roón,
halos ang lahát ay nakicapatid na sa V.O.T.[190], bagày na totoong
ipinamamangláw ng̃ canyáng capang̃agáw na cofradía ng̃ Santísimo
Rosario. Lumúlucso ang cálolowa sa catuwâan pagcakita ng̃ nacasabit sa
bawa’t liig na apat ó limáng mg̃a escapulario, at sa bawa’t bayawáng ay
isáng cordóng may mg̃a buhól, at niyóng mg̃a procesión ng̃ mg̃a bangcáy
ó mg̃a fantasma[191] na may mg̃a hábitong guinggón. Nacatipon ang
sacristán mayor ng̃ isáng mabutíbutí ng̃ puhunan, sa pagbibilí ó sa
pagpapalimós, sa pagca’t ganitó ang marapat na pagsasalitâ, ng̃ mg̃a
casangcapang kinakailang̃an upáng mailigtás ang cálolowa at mabáca ang
diablo: talastás ng̃ ang espíritung itó, na ng̃ una’y nang̃áng̃ahas na
sumalansáng ng̃ pamukhâan sa Dios, at nag-aalinlang̃an sa
pananampalataya sa mg̃a wicà nitó, ayon sa sabi sa librong santo ni Job,
na nagpailangláng sa aláng-álang sa ating Pang̃inoong Jesucristo, na
gaya ng̃ guinawâ namán ng̃ Edad Media[192] sa mg̃a bruja[193], at
nananatili, ang sabihan, hanggá ng̃ayón sa paggawa ng̃ gayón din sa mg̃a
asuang[194] sa Filipinas; datapowa’t tila mandín ng̃ayón ay naguíng
mahihiyâing totoo na, hanggáng sa hindî macatagál sa pagting̃ín sa
capirasong damít na kinalalarawanan ng̃ dalawáng brazo, at natatacot sa
mg̃a buhól ng̃ isáng cordón: ng̃uni’t dito’y waláng napagkikilala cung
dî sumusulong namán ang dunong sa panig na itó, at ang diablo’y aayaw sa
pagsúlong, ó cung dilî caya’y hindî malulugdín sa pagbabagong asal,
tulad sa lahát ng̃ namamahay sa mg̃a cadiliman, sacasacali’t hindî ibig
na sapantahain nating tagláy niyá ang mg̃a cahinàan ng̃ loob ng̃ isáng
dalagang lálabing-limáng taón lamang.
Alinsunod sa aming sinabi, si párì Salví’y totoong masigasig gumanap ng̃
canyáng mg̃a catungculan; napacasigasig namán, ang sabi ng̃
alfèrez,—Samantalang nagsesermon—totoong siya’y maibiguíng
magsermon—pinasasarhan niyá, ang mg̃a pintuan ng̃ simbahan. Sa ganitóng
gawá’y natutulad siyá cay Nerón[195] na ayaw magpaalis canino man,
samantalang cumacanta sa teatro: ng̃uni’t guinagawa iyón ni Nerón sa
icágagaling, datapuwa’t guinágawà ang mg̃a bagay na iyón ng̃ cura sa
icasasamâ ng̃ mg̃a calolowa. Ang lahát ng̃ caculang̃án ng̃ canyáng mg̃a
nasásacop, ang cadalasa’y pinarurusahan ng̃ mg̃a “multa”; sa pagcá’t
bihírang bihirang namamalò siyá,; sa bagay na ito’y náiiba siyáng lubhâ
cay pári Dámaso, na pinaghuhusay ang lahát sa pamamag-itan ng̃ mg̃a
panununtóc at panghahampás ng̃ bastong nagtátawa pa at taglay ang
magandáng hang̃ád. Sa bagay na itó’y hindî siya mapaghihinanactán: lubós
ang canyáng paniniwalang sa pamamálò lamang pinakikipanayaman ang
“indio”; ganitó ang salitâ ng̃ isáng fraileng marunong sumulat ng̃ mg̃a
libro, at canyáng sinasampalatayanan, sa pagcá’t hindî niyá, tinututulan
ang anó mang nálilimbag: sa hindî pagcámasuwayíng ito’y macaráraing ang
maraming tao.
Bihírang bihírang namamalo si Fr. Salví, ng̃uni’t gaya na ng̃a ng̃ sabi
ng̃ isáng sa baya’y matandáng filosofo[196], na ang naguiguing
caculang̃án sa bílang ay pinasasaganà namán sa tindí; datapuwa’t hindî
rín namán siyá mapaghihinanactan tungcól sa ganitóng gawâ.
Nacapang̃íng̃ilis ng̃ canyáng mg̃a ugát ang canyáng mg̃a pag-aayuno[197]
at pang̃ing̃ilin ng̃ pagcain ng̃ mg̃a lamáng-cáti na siyáng
ikinapaguíguing dukhâ ng̃ canyáng dugô, at, ayon sa sabihan ng̃ táo,
pumápanhic daw ang hang̃ín sa canyáng úlo.
Ang alférez, na gaya na ng̃a ng̃ sinabi namin, ang tang̃ing caaway ng̃
capangyarihang ito sa cálolowa, na may pacay na macapangyari namán sa
catawán. Siyá lamang ang tang̃ì, sa pagca’t sinasabi ng̃ mg̃a babae na
tumatacas daw sa cura ang diablo, dahiláng sa ng̃ minsang nang̃ahás ang
diablo na tucsuhín ang cura, siyá’y hinuli nitó, iguinapos sa paa ng̃
catre at sacá pinálò ng̃ cordón, at cayâ lamang siyá inalpasán ay ng̃
macaraan na ang siyám na araw.
Páhiná 95Yaya mang gayó’y ang táong pagcatapos ng̃ ganitóng nangyari,
makipagcagalít pa sa cay párì Salvî ay maipapalagay na masamâ pa sa mg̃a
abáng diablong hindî marunong mag-ing̃at, cayâ ng̃a’t marapat na
magcaroon ng̃ gayóng capalaran ang alférez. Doña Consolación cung
tawaguin ang canyáng guinoong asawa, na isáng matandáng filipina, na
nagpapahid ng̃ maraming mg̃a “colorete”[198] at mg̃a pintura; ibá ang
ipinang̃ang̃alan sa canyá ng̃ canyáng esposo at ng̃ ibá pang mg̃a táo.
Nanghihigantí sa sariling catawán ang alférez, sa canyáng pagcawaláng
palad sa matrimonio, na nagpapacalasíng hanggang sa dî macamalay-táo;
pinag-“eejercicio”[199] ang canyáng mg̃a sundalo sa arawan at siyá’y
sumisilong sa lílim, ó cung dilî cayâ, at itó’y siyáng lalong madalás,
pinapagpag niyá ng̃ pálò ang licód ng̃ canyáng asawa, na cung dî man
isáng “cordero” (tupa) ng̃ Dios na umáalis ng̃ casalanan nino man,
datapuwa’t nagagamit namán sa pagbabawas sa canyá ng̃ maraming mg̃a
cahirapan sa Purgatorio, sacali’t siyá’y máparoon, bagay na
pinag-aalinlang̃anan ng̃ mapamintacasing mg̃a babae. Nang̃aghahampasang
magalíng ang alférez at si Doña Consolacióng parang nang̃agbíbiruan
lamang, at nag-aalay siláng waláng bayad sa mg̃a capit-bahay ng̃ mg̃a
pánoorin: “concierto vocal” at “instrumental”[200] ng̃ apat na camáy,
mahinà, malacás, na may “pedal”[201] at lahát.
Cailán mang dumárating sa taing̃a ni párì Salví ang mg̃a
escándalong[202] itó, siyá’y ng̃umíng̃itî at nagcucruz at nagdárasal
pagcatapos ng̃ isáng Amá naPáhiná 96min; cung tinatawag siyáng “carca”[203],
mapagbanalbanalan, “carlistón”[204], masakím, ng̃umíng̃itî rin si párì
Salvì at lalong nagdárasal. Cailán ma’y ipinagbibigay alám ng̃ alférez
sa íilang castilang sa canyá’y dumadalaw ang sumusunod na casabihán:
—¿Paparoon bâ cayó sa convento upang dalawin ang “curita”[205] “Mosca,
muerta[206]? ¡Mag-ing̃at cayó! Sacali’t anyayahan cayóng uminóm ng̃
chocolate, ¡bagay na aking pinag-aalinlang̃anan!.. ng̃uni’t gayón man,
cung cayó’y aanyayahan, cayó’y magmasíd. ¿Tinawag ang alila’t sinabing:
“Fulanito, gumawâ ca ng̃ isáng “jícarang”[207] chocolate; ¿eh?”—Cung
gayó’y mátira cayóng waláng anó mang agam-agam; ng̃uni’t cung sabihing:
“gumawâ ca ng̃ isáng “jícarang” chocolate, ¿”ah”?”—Pagcâ gayó’y
damputin ninyó ang inyóng sombrero at yumao cayóng patacbó.
—¿Bakit?—ang tanóng ng̃ causap na nagugulat—¿nanglalason pô bâ sa
pamamag-itan ng̃ chocolate? ¡Carambas[208]!
—¡Abá, hindî namán nápacagayón!
—¡At paano, cung gayón?
—Pagca chocolate ¿eh? ang cahuluga’y malapot, at malabnáw pagca
chocolate ¿ah?[209]
Ng̃uni’t inaacalà naming ito’y bintáng lamang ng̃ alferez; sapagcá’t ang
casabiháng ito’y cabalitàang guinagawà rin daw ng̃ maraming mg̃a cura.
Ayawán lamang cung ito’y talagáng ugalì na ng̃ boong capisanan ng̃ mg̃a
fraile …
Upang pahirapan ang cura, ipinagbabawal ng̃ militar, sa udyóc ng̃
canyáng asawa, na sino ma’y huwag macagalà pagcatugtóg ng̃ icasiyam na
horas ng̃ gabi. Sinasabi ni Doña Consolacióng dî umano’y canyang nakita
ang cura, na nacabarong pinya at nacasalacót ng̃ nítò’t ng̃ huwag siyang
makilala, na naglíbot na malalim na ang gabí. Nanghíhiganti naman ng̃
boong cabanalan si Fr. Salví: pagcakita niyang pumapasoc sa simbahan ang
alférez, lihim na nag-uutos sa Páhiná 97sacristang isará ang lahát ng̃ mg̃a
pintò, at nagpapasimulâ ng̃ pagsesermón hanggáng sa mápikit ang mg̃a
matá ng̃ mg̃a santo at ibulóng sa canyá ng̃ calapating cahoy na na sa
tapát ng̃ canyáng úlo, ang larawán bagá ng̃ Espíritung Dios, na ¡siyá
na, alang-alang! Hindî dahil dito’y nagbabagong ugáli ang alférez, na
gaya rin ng̃ lahát ng̃ hindî marurunong magbalíc-lóob: lumálabas sa
simbahang nagtútung̃ayáw, at pagcásumpong sa isáng sacristan ó alilà ng̃
cura’y pinipiit, binúbugbog at pinapagpupunas ng̃ sahíg ng̃ cuartel at
ng̃ bahay niyáng sarili, na pagcâ nagcacagayo’y lumilinis. Pagbabayad
ng̃ sacristan ng̃ multang ipinarurusa ng̃ cura, dahil sa hindî niyá
pagsipót, canyáng ipinauunáwâ, ang cadahilanan. Diníring̃ig siyáng
waláng kibô ni Fr. Salví, iliníligpit ang salapî, at ang únang
guinágawa’y pinawáwal-an ang canyáng mg̃a cambíng at mg̃a túpa at ng̃
doon silá mang̃inain sa halamanan ng̃ alférez, samantalang humahanap
siyá ng̃ isáng bagong palatuntunan sa isáng sermóng lalong mahabâ at
nacapagpapabanal. Datapuwa’t hindî naguiguing hadláng ang lahát ng̃ itó,
upang pagcatapos ay mang̃agcamá’y at magsalitaan ng̃ boong cahinusayan,
cung silá’y magkita.
Pagcâ, itinutulog ng̃ canyang asawa ang calasing̃án ó humíhilic cung
tanghalì, hindî maaway ni Doña Consolación ang alférez, pagcacágayo’y
lumálagay sa bintanà’t humíhitit ng̃ tabaco at nacabarong franelang
azul. Palibhasa’y kinasúsusutan niyá ang cabataan, mulâ sa canyáng
kinálalagya’y namamanà, siyá ng̃ canyáng mg̃a matá, sa mg̃a dalaga, at
silá’y canyáng pinípintasan. Ang mg̃a dalagang itóng sa canyá’y
nang̃atatacot, dumaraang kimingkimî, na dî man lamang maitungháy ang
mg̃a matá, nang̃agdudumalî ng̃ paglacad at pinipiguil ang paghing̃á. May
isáng cabanalan si Doña Consolación: tila mandin hindî siyá nananalamin
cailán man.
Ito ang mg̃a macapangyarihan sa bayang San Diego.
Páhiná 98 ## XII.
ANG LAHAT NANG MANGA SANTO[210]
Marahil ang bugtóng na bagay na hindî matututulang ikinatatang̃ì ng̃ táo
sa mg̃a háyop ay ang paggalang na iniháhandog sa mg̃a namamatay.
Sinásaysay ng̃ mg̃a historiador[211] na sinasamba at dinídios nilá ang
caniláng mg̃a núnò at magugulang; ng̃ayó’y tumbalíc ang nangyayari: ang
mg̃a patáy ang nagcacailang̃ang mamintuhô sa mg̃a buháy. Sinasabi rin
namáng iniing̃atan ng̃ mg̃a taga Nueva Guinea sa mg̃a caja ang mg̃a
but-ó ng̃ caniláng mg̃a patáy at nakikipagsalitaan sa canilá; sa
pinacamarami sa mg̃a bayan ng̃ Asia, Africa at América’y hinahayinan ang
caniláng mg̃a patáy ng̃ lalong masasaráp niláng mg̃a pagcain, ó ang mg̃a
pagcaing minámasarap ng̃ mg̃a patáy ng̃ panahóng silá’y nabubuhay, at
nang̃agpípiguing at inaacalà niláng dumádalo sa mg̃a piguíng na itó ang
mg̃a patáy. Ipinagtátayô ng̃ mg̃a taga Egipto ng̃ mg̃a palacio ang mg̃a
patáy, ang mg̃a musulmán nama’y ipinagpápagawâ, silá ng̃ maliliit na
mg̃a capilla, at ibá pa; datapowa’t ang bayang maestro sa bagay na itó,
at siyáng lalong magalíng ang pagcakilala sa púsò ng̃ tao’y ang bayan
ng̃ Dahomey[212]. Natátalastas ng̃ mg̃a maiitím na itó, na ang táo’y
mapanghigantí, at sa pagca’t gayó’y sinasabi niláng upang mabigyang
catowâan ang namatáy, walâ ng̃ lalong magalíng cung dî ang patayín sa
ibabaw ng̃ pinaglibing̃an sa canyá ang lahát ng̃ canyáng mg̃a caaway; at
sa pagcá’t ang táo’y malulugdíng macaalam ng̃ mg̃a bagay-bagay, sa
taón-tao’y pinadadalhán siyá ng̃ isáng “correo” sa pamamag-itan ng̃
linapláp na balát ng̃ isáng alipin.
Tayo’y náiiba sa lahát ng̃ iyán. Bagá man sa nababasa sa mg̃a sulat na
naPáhiná 99uukit sa mg̃a pinaglibing̃an, halos walâ sino mang naniniwalang
nagpapahing̃alay ang mg̃a patáy, at lalò ng̃ hindî pinaniniwalâang
sumasapayápà. Ang lalong pinacamagalíng mag-ísip ay nang̃ag-aacalang
sinásanag pa ang caniláng mg̃a núnò sa túhod sa Purgatorio, at cung di
siyá mápacasamâ (mapasainfierno bagá), masasamahan pa niyá, silá roon sa
mahábang panahón. At ang sino mang ibig tumutol sa amin, dalawin niyá
ang mg̃a simbahan at ang mg̃a libing̃an sa boong maghapong itó,
magmasíd at makikita. Datapowa’t yamang tayo’y na sa bayan ng̃ San
Diego, dalawin natin ang libing̃an dito.
Sa dacong calunuran, sa guitnâ ng̃ mg̃a palaya’y nároroon, hindî ang
ciudad, cung dî ang nayon ng̃ mg̃a patáy: ang daan ng̃ pagparoo’y isáng
makitid na landás, maalabóc cung panahóng tag-ínit, at mapamámangcàan
cung panahóng tag-ulán. Isáng pintûang cahoy, at isáng bácod na ang
calahati’y bató at ang calahati’y cawayan ang tila mandin siyáng
ikináhihiwalay ng̃ libing̃ang iyón sa bayan ng̃ mg̃a buháy; datapowa’t
hindî nahihiwalay sa mg̃a cambíng ng̃ cura, at sa iláng baboy ng̃ mg̃a
calapít báhay, na pumapasoc at lumálabas doon upang mang̃agsiyasat sa
mg̃a libing̃an ó mang̃agcatowâ sa gayóng pag-iisá.
Sa guitnâ ng̃ malúang na bacurang iyón may nacatayóng isáng malaking
cruz na cahoy na natitiric sa patung̃ang bató. Inihapay ng̃ unós ang
canyáng INRI na hoja de lata, at kinatcát ng̃ ulán ang mg̃a letra. Sa
paanan ng̃ cruz, túlad sa túnay na Gólgota[213], samasamang nábubunton
ang mg̃a bung̃ô ng̃ úlo at mg̃a but-ó, na ang waláng malasakit na
maglilíbing ay itinatapon doon ang canyáng mg̃a nahuhucay sa mg̃a
libing̃an. Diyá’y mang̃aghíhintay silá, ang lalong malapit mangyari,
hindî ng̃ pagcabúhay na mag-ulî ng̃ mg̃a patáy, cung dî ang pagdatíng
doon ng̃ mg̃a háyop at ng̃ silá’y painitin ng̃ caniláng mg̃a tubíg at
linisin ang caniláng malalamig na mg̃a cahubdán.—Námamasdan sa
paliguidliguid ang mg̃a bagong hûcay: sa dáco rito’y hupyác ang lúpà, sa
dáco roo’y anyóng bundúc-bunducan namán. Sumísibol doo’t lumálagô ng̃
máinam ang tarambulo’t pandacákì; ang tarumbulo’y ng̃ tundûin ang mg̃a
bintî ng̃ canyáng matitiníc na mg̃a búng̃a, at ng̃ dagdág namán ng̃
pandacakì ang canyáng amóy sa amóy ng̃ libing̃an, sacali’t itó’y Páhiná 100waláng
casucatáng amoy. Gayón ma’y nasasabúgan ang lúpà ng̃ iláng maliit na
mg̃a bulaclac, na gaya rin namán ng̃ mg̃a bung̃óng iyóng ang Lumikhâ
lamang sa canilá ang nacacakilala na: ang ng̃itî ng̃ mg̃a bulaclác na
iyó’y maputlâ at ang halimúyac nilá’y ang halimúyac ng̃ mg̃a baunan. Ang
damó at ang mg̃a gumagapang na damó’y tumátakip sa mg̃a súloc,
umuucyabit sa mg̃a pader at sa mg̃a “nicho”[214], na anó pa’t dináramtan
at pinagáganda ang hubád na capang̃ítan; cung minsa’y pumapasoc sa mg̃a
gahác na gawà ng̃ mg̃a lindól, at inililihim sa mg̃a nanonood ang mg̃a
cagalanggalang na mg̃a libing̃ang waláng lamán.
Sa horas ng̃ pagpasoc namin ay binúgaw ang mg̃a hayop; ang
mang̃isang̃isang baboy lamang, hayop na mahirap papaniwalâin, ang siyáng
sumisilip ng̃ canyáng maliliit na mg̃a matá, isinusung̃aw ang úlo sa
isáng malakíng gúang ng̃ bacod, itinataás ang ng̃usò sa háng̃in at
wari’y sinasabi sa isáng babaeng nagdárasal:
—Howág mo namáng cacanin lahát, tirhán mo acó nang cauntî, ¿ha?
May dalawáng lalaking humuhucay ng̃ isáng baunan sa malapit sa pader na
nagbabalang gumúhò: ang isá, na siyáng maglilíbing ay waláng
cabahábahálà; iniwawacsi ang mg̃a gulogód at ang mg̃a butó, na gaya na
pag-aabsáng ng̃ isáng maghahalamán ng̃ mg̃a bató at mg̃a sang̃áng tuyô;
ang isá’y nang̃áng̃aning̃aní, nagpapawis, humíhitit at lumúlurâ mayá’t
mayâ.
—¡Pakinggán mo!—anang humíhitit, sa wícang tagalog.—¿Hindî cayâ
magalíng na catá’y humúcay sa ibang lugar? Ito’y bagóng bágo.
—Pawang bágo ang lahát ng̃ libíng.
—Hindî na acó macatagál. Ang but-óng iyáng iyóng pinutol ay dumúrugò pa
… ¡hm! ¿at ang mg̃a buhóc na iyán?
—¡Nacú, napacamaselang ca naman!—ang ipinagwícà sa canyá ng̃ isá—¡Ang
icaw ma’y escribiente sa Tribunal! Cung humúcay ca sanang gáya co ng̃
isáng bangcáy na dadalawampong araw pa, sa gabí, ng̃itng̃it ng̃ dilím,
umúulan … namatáy ang farol cong dalá….
Kinilabutan ang casama.
—Naalís ang pagcapacò ng̃ cabaong, umaaling̃ásaw … at mapilitan cang
pasanín mo ang cabaong na iyón, at umúulan at camíng dalawá’y cápuwà
basâ at….
—¡Kjr!….At ¿bákit mo hinúcay?…!
Tiningnan siyá ng̃ maglilíbing ng̃ boong pagtatacá.
Páhiná 101—¿Bákit?…¿nalalaman co bâ? ¡Ipinag-útos sa áking hucáyin co!
—¿Sino ang nag-útos sa iyó?
Napaurong ng̃ cauntî ang maglilíbing at pinagmasdán ang canyáng casama,
mulâ sa páa hangáng úlo.
—¡Abá! ¡tila ca namán castilà! ang mg̃a tanóng díng iyán ang siyáng
guinawâ sa akin pagcatapos ng̃ isáng castilà, datapuwa’t sa lihim.
Ng̃ayó’y sásagutín catá, ng̃ gaya ng̃ pagcásagot co sa castilà:
ipinag-útos sa akin ng̃ curang malakí.
—¡Ah! at ¿anó ang guinawâ mo sa bangcáy pagcatápos?—ang ipinagpatúloy
na pagtatanóng ng̃ maselang.
—¡Diablo! cung dî co lamang icáw nakikilala at natatalastas cung icáw
ay “lalaki”, sasabihin cung icáw ay túnay ng̃ang castilang civil: cung
magtanóng ca’y túlad din sa canyá. Gayón …ipinag-utos sa akin ng̃
curang malakíng siyá’y ilibíng co sa libing̃an ng̃ mg̃a insíc, ng̃uni’t
sa pagcá’t totoong mabigát ang cabaong at maláyò ang libing̃an ng̃ mg̃a
insíc….
—¡Ayaw! ¡ayaw! ¡ayaw co ng̃ humúcay!—ang isinalabat ng̃ causap na
lipós ng̃ pang̃ing̃ilabot, na binitiwan ang pála at umahon sa
húcay;—akíng nábaac ang bá-o ng̃ isáng úlo at nang̃ang̃anib acóng bacâ
hindî acó patuluguín sa gabíng itó.
Humalakhác ang maglilíbing ng̃ canyáng makitang samantalang umaalis ay
nagcucruz.
Unti-unting napúpunô ang libing̃an ng̃ mg̃a lalaki’t mg̃a babáeng páwang
nang̃acalucsâ. Ang ibá’y nang̃agháhanap na maluat ng̃ baunan;
silá-silá’y nang̃agtatatalo, at sa pagca’t hindî mandín silá
mang̃agcasundò, silá’y nang̃aghíhiwalay at bawa’t isá’y lumúluhod cung
saán lalong minamagaling niyá,; ang mg̃a ibá, na may mg̃a “nicho” ang
caniláng mg̃a camag-anac, nang̃agsísindi ng̃ malalakíng candilà at
nang̃agdárasal ng̃ taimtím; naririnig din namán ang mg̃a buntóng
hining̃á at mg̃a hagulhól, na pinacalalabis ó pinipiguil. Naríring̃ig na
ang aling̃awng̃aw ng̃ “orápreo, orápresis” at “requiemeternams.”
Násoc na nacapugay ang isáng matandáng lalaki. Marami ang nang̃agtawá
pagcakita sa canyá, ikinunót ang mg̃a kílay ng̃ iláng mg̃a babae. Tila
mandín hindî pinúpuna ng̃ matandáng lalaki ang gayóng mg̃a ipinakikita
sa canyá, sa pagcá’t napatung̃o siyá sa buntón ng̃ mg̃a bung̃ô ng̃ úlo,
lumuhód at may hinanap sa loob ng̃ iláng sandalî sa mg̃a but-ó;
pagcatapos ay maing̃at na inisaisáng ibinucód ang mg̃a bung̃ô ng̃ úlo,
at sa pagca’t hindî mandín makita niyá ang canyáng hinahanap, umilíng,
lumíng̃ap sa magcabicabilà at nagtanóng sa maglilíbing.
—¡Oy!—ang sinabi sa canyá.
Páhiná 102Tumungháy ang maglilíbing.
—¿Nalalaman mo bâ cung saan naroon ang isáng magandáng bungô ng̃ úlo,
maputíng tulad sa lamán ng̃ niyóg, waláng caculangculang ang mg̃a
ng̃ípin, na inalagáy co sa paanán ng̃ cruz, sa ilalim ng̃ mg̃a dahong
iyón?
Ikinibít ng̃ maglilibing ang canyáng mg̃a balícat.
—¡Masdán mo!—ang idinugtóng ng̃ matandâ, at ipinakita sa canyá, ang
isáng pílac na salapî,—walâ aco cung hindî itó, ng̃uni’t ibíbigay co sa
iyó cung makita mo ang bung̃óng iyón.
Pinapagdilidili siyá, ng̃ ningníng ng̃ salapî, tinanáw ang buntunan ng̃
mg̃a, butó, at nagsalitâ:
—¿Walâ bâ roon? Cung gayó’y hindî co nalalaman. Ng̃uni’t cung ibig
ninyó’y bíbigyan co pô cayó ng̃ ibá.
—¡Catulad ca ng̃ baunang iyóng hinuhucay!—ang winíca sa canyá ng̃
matandáng lalaking nang̃íng̃inig ang voces;—hindî mo nalalaman ang
halagá ng̃ nawawalâ sa iyo. ¿Sino ang ililibing sa húcay na iyán?
—¿Nalalaman co bâ cung sino? Isáng patáy ang ilílibing diyan!—ang
sagót na nayáyamot ng̃ maglilibing.
—¡Tulad sa baunan! ¡tulad sa baunan!—ang inulit ng̃ matandáng lalaking
nagtátawa ng̃ malungcot;—hindî mo nalalaman ang iyong hinuhucay at ang
iyong nilalamon! ¡Húcay! ¡húcay!
Samantala’y natapos ng̃ maglilíbing ang canyáng gawâ; dalawáng
nacatimbóng lupang basâ at mapulápulá ang na sa magcabilang tabí ng̃
húcay. Cumúha sa canyáng salacót ng̃ hichó, ng̃umang̃à at
pinagmasídmasíd na may anyóng tang̃á ang mg̃a nangyayari sa canyáng
paliguid.
Páhiná 103 ## XIII.
MGA PAUNANG TANDA NANG UNOS
Nang sandalíng lumálabas ang matandáng lalaki, siyá namáng pagtiguil sa
pasimulâ ng̃ bagtás ó landás ng̃ isáng cocheng tila mandín maláyò ang
pinanggaling̃an, punóngpunô ng̃ alabóc at nagpapawis ang mg̃a cabayo.
Umibís si Ibarra sa cocheng casunód ng̃ isáng alílang matandáng lalaki;
pinaalis ang coche sa isáng galáw lamang ng̃ úlo at napatung̃o sa
libing̃ang waláng kibò at malungcót.
—¡Hindî itinulot ng̃ aking sakít at ng̃ aking mg̃a pinang̃ang̃asiwâang
acó’y macabalíc dito!—ang sinasabi ng̃ matandáng lalaki ng̃ boong
cakimîan;—sinabi ni Capitang Tiagong siyá na ang bahalang magpatayô ng̃
isáng “nicho”; datapuwa’t tinanimán co ng̃ mg̃a bulaclác at isáng cruz
na acó ang gumawâ….
Hindî sumagót sí Ibarra.
—¡Diyan pô sa licód ng̃ malakíng cruz na iyán—ang ipinagpatuloy ng̃
alilà, na itinuturò ang isáng súloc ng̃ silá’y macapasoc na sa pintûan.
Lubháng natitigagal ng̃â ang caisipán ni Ibarra, cayá’t hindî niyá
nahiwatigan ang pagtatacá ng̃ iláng táo ng̃ siyá’y caniláng makilala, na
tumiguil sa caniláng pagdarasál at sinundán siyá ng̃ ting̃ín, sa lakí
ng̃ pangguiguilalas.
Nag-iing̃at ang binatà ng̃ paglacad, pinang̃ing̃ilagan niyáng dumaan sa
ibabaw ng̃ mg̃a pinaglibing̃an, na madalíng nakikilala sa cahupyacán ng̃
lúpà. Tinatapacan niyá ng̃ una, ng̃ayó’y iguinagalang niyá; gayón din
ang pagcacálibing sa canyang amá. Humintô siyá pagdatíng sa cabiláng
daco ng̃ cruz at tuming̃ín sa palibotlibot. Námanghâ at napatigagal ang
canyáng casama; hinahanap niyá ang bacás sa lúpa ay walâ siyáng makitang
cruz saan man.
—¿Dito cayâ?—ang ibinúbulong;—hindî doon; ng̃uni’t hinúcay ang lúpà.
Tinitingnan siyá ni Ibarra, na totoong masamâ ang lóob.
—¡Siyá ng̃â!—ang ipinagpatuloy,—natátandaang cong may isáng bató sa
tabí; Páhiná 104may caiclîan ang húcay niyao’y may sakít ang maglilibing, cayá’t
isáng casamá ang siyáng napilitang humúcay datapuwa’t itátanong natín sa
canyá cung anó ang guinawâ sa cruz.
Pinatung̃uhan nilá ang maglilibíng, na nagmámasid sa canilá ng̃ boong
pagtatacá.
Yumucód itó sa canilá, pagcapugay ng̃ canyáng salacót.
—Maipakikisabi pô bâ ninyó sa amin cung alín ang húcay na doó’y dating
may isáng cruz?—ang tanong ng̃ alílà.
Tiningnan ng̃ tinatanong ang lugar at nag-isíp ísip.
—¿Isáng cruz bang malakí?
—¿Opò, malakí,—ang pinapagtibay na sagót ng̃ matandáng lalaki ng̃
boong catuwâan, at tinitingnan niyá ng̃ macahulugán si Ibarra, at sumayá
namán ang mukhâ nitó!
—¿Isáng cruz na may labor at may taling oway?
—¡Siyá ng̃â! ¡siyá ng̃â! ¡iyán ng̃â! ¡iyán ng̃â!—at iguinuhit ng̃
alilà sa lupà ang isáng anyóng cruz bizantina[215].
—¿At may taním na mg̃a bulaclác sa húcay?
—¡Mg̃a adelfa, mg̃a sampaga at mg̃a pensamiento! ¡iyán ng̃â!—ang
idinugtóng na malakí ang towâ, at inalayan niyá ng̃ isáng tabaco ang
maglilíbing.
—Sabihin ng̃a ninyó sa amin cung alín ang húcay at cung saán naroon ang
cruz.
Kinamot ng̃ maglilíbing ang taing̃a’t sumagót na naghíhicab:
—¡Abá ang cruz!… ¡akin ng̃ sinúnog!
—¿Sinúnog? at ¿bákit ninyó sinúnog?
—Sa pagcá’t gayón ang ipinag-útos ng̃ curang malakí.
—¿Síno bâ ang curang malakí?—ang tanóng ni Ibarra.
—¿Síno? Ang nangháhampas, si parì Garrote.
Hinaplós ni Ibarra ang canyáng nóo.
—Datapuwa’t ¿masasabi pô bâ ninyó sa amin man lamang ang kinalalagyan
ng̃ húcay? Dapat ninyóng matandaan.
Ng̃umitî ang maglilíbing.
—¡Walâ na riyán ang patáy!—ang mulíng isinagót ng̃ boong catahimican.
—¿Anó pô ang sabi ninyó?
—¡Abá!—ang idinugtóng ng̃ táong iyóng ang anyó’y nagbíbirô;—ang
naguing Páhiná 105capalít niyá’y isáng babaeng inilibíng co roong may isáng linggó
na ng̃ayón.
—¿Nauulól pô bâ cayó?—ang itinanong sa canyá ng̃ alílà,—diyata’t
walâ pa namáng isáng taóng siyá’y aming inilílibing.
—¡Tunay ng̃a iyón! marami ng̃ buwan ang nacaraan mulâ ng̃ siyá’y aking
hucayi’t cuning ulî sa baunan. Ipinag-utos sa aking siyá’y hucayin co
ng̃ curang malakí, upang dalhin sa libing̃an ng̃ mg̃a insíc. Ng̃uni’t sa
pagká’t mabigát at umúulan ng̃ gabíng yaón….
Hindî nacapagpatuloy ng̃ pananalitâ ang táo; umudlót sa pagcáguitlá ng̃
makita ang anyô ni Crisóstomo, na dinaluhóng siyá’t sacá siyá tinangnán
sa camáy at ipinágwagwagan.
—At guinawâ mo ba?—ang tanóng ng̃ binatang ang anyô ng̃ pananalita’y
hindî namin maisaysay.
—Howág po cayóng magalit, guinoo—ang sagót ng̃ maglilíbing na
namumutla’t nang̃íng̃inig;—hindî co po namán siyá inilíbing sa
casamahán ng̃ mg̃a insíc. Mabuti pa ang malúnod cay sa mapasama sa mg̃a
insíc—ang wica co—at siyá’y iniabsáng co sa tubig!
Inilagáy ni Ibarra ang canyáng mg̃a camay sa magcabilang balicat ng̃
maglilíbing at mahabang oras na siyá’y tinitigan ng̃ ting̃ing hindî
maisaysay cung anóng íbig sabihin.
—¡Icáw ay walâ cung dî isáng culang palad!—ang sinabi, at umalís na
dalîdaling tinatahac ang mg̃a butó, mg̃a húcay, mg̃a cruz, na paráng
ísang sirâ ang ísip.
Hináhaplos ng̃ maglilíbing ang canyáng bísig at bumúbulong:
—¡Ang guinágawang mg̃a caligaligán ng̃ mg̃a patáy! Binugbóg acó ng̃
bastón ng̃ páring malakí, dahiláng ipinahintulot cong ilibíng ang patáy
na iyón ng̃ aco’y may sakít; ng̃ayo’y cauntí ng̃ balîin nitó ang aking
bísig, dahil sa pagcahucay co ng̃ bangcáy. ¡Itó ng̃a namáng mg̃a
castilà! ¡Marahil pa’y alisán acó nitó ng̃ aking hánap-búhay!
Matúlin ang lacad ni Ibarra na sa maláyò ang tanáw; sumúsunod sa canyáng
umíiyac ang alílang matandáng lalaki.
Lúlubog na lamang ang áraw; macacapál na mg̃a dilím ang siyáng lumalatag
sa Casilang̃anan; isáng hang̃ing mainit ang siyáng nagpapagalaw sa dúlo
ng̃ mg̃a cáhoy at nagpaparaíng sa mg̃a cawayanan.
Nacapugay na lumalacad si Ibarra; sa canyáng mg̃a matá’y walang
bumabalong na isáng lúhà man lamang, waláng tumatacas sa canyáng dibdib
cáhi’t isáng buntóng hining̃á. Lumalacad na parang may pinagtatanauan,
marahil sa Páhiná 106pagtacas sa anino ng̃ canyáng amá, ó bacâ namán cayà sa
dumádating na unós. Tináhac ang báya’t lumabás sa luwál, tinung̃o yaóng
lúmang báhay na malaon ng̃ panahông hindî tinutungtung̃an. Naliliguid
ang bahay na iyón ng̃ pader na sinísibulan ng̃ mg̃a damóng macacapál ang
dahon, tila mandin siyá’y hinuhudyatán; bucás ang mg̃a bintánà; umúugoy
ang iláng-ílang at ipinápagaspas ng̃ boong casayahan ang canyáng mg̃a
sang̃áng hític ng̃ mg̃a calapati na nagpapaliguidliguid sa matibong na
bubóng ng̃ caniláng tahanang na sa guitna ng̃ halamanan.
Ng̃uni’t hindî pinápansin ng̃ binatà ang caligayaháng itóng iníháhandog
sa canyáng pagbalíc sa lúmang báhay: nacapácò ang canyáng mg̃a matá sa
anyô ng̃ isáng sacerdoteng canyáng macacasalubong. Itó’y ang cura sa
San Diego, yaong laguing nagdidilidiling franciscano na ating nakita,
ang caaway ng̃ alférez. Tiniticlop ng̃ hang̃in ang canyáng malapad na
sombrero; ang canyáng hábitong guinggo’y dumirikit sa canyáng catawán at
ipinakikita ang anyo nito; na anó pa’t námamasid ang canyáng mg̃a payát
na hítang may pagcá sacáng. Sa cána’y may háwac na isáng bastóng
palasang may tampóc na gáring. Noón lamang nagcakita siláng dalawá ni
Ibarra.
Pagsasalubong nilá’y sandalíng humintô ang binata’t siyá’y tinitigan;
iniiwas ni Fr. Salví ang canyáng mg̃a matá at nagpaconowaríng
nalílibang.
Sandalíngsandali lamang tumagál ang pag-aalinlang̃an: malicsíng
linapitan siyá ni Ibarra, pinatiguil at idiniín ng̃ boong lacás ng̃
canyáng camáy na ipinatong sa balicat ng̃ párì, at nagsalitáng halos
bahagyâ na mawatasan:
—¿Anó ang guinawâ mo sa aking amá?—ang itinanóng.
Si Fr. Salvíng namutlâ, at nang̃atál ng̃ mabasa niyá ang mg̃a damdaming
nalalarawan sa mukhâ ng̃ binátà’y hindi nacasagót; nawalán ng̃ diwâ.
—¿Anó ang guinawâ mo sa aking amá?—ang mulíng itinanóng na nalulunod
ang voces.
Ang sacerdoteng untîunting nahútoc, dahil sa camáy na sa canyá’y
nagdíriin ay nagpumilit at sumagót:
—¡Cayó po’y nagcacamalî; walâ acóng guinagawang anó man sa inyóng amá.
—¿Anóng walâ?—ang ipinagpatuloy ng̃ binátà, at sacâ siyá idiniín
hanggáng sa siyá’y mápaluhod.
—¡Hindî pó, sinasabi co sa inyó ang catotohanan! ang aking hinalinhán,
si párì Dámaso ang may cagagawán….
—¡Ah!—ang sinabi ng̃ binata’t siyá’y binitiwan at bago tumampál sa
noo. At iniwan ang abáng si Fr. Salví at dalidáling tinung̃o ang canyáng
sariling báhay.
Samantala’y dumatíng ang alilà at tinulung̃an sa pagtindíg ang fraile.
[![—¿Inanó mo ang aking amá—ani Ibarra sa fraile.—Imp. de M.
Fernandez Paz 447. Sta. Cruz](images/011_t.jpg “—¿Inanó mo ang aking amá—ani Ibarra sa fraile.—Imp. de M.
Fernandez Paz 447. Sta. Cruz”)](images/011_b.jpg)
Páhiná 107 ## XIV.
ANG ULOL NA SI TASIO Ó ANG FILOSOFO
Naglálacad sa mg̃a lansáng̃ang waláng tinutung̃o’t waláng iniisip ang
cacaibáng matandáng lalaki.
Nag-aral siyá ng̃ una ng̃ Filosofía, at iníwan niya ang pag-aáral sa
pagsunód sa canyáng ináng matandâ na; at hindî niyá ipinagpatuloy ang
pag-aaral, hindî sa caculang̃an ng̃ magugugol at hindî rin sa
caculang̃an ng̃ cáya ng̃ pag-iísip: tumíguil siyá ng̃ pag-aáral, dahilán
ng̃â sa pagcá’t mayaman ang canyáng iná, at dahilan sa ayon sa sabiha’y
matalas ang canyáng ísip. Natatacot ang mabaít na babaeng maguíng pantás
ang canyáng anác at macalimot sa Dios, cayâ ng̃a’t siyá’y pinapamilì, sa
siyá’y magpárì ó íwan niyá ang colegio ng̃ San José. Nang panahón pa
namáng iyó’y siyá’y may naiibigang babae, cayá’t pinilì niyá ang íwan
ang colegio at nag-asawa siyá. Hindî lumampás ang isáng taón at siyá’y
nabáo at naulila; guinawâ niyáng aliwan ang mg̃a libro upang siyá’y
macaligtás sa calungcutan, sa sabong at sa pagca waláng guinágawâ.
Datapowa’t lubháng nawili sa mg̃a pag aaral at sa pamimilí ng̃ mg̃a
libro, hanggáng sa mapabayaan niyá ang sariling pamumuhay, cayá’t siyá’y
unti-unting naghírap.
Tinatawag siyáng Don Anastasio ó filósofo Tasio ng̃ mg̃a táong may
pinagaralan, at ang mg̃a masasamâ ang tûrò, na siyáng lalong marami,
tinatawag siyáng Tasiong ul-ól, dahil sa hindî caraniwang canyáng mg̃a
caisipán at cacaibang pakikipagcapowa-táo.
Ayon sa sinabi na namin, ang hapo’y nagbabalang magca unôs;
liniliwanagan ang abó abóng lang̃it ng̃ iláng kidlát; mabigát ang
aláng-álang at totoong maalis-ís ang hang̃in.
Wari’y nalimutan na ng̃ filósofo Tasio ang canyáng kinalúlugdang bung̃ô
ng̃ ulo; ng̃ayó’y ng̃uming̃iting pinagmámasdan ang maiitim na
pang̃anurin.
Páhiná 108Sa malapít sa simbaha’y nasalubong niyá ang isáng táong naca chaqueta
ng̃ alpaca at daladala sa camáy ang may mahiguít na isáng arrobang
candílà at isáng bastóng may borlas, bílang saguísag ng̃ punong may
capangyarihan.
—¿Tila po cayo’y natótowâ?—ang tanóng nitó sa wícang tagalog.
—Siya ng̃a pô, guinoong capitan; natótowâ acó sa pagcá’t may isá acóng
inaasahan.
—¿Ha? ¿at alin ang inyóng inaasahang iyán?
—¡Ang unós!
—¡Ang unós! ¿Nag-aacálà bâ cayóng maligò?—ang tanóng ng̃
gobernadorcillo ng̃ palibác, na minamasdan ang dukháng pananamít ng̃
matandáng lalaki.
—Malígò acó … ¡hindî masamâ, lalong lalô na pagcâ nacatitisod ng̃
isáng dumi!—ang sagôt ni Tasio, na palibác din namán ang anyô ng̃
pananalita, bagá man may pagca pagpapawaláng halagá sa canyáng
causap—ng̃uni’t naghíhintay acó ng̃ lálong magalíng.
—¿At anó pô bâ iyón?
—Iláng mg̃a lintíc na pumatáy ng̃ mg̃a táo at sumúnog ng̃ mg̃a báhay.
—¡Hing̃ín na ninyóng paminsanan ang gúnaw!
—¡Nararapat tayong lahát, cayó at acóng gunawin! Dalá pô ninyó riyan,
guinoong capitan, ang isáng arrobang candílang gáling sa tindahan ng̃
insíc; may mahiguít ng̃ sampóng taóng aking ipinakikiusap sa bawa’t
bágong capitang bumíbili ng̃ pararrayos[216], at pinagtatawanan acó ng̃
lahát; gayón ma’y bumibili ng̃ mg̃a “bomba” at mg̃a “cohete”, at
nang̃agbabayad ng̃ mg̃a repique ng̃ mg̃a campánà. Hindî lamang itó:
kinábucasan ng̃ pakikiusap co sa inyó, nagbilin pô cayó sa mg̃a
magtutunáw na insíc ng̃ isáng “esquilang” álay cay Santa Bárbara, gayóng
nasiyasat na ng̃ carunung̃ang mapang̃anib ang tumugtóg ng̃ mg̃a campanà
sa mg̃a araw na may unós. At sabihin pô ninyó sa akin, ¿bakit pô bâ ng̃
taóng 70 ng̃ mahulog ang isáng lintíc sa Binyáng, doon pa namán nahúlog
sa campanario at iguinibâ ang relój sacâ isáng altar? ¿Anó ang guinagawâ
ng̃ esquilita ni Santa Bárbara?
Páhiná 109Nang sandalíng iyo’y cumisláp ang isáng kidlát.
—¡Jesús, María y José! ¡Santa Bárbarang mahál!—ang ibinulóng ng̃
capitang namutlâ at nagcruz.
Humalakhác si Tasio.
—¡Cayó’y carapatdapat sa pang̃alan ng̃ inyóng pintacasi!—aní Tasio sa
wicang castilà, tinalicdán ang capitan at tumúng̃o sa simbahan.
Nagtátayo ang mg̃a sacristan sa loob ng̃ simbahan ng̃ isáng
“túmulo”[217] na nalilibot ng̃ mg̃a malalaking candilang natitiric sa
mg̃a candelabrong cáhoy. Ang túmulong yao’y dalawáng mesang malalakíng
pinagpatong at natátacpan ng̃ damít na maitím, na may mg̃a listóng puti;
sa magcabicabila’y may napipintang mg̃a bung̃ô ng̃ úlo.
—¿Iyán ba’y patungcól sa mg̃a cálolowa ó sa mg̃a candilâ?—ang
itinanóng.
At ng̃ makita niyá ang dalawáng batang lalaking may sampóng taón ang isá
at ang isá’y may malapit sa pitó, lumapit sa caniláng hindî na hinantay
ang sagót ng̃ mg̃a sacristán.
—¿Sasama ba cayó sa akin, mg̃a báta?—ang itinanóng sa canilá. May
handâ sa inyó ang inyóng nanay na isáng hapunang marapat sa mg̃a cura.
—¡Aayaw po caming paalisin ng̃ sacristan mayor hanggang hindî
tumutugtog ang icawalóng horas—ang sagót ng̃ pinacamatandâ.—Hinihintay
co pong másing̃il ang aking “sueldo” upang maibigay co sa aking iná.
—¡Ah! at ¿saán bâ cayó paparoon?
—Sa campanario pô upang dumublás sa mg̃a cálolowa.
—¿Pasasacampanario cayó? ¡cung gayó’y cayó’y mag-ing̃at! ¡howág cayóng
lalapit sa mg̃a campanà hanggáng umúunos!
Umalís sa simbahan, pagcatapos na masundán ng̃ isáng titíg na may habág
ang dalawáng batang pumapanhic sa mg̃a hagdanang patung̃o sa coro.
Kinuscós ni Tasio ang mg̃a matá, tuming̃ín ulî sa lang̃it at bumulóng:
—Ng̃ayó’y dáramdamin cong mahulog ang mg̃a lintíc.
At nacatung̃óng pumaroon sa labás ng̃ báyang nag-iisip-isip.
Dumáan pô muna cayó!—ang sabi sa canyá sa wicang castílà ng̃ isáng
matimyás na voces mulâ sa isáng bintanà.
Tumungháy ang filósofo, at canyáng nakita ang isáng lalaking may
tatlompô ó tatlompo’t limang taóng sa canyá’y ng̃umitî.
Páhiná 110—¿Anó pô bâ ang inyóng binabasa riyán?—ang tanóng ni Tasio, na
itinuturò ang isáng librong hawac ng̃ lalaki.
—Isáng librong pangcasalucuyan: ¡”Las penas que sufren las benditas
ánimas del Purgatorio!”[218]—ang isinagót ng̃ causap na ng̃uming̃itî.
—¡Nacú! ¡nacú! ¡nacú!—ang wicâ ng̃ matandáng lalaki sa sarisaring
“tono” ng̃ voces, samantalang pumapasoc sa báhay;—totoong matalas ang
ísip ng̃ cumathâ niyán.
Pagcapanhíc niyá ng̃ hagdanan ay tinanggáp siyá ng̃ boong
pakikipag-ibigan ng̃ may báhay na lalaki at ng̃ canyáng asawa. Don
Filipo Lino ang pang̃alan ng̃ lalaki at Doña Teodora Viña namán ang
babae. Si Don Filipo ang siyáng teniente mayor at siyáng púnò ng̃ isáng
“partidong” halos ay “liberal”[219], sacali’t matatawag itó ng̃ gayón,
at cung sacaling mangyayaring magcaroon ng̃ mg̃a “partido” sa mg̃a bayan
ng̃ Filipinas.
—¿Nakita pô ba ninyó sa libing̃an ang anác ng̃ nasirang si Don Rafael
na bagong carárating na galing sa Europa?
—Opò, nakita co siyá, ng̃ siyá’y lumúlunsad sa coche.
—Ang sabihana’y naparoo’t upang hanapin ang pinaglibing̃án sa canyáng
amá … Marahil cakilakilabot ang canyáng pighatî ng̃ maalaman….
Ikinibít ng̃ filósofo ang canyáng mg̃a balicat[220].
—¿Hindî pô bà dináramdam ninyó ang casaliwâang palad na iyan?—ang
tanóng ng̃ guinoong babaeng bátà pa.
—Talastás na pô ninyóng acó’y isá sa anim na nakipaglibing sa bangcáy;
acó ang humarap sa Capitan General ng̃ aking makitang ang lahát dito’y
hindî umíimic sa gayóng calakilakihang capusung̃án, gayóng cailán ma’y
minamagaling co ang paunlacán ang táong mabait cung nabubuhay pa cay sa
cung patáy na.
—¿Cung gayó’y bakit?
—Datapuwa’t hindî pô acó sang-ayon sa pagmamanamana ng̃ caharîan.
Alang-álang sa caunting dugong insíc na bigáy sa akin ng̃ aking iná,
sumasang-ayon acó ng̃ cauntî sa caisipan ng̃ mg̃a insíc: pinaúunlacan co
ang amá dahil sa anác, ng̃uni’t hindî ang anác dahil sa amá. Na ang
bawa’t isá’y tumanggáp ng̃ gantíng pálà ó ng̃ caparusahán dahil sa
canyáng mg̃a gawâ; datapuwa’t hindî dahil sa mg̃a gawà ng̃ ibá.
—¿Nagpamisa pô bâ cayó ng̃ patungcol sa inyóng nasírang asawa,
alinsunod Páhiná 111sa hatol co sa inyó cahápon?—ang itinanóng ng̃ babae nagbago
ng̃ pinasasalitaanan:
—¡Hindî!—ang sagót ng̃ matandáng lalaking ng̃uming̃iti.
—¡Sayang!—ang isinagót ng̃ babaeng tagláy ang túnay na
pagpipighatî;—casabiháng hanggang sa icasampong oras ng̃ umaga búcas,
ang mg̃a calolowa’y malayang naglilibot at naghihintay ng̃ sa canilá’y
pagbibigáy guinhawa ng̃ mg̃a buháy; na ang isáng misa sa mg̃a panahóng
itó’y catimbáng ng̃ limá ó anim na misa sa mg̃a ibáng araw ng̃ isáng
taón, ayon sa sabi ng̃ cura, caninang umaga.
—¡Mainam! ¿Sa macatuwíd ay mayroon tayong isáng caaliw-alíw na taning
na dapat nating samantalahin?
—¡Ng̃uni’t Doray!—ang isinabad ni Don Filipo;—talastas mo ng̃ hindî
naniniwálà si Don Anastasio sa Purgatorio.
—¿Na hindî acó naniniwalà sa Purgatorio?—ang itinutol ng̃ matandáng
lalaking tumitindig na sa canyáng upuan.—¡Diyata’t pati ng̃ “historia”
ng̃ Purgatorio’y aking nalalaman!
—¡Ang historia ng̃ Purgatorio!—ang sinabing puspós ng̃ pagtatacá ng̃
mag-asawa. ¡Tingnán ng̃â natin! ¡Saysayin ninyó sa amin ang historiang
iyán!
—¿Hindî palá ninyó nalalaman ay bakit cayo’y nang̃agpapadalá roon ng̃
mg̃a misa at inyóng sinasabi ang mg̃a pagcacahirap doon? ¡Magaling!
yamang nagpapasimulâ na ng̃ pag-ulán at tíla mandín tátagal,
magcacapanahón tayo upang howag tayong mayamót—ang isinagót ni Tasio,
at saca nag-isíp-ísip.
Itiniclóp ni Don Filipo ang librong canyáng tang̃an, at umupô sa canyáng
tabi si Doray, na náhahandang huwag maniwálà sa lahát ng̃ sasabihin ni
Tasio. Nagpasimulâ itó sa paraang sumusunod:
—Malaon pang totoo bago manaog ang ating Pang̃inoong Jesucristo’y may
Purgatorio na, at ito’y na sa calaguitnaan ng̃ lúpà, ayon cay párì
Astete, ó sa malapit sa Cluny, ayon sa monjang sinasabi ni párì Girard,
datapuwa’t hindî ang may cahulugan dito’y ang kinalalagyan. Magaling,
¿sinosino ang mg̃a nasásanag sa apoy na iyóng nag-aalab mulâ ng̃
lalang̃ín ang sanglibutan? Pinapagtitibay ang caunaunahang pagcacatatág
ng̃ Purgatorio ng̃ Filisofía Cristiana na nagsasabing walâ raw
guinágawang bagong anó man ang Dios mulâ ng̃ magpahing̃aláy siyá.
—Mangyayaring nagcaroong “in potentia”[221]; datapuwa’t hindî “in
actu”[222], ang itinutol ng̃ teniente mayor.
Páhiná 112—¡Magalíng na magalíng! Gayón ma’y sasagutin co cayóng may iláng
nacakilala ng̃ Purgatorio na talagang mayroon na “inactu”, ang isá sa
canilá’y si Zarathustra ò Zoroastro[223], na siyang sumulat ng̃ isáng
bahagui ng̃ “Avestra”[224] at nagtatag ng̃ isáng religióng sa mg̃a
tang̃ing bagay nacacahawig ng̃ atin at alinsunod sa mg̃a pantas, si
Zarathustra’y sumilang na nauna cay Jesucristo ng̃ walóng daang taón ang
cauntian. Ang cauntian ang wícà co, sa pagca’t pagcatapos na masiyasat
ni Platón[225], Xanto de Lidia Plinio[226], Hermipos at Eudoxio,[227]
inaacalà niláng nauna si Zarathustra cay Jesucristo ng̃ dalawang libo at
limáng daan taón. Sa papaano mang bagay, ang catotohana’y sinasabi na ni
Zarathustra ang isáng bagay na nawawang̃is sa Purgatoria, at naghahatol
siyá ng̃ mg̃a paraan upang macaligtás doon. Matútubos ng̃ mg̃a buháy ang
mg̃a calolowang namatáy sa casalanan, sa pagsasalitâ ng̃ mg̃a nasasaysay
sa “Avestra” at gumawâ ng̃ mg̃a cagaling̃an; datapuwa’t kinacailang̃ang
ang mananalang̃in ay isáng camág-ánac ng̃ nasírà hanggang sa icaapat na
salin. Ang panahóng táning sa bágay na itó’y sa taón taón, tumátagal ng̃
limáng áraw. Nang malaon, ng̃ tumibay na sa bayan ang gayóng
pananampalataya, napagwárì ng̃ mg̃a sacerdote sa religióng iyóng
malakíng dî anó lamang ang pakikinabang̃in sa gayóng pananampalataya,
caya’t kinalacal nilá yaóng mg̃a “bilangguang ng̃itng̃it ng̃ dilím na
pinaghaharìan ng̃ mg̃a pagng̃ang̃alit sa nagawang casalanan”, ayon sa
sabi ni Zarathustra. Ipinaalam ng̃â niláng sa halagáng isáng “derem”,
salapíng bahagyâ na ang halagá’y nababawas sa calolowa ang isáng táong
pagcacasakit ng̃ dî cawásà; ng̃uni’t sa pagca’t ayon sa religiong iyó’y
may mg̃a casalanang pinarurusahan ng̃ tatlóng daan hanggáng isáng libong
taón, gaya ng̃ pagsisinung̃alíng, ng̃ pangdaráyà, at ng̃ hindî pagganáp
sa naipang̃acò, at ibá pa, ang nangyari’y tumátanggap ang mg̃a balawîs
na sacerdote ng̃ maraming millong “derems.” Dito’y mapag-wawari na ninyó
ang caunting bagay na nawawang̃is sa Purgatorio natin, bagá man
mapagtatantò na ninyóng ang pinagcacaibha’y ang mg̃a Páhiná 113religión.
Isáng kidlát na may casunód agád agád na isáng maugong na culóg ang
siyáng nagpatindig cay Doray na nagsalitáng nagcucruz:
—¡Jesús, Maria y José! Maiwan co muna cayó; magsusunog acó ng̃
benditang palaspás at ng̃ mg̃a “candilang perdón”.
Nagpasimulâ ng̃ pag-uláng tila ibinubuhos. Nagpatúloy ng̃ pananalitâ ang
filósofo Tasio, samantalang sinusundan niyá ng̃ ting̃ín ang paglayô ng̃
may asawang babáeng bátà pa.
—Ng̃ayóng walâ na siyá’y lalong mapag-uusapan na natin ng̃ boong
caliwanagan ang dahil ng̃ áting salitaan. Cahi’t may cauntíng
pagcamapamahîin si Doray, siyá’y magalíng na católica, at hindî co íbig
na pumacnít sa púsò ng̃ pananampalataya: naíiba ang isáng
pananampalatayang dalísay at wagás sa halíng na pananampalataya, túlad
sa pagcacaiba ng̃ níng̃as at ng̃ úsoc, wáng̃is sa caibhán ng̃ música sa
isáng gusót na caing̃ayan: hindî napagkikilala ang ganitong pagcacaiba
ng̃ mg̃a halíng, na túlad sa mg̃a bing̃í. Masasabi náting sa ganáng átin
ay magalíng, santo at na sa catuwiran ang pagcacahácà ng̃ Purgatorio;
nananatili ang pagmamahalan ng̃ mg̃a patáy at ng̃ mg̃a buháy at siyáng
nacapipilit sa lálong calinisan ng̃ pamumuhay. Ang casam-a’y na sa
tacsil na paggamit ng̃ Purgatoriong iyán.
Ng̃uni’t tingnán natin ng̃ayón cung bakit pumasoc sa catolicismo ang
adhicáng itóng walâ sa Biblia at walâ rin sa mg̃a Santong Evangelio.
Hindî binábangguit ni Moisés at ni Jesucristo caunti man lamang ang
Purgatorio, at hindî ng̃a casucatán ang tang̃ing saysay na canilang
sabing na sa mg̃a Macabeo, sa pagca’t bucód sa ipinasiyá sa Concilio ng̃
Laodicea, na hindî catotohanan ang librong ito, ay nitó na lamang huling
panahón tinanggap ng̃ Santa Iglesia Católica. Walâ ring nacacatulad ng̃
Purgatorio sa religión pagana. Hindî mangyayaring panggaling̃an ng̃
pananampalatayang itó ang casaysayang “Aliæ panduntor inanies” na
totoong madalás bangguitín ni Virgilio[228] na siyáng nagbigáy dahil sa
dakilang si San Gregorio[229] na magsalitâ ng̃ tungcól sa mg̃a
cálolowang nalunod, at idagdág ni Dante[230] ang bagay na itó sa canyáng
“Divina Comedia”.
Páhiná 114Walâ rin namáng nacacawang̃is ng̃ ganitóng caisipán sa mg̃a
“brahman”[231], sa mg̃a “budhista”[232] at sa mg̃a egipcio mang nagbigáy
sa Roma ng̃ caniláng “Caronte”[233] at ng̃ caniláng “Averno”[234]. Hindî
co sinasaysay ang mg̃a, religión ng̃ mg̃a bayan ng̃ Ibabâ ng̃ Europa:
ang mg̃a religióng itó, palibhasa’y religión ng̃ mg̃a “guerrero”[235],
ng̃ mg̃a “bardo”[236] at ng̃ mg̃a máng̃ang̃aso[237], datapuwa’t hindî
religión ng̃ mg̃a filósofo, bagá man nananatili pa ang caniláng mg̃a
pananampalataya at patí ng̃ caniláng mg̃a “rito”[238] na pawang
nangálangcap na sa religión cristiana; gayón ma’y hindî nangyaring
sumama silá Páhiná 115sa hucbó ng̃ mg̃a tampalasang nangloob sa Roma, at hindî rin
silá nangyaring lumuclóc sa Capitolio[239]: palibhasa’y mg̃a religión
ng̃ mg̃a úlap, pawang nang̃apápawì sa catanghaliang sícat ng̃
araw.—Hindî ng̃â sumasampalataya sa Purgatorio ang mg̃a cristiano ng̃
mg̃a unang siglo: nang̃amámatay siláng tagláy iyáng masayáng pag-asang
hindî na malalao’t silá’y háharap sa Dios at makikita nilá ang mukhâ
nitó. Si San Clemente na taga Alejandría[240], si Orígenes[241] at si
San Irineo[242] ang siyáng mg̃a unang mg̃a párì ng̃ Iglesiang tila
bumábangguít ng̃ Purgatorio, marahil sa pagcadalá sa canilá ng̃ akit ng̃
religión ni Zarathustra, na namumulaclac at totoong lumalaganap pa ng̃
panahóng iyón sa boong Casilang̃anan, sa pagca’t malimit nating nababasa
ang mg̃a pagsisi cay Orígenes, dahil sa canyáng malabis na paghílig sa
mg̃a bagay sa Casilang̃anan. Guinagamit ni San Irineong pangpatibay sa
pananampalataya sa Purgatorio, ang “pagcátira ni Jesucristong tatlóng
araw sa cailaliman ng̃ lúpà,” tatlóng araw na pagcapasa Purgatorio, at
canyáng inaacála, dahil dito, na bawa’t cálolowa’y dapat manatili sa
Purgatorio hanggáng sa mabuhay na mag-ulî ang catawán, bagá man tila
laban mandin sa bagay na itó ang “Hodie mecum eris in Paradiso[243].”
Nagsasaysay rin namán si San Agustín, tungcól sa Purgatorio; datapowa’t
sacali’t hindî niyá pinagtibay na tunay na mayroon ng̃â, gayón ma’y
ipinalálagay niyang mangyayari ng̃ang magcaróon, sa pag-aacálà niyáng
maipagpapatuloy hanggáng sa cabilang búhay ang tinátanggap nating mg̃a
caparusahan sa búhay na itó, dahil sa ating mg̃a casalanan.
—¡Nacú namán si San Agustin!—ang sinabi ni Don Filipo;—¡hindî pa siyá
magcacásiya sa tinitiis nating mg̃a hirap sa búhay na itó’t ibig pa niyá
ang magpatuloy hanggáng sa cabiláng-búhay!
—Ganyán ng̃a ang calagayan ng̃ bagay na ito: sumasampalataya ang ibá at
ang ibá’y hindî. Bagá ma’t sumáng-áyon na si San Gregorio, alinsunod sa
canyáng “de quibusdam levibus culpis esse ante judicium purgatorius
ignis credenPáhiná 116dus est,” hindî rin nagcaroon ng̃ patuluyang catibayan ang
Purgatorio, hanggang sa ng̃ ipasiyá ng̃ Concilio sa Florencia ng̃ taóng
1439, sa macatuwíd ay ng̃ macaraan na ang walóng daang taón, na dápat
magcaroon ng̃ isáng apóy na pangdalísay ó panglínis sa mg̃a cálolowang
bagá ma’t namatáy na sumísinta sa Dios, ng̃uni’t hindî pa lubós
napagbabayaran ang Justicia ng̃ May Capal. Sa cawacasa’y ang Concilio
Tridentino[244], sa ilalim ng̃ pang̃ung̃ulo ni Pio IV ng̃ taóng 1563, sa
icalabinglimáng púlong ay ilinagdâ ang cautusán tungcól sa Purgatorio,
na ang pasimula’y: “Cum catholica ecclesia Spiritu Sancto edocta etc.,”
na doo’y sinasabing ang mg̃a patungcól ng̃ mg̃a buháy, ang mg̃a
panalang̃in, ang mg̃a paglilimós at iba pang mg̃a gawáng cabanalan ay
siyáng mabibísang paraan upang mailigtás sa Purgatorio ang mg̃a
cálolowa, bagá man sinasabing ang paghahayin ng̃ misa’y siyang lalong
cagalinggaling̃an sa lahat. Gayón ma’y hindî sumasampalataya ang mg̃a
protestante[245] sa Purgatorio, at gayon dín ang mg̃a páring
griego[246], sa pagca’t walâ siláng nakikitang pagbibigay catotohanan
ng̃ Biblia[247], at sinasabi niláng binibigyáng wacás ng̃ camatayan ang
taning upang macagawâ ng̃ mg̃a carapatán ó ng̃ mg̃a laban sa mg̃a
carapatán, at ang “Quodcumque ligaberis in terra” hindî ang cahulugá’y
“usque ad purgatorium” etc.; ng̃uni’t dito’y maisásagot na sa pagcá’t na
sa calaguitnàan ng̃ lúpa ang Purgatorio, talagáng dapat mapasailalim ng̃
capangyarihan ni San Pedro. Datapuwa’t hindî acó matatapos ng̃
pagsasaysay, cung sasalitain co ang lahát ng̃ mg̃a sabi tungcol sa bagay
ni ìtó. Isáng araw na ibiguin pô ninyóng pagmatuwiranan natin ang bagay
sa Purgatorio, magsadyâ, cayó sa aking báhay at doo’y babasahin natin
ang mg̃a libro at tayo’y maláyà at payapang macapagpapalagayan ng̃
canícanyang catuwiran. Ng̃ayó’y yayao na acó: hindî co mapaghúlò cung
bakit itinutulot ng̃ cabanalan ng̃ mg̃a crístiano ang pagnanacaw sa
gabíng itó.—Cayóng mg̃a punong báyan ay nang̃agpapabayà sa ganitóng
gawâ, at aking ipinang̃ang̃anib ang aking mg̃a libro. Cung sana’y
nanacawin nilá sa akin upang caniláng basahin ay aking ipauubayà,
datapuwa’t marami ang nang̃ag-iibig na tupukin ang aking mg̃a libro, sa
hang̃ád na gumanáp sa akin ng̃ isáng pagcacaawang gawâ, at dapat ng̃ang
catacutan ang Páhiná 117ganitóng pagcacaawang gawang carapatdapat sa califa[248]
Omar[249]. Dahil sa mg̃a librong itó’y ipinalálagay ng̃ ibáng linagdaan
na aco ng̃ parusa ng̃ Dios….
—¿Ng̃uni’t inaacalà cong cayó po’y sumasampalataya sa parusa ng̃
Dios?—ang tanóng ni Doray na ng̃umíng̃itî at lumálabas na may dalang
lalagyán ng̃ mg̃a bágang pinagsusunugan ng̃ mg̃a tuyóng dahón ng̃
palaspás, na pinagbubuhatan ng̃ nacayáyamot ng̃uni’t masaráp na amóy na
úsoc.
—¡Hindî co po alám, guinoong babae, cung anó ang gágawin sa akin ng̃
Dios!—ang isinagót ni matandáng Tasio na nag-iísip-ísip. Pagcâ acó’y
naghihing̃alô na, iháhandog co sa canyá ang aking cataohang waláng
camuntî mang tacot; gawín sa akin ang bawa’t ibiguin. Ng̃uni’t ma’y
naiisip aco …
—At ¿anó po ang naíisip ninyóng iyán?
—Cung ang mg̃a católico lamang ang tang̃ing mapapacagaling, at limá
lamang sa bawa’t isáng daang católico ang siyáng mápapacagaling, at sa
pagca’t ang dami ng̃ mg̃a católico’y icalabingdalawang bahagui ng̃ mg̃a
nabubuhay na táo sa lúpà, sacali’t paniniwalaan natin ang sinasabi sa
mg̃a estadística[250], ¿ang mangyayari’y pagcatapos na mapacasamâ ang
yuta-yutang mg̃a táong nabuhay sa daigdig sa boong dî mabilang na mg̃a
siglong nagdaan, bago nanaog sa lúpà ang Mananacop, at pagcatapos na
mamatay dahil sa atin ang Anác ng̃ isáng Dios, ng̃ayó’y lílima lamang
ang mapapacagaling sa bawa’t isáng libo’t dalawáng daang táo? ¡Oh, tunay
na tunay na hindî! ¡Minámagaling co pa ang magsaysay at sumampalatayang
gaya ni Job: “¿Diyata’t magpapacabagsíc icáw sa isáng inilílipad na
dahon at pag-uusiguin mo ang isáng tuyóng layác?” ¡Hindî, hindî
mangyayari ang gayóng casaliwaang pálad na calakilakihan! ¡Cung
sampalatayanan ito’y isáng capusung̃án; hindî, hindî!
—¿Anóng inyóng gágawin? Ang Justicia, ang cadalisayan ng̃ Dios …
—¡Oh, datapuwa’t nakikita ng̃ Justicia at ng̃ Cadalisayan ng̃ Dios ang
darating bago guinawâ ang paglikhâ sa Sangsinucob!—ang isinagót ng̃
lalaking matandang nang̃ing̃ilabot na tumindíg.—Ang boong kinapal, ang
táo ay isáng linaláng sa isáng nais lamang ng̃ calooban; ng̃uni’t hindî
niyá kinacailang̃an, cayá’t hindî ng̃â marapat na likhaín niyá, hindî,
cung cacailang̃aning mapacasamâ sa waláng hanggáng casaliwaang palad ang
daándaáng táo upang mapaligaya ang isá lamang, at ang lahát ng̃ itó’y
dahil sa mg̃a minanang casalanan ó sa sandalíng pagcacasala, ¡Hindî!
Cung iyá’y maguiguing catotohanan, sacalín na ninPáhiná 118yo’t patayin iyáng
inyóng anác na lalaking diya’y tumutulog; cung ang ganyáng
pananampalataya’y hindî isáng malaking capusung̃áng lában sa Dios na
iyáng dapat na maguíng siyáng Dakilang Cagaling̃an; pagcacágayó’y ang
Molok fenicio na ang kinacai’y ang inihahayin sa canyáng mg̃a pinápatay
na táo at ang dugóng waláng-malay-sála, at sinususunog sa canyáng tiyán
ang mg̃a sanggól na inagaw sa dibdib ng̃ caniláng mg̃a iná, ang
mamamatay-táong dios na iyán, ang dios na iyáng calaguimlaguím, cung
isusumag sa Canyá’y masasabing isáng dalagang mahinà ang loob, isáng
caibigang babae, ang iná ng̃ Sangcataohan!
At puspós ng̃ panghihilacbót, umalís sa báhay na iyón ang ul-ól ó ang
filósofo, at tumacbó sa lansang̃an, bagá man umuulan at madilím.
Isáng nacasisilaw na kidlát na caacbáy ng̃ isáng cagutlaguitlang culóg
na nagsabog sa impapawid ng̃ pangpatáy na mg̃a lintic ang siyáng
tumangláw sa matandáang lalaking nacataás ang mg̃a camáy sa lang̃it, at
sumísigaw:
—¡Tumututol icaw! ¡Talastas co nang hindî ca mabang̃ís; talastas co
nang ang dapat co lamang itawag sa iyo’y SI MABAIT!
Nag-iibayo ang mg̃a kidlát, lalong lumálacas ang unós….
Páhiná 119 ## XV.
ANG MGA SACRISTAN
Bahagyâ na ang patláng ng̃ dagundóng ng̃ mg̃a culóg, at
pinang̃ung̃unahan bawa’t culóg ng̃ cakilakilabot na namimilipit na
lintíc: masasabing isinusulat ng̃ Dios ang canyáng pang̃alan sa
pamamag-itan ng̃ isáng súnog at ang waláng hanggáng bubóng ng̃ láng̃it
ay nang̃íng̃inig sa tacot. Ang ula’y parang ibinubuhos, at sa pagca’t
hináhampas ng̃ háng̃ing humahaguing ng̃ lubháng malungcót, báwa’t
sandali’y nagbabago ng̃ tinutung̃o. Ipinaríring̃ig ng̃ mg̃a campána, ng̃
voces na tagláy ang malaking laguím, ang caniláng mapangláw na hibíc, at
sa sandasandalíng ínihihimpil ng̃ nang̃agbábang̃is na mg̃a culóg ang
caniláng matunóg na atúng̃al, isáng malungcót na tugtóg ng̃ campánà, na
daíng ang catúlad, ang siyáng humahagulgól.
Nang̃asaicalawáng sáray ng̃ campanario ang dalawáng bátang nakita náting
caúsap ng̃ filósofo. Ang pinacabátà sa canilá, na may malalakíng matáng
maitím at matatacutíng mukhâ, pinipilit na idigkít niyá ang canyáng
catawán sa catawán ng̃ canyáng capatîd, na totoong nacacawang̃is niyá
ang pagmumukhâ, at ang caibhán lamang ay malálim tuming̃ín at may
pagcaanyóng matápang. Ang pananamit ng̃ dalawá’y dukháng-dukhâ at puspós
ng̃ mg̃a sursi at tagpî. Nang̃a-uupô sa capirásong cáhoy at capuwâ may
tang̃ang isáng lubid na ang dúlo’y na sa icatlóng sáray, doon sa itáas,
sa guitnâ ng̃ cadilimán. Ang uláng itinutulac ng̃ háng̃in ay dumárating
hanggáng sa canilá at pinapamímisic ang isáng upós ng̃ candilang
nag-aalab sa ibábaw ng̃ isáng malakíng bató na caniláng pinagugulong sa
coro, upang huwarán ang úgong ng̃ culóg, cung Viernes Santo.
—¡Batakin mo ang iyóng lúbid, Crispin!—anáng capatíd na matandâ sa
bátà niyáng capatíd.
Nag-alambitin sa lúbid si Crispin, at nárinig sa itáas ang isáng daíng
na mahinà, na pagdáca’y natacpán ng̃ isáng culóg, na ang úgong ay
pinarami ng̃ liboPáhiná 120libong aling̃awng̃áw.
—¡Ah! ¡cung na sa báhay sana táyong casáma ng̃ nánay!—ang ibinuntóng
hining̃á ng̃ maliit na tinítingnan ang canyáng capatíd;—doo’y hindî acó
matatacot.
Hindî sumagót ang matandáng capatíd; minámasdan cung paáno ang pagtúlò
ng̃ pagkit at tíla mandin may pinag-iisip.
—¡Doo’y walà sino mang nagsasabi sa aking acó’y nagnanácàw!—ang
idinugtóng ni Crispin;—¡hindî itutulot ng̃ nánay! ¡Cung maalaman niyáng
aco’y pinapalò….!
Inihiwaláy ng̃ matandáng capatíd ang canyáng mg̃a matá sa ning̃as ng̃
ílaw, tuming̃alâ, pinang-guiguílan ng̃ cagát ang malaking lúbid at bago
bigláng binaltác, at ng̃ magcagayo’y náring̃ig ang matunóg na tugtóg ng̃
campánà.
—¿Mananatilî bâ tayo sa ganitóng pamumúhay, cacâ?—ang ipinatúloy ni
Crispin. ¡Ibig co sánang magcasakit acó búcas sa báhay, ibig cong
magcasakít acó ng̃ malaón at ng̃ acó’y alagâan ng̃ nánay at huwág na
acóng pabalikín ulî sa convento! ¡Sa ganitó’y hindî acó pang̃ang̃anlang
magnanácaw at waláng háhampas sa akin! At icáw man, cacâ, ang mabuti’y
magcasakit cang casáma co.
—¡Howag!—ang sagót ng̃ matandáng capatíd;—mamámatay táyong lahát:
mamámatay sa pighatî ang nánay at cata’y mamámatay ng̃ gútom.
Hindî na sumagót ulî si Crispin.
—¿Gaáno bâ ang sasahurin mo sa bowáng ito?—ang tanóng ni Crispin ng̃
macaraan ang sandalî.
—Dalawáng piso: tatlóng multa ang ipinarusa sa akin.
—Bayaran mo na ang sinasabi niláng ninácaw co, at ng̃ huwag táyong
tawáguing mg̃a magnanacaw; ¡bayáran mo na, cacâ!
—¿Naúulol ca bâ, Crispín? Waláng macacain ang nánay; ang sabi ng̃
sacristan mayor ay nagnacaw ca raw ng̃ dalawáng onza, at ang dalawang
onza ay tatlompo’t dalawáng piso.
Bumilang ang malíit sa canyáng mg̃a dalírì hanggáng sa dumating sa
tatlompo’t dalawá.
—¡Anim na camáy at dalawáng dalírì! At bawa’t dalírì ay piso—ang
ibinulóng na nag-iisip-iísip.—At bawa’t piso … ¿iláng cuarta?
—Isáng dáan at anim na pô.
—¿Isáng dáa’t ánim na pong cuarta? ¿Macasandaan at ánim na pong isáng
cuarta? ¡Nacú! ¿At gaano ang isáng dáa’t ánim na pô?
Páhiná 121—Tatlompô at dalawáng camáy—ang sagót ng̃ matandáng capatíd.
Sandalíng pinagmasdán ni Crispín ang maliliit niyáng camáy.
—¡Tatlompô at dalawáng camáy!—ang inuulit úlit—ánim na camáy at
dalawang dalírì, at bawa’t dalírì ay tatlompô at dalawáng camáy … at
bawa’t dalírî ay isáng cuarta …¡Nacú gaáno caráming cuarta niyán!
Hindî mabibilang ng̃ isá sa loob ng̃ tatlông áraw …at macabíbili ng̃
sinelas na úcol sa mg̃a paa at sombrerong úcol sa úlo, pagcâ umiinit ang
áraw, at isáng malakíng páyong pagca umúulan, at pagcain, at mg̃a damít
na úcol sa iyo at sa nánay at….
Nag-isíp-ísip si Crispin.
—¡Ng̃ayó’y dináramdam co ang hindî co pagnanácaw!
—¡Crispin!—ang ipinagwícà sa canyá ng̃ canyáng capatíd!
—¡Huwág cang magálit! Sinabi ng̃ curang pápatayin daw acó ng̃ pálò pag
hindî sumipót ang salapî; cung ninácaw co ng̃a sána ang salapíng iyó’y
aking maisisipot …¡at cung sacali’t mamatáy acó, magcaroon man lamang
icáw at ang nánay ng̃ mg̃a damít!…
—¡Sáyang at hindî co ng̃â ninácaw!
Hindî umimíc ang pinacamatandâ at hiníla ang canyáng lúbid. Pagcatapos
ay nagsalitáng casabáy ang buntóng hining̃á.
—¡Ang ikinatatacot co’y bacâ, cagalitan ca ng̃ nánay cung maalaman!
—¿Sa acálà mo cayâ?—ang tanóng ng̃ malíit na nagtátaca.—Sabíhin mong
maigui ang pagcabugbog sa akin, ipakikita co ang aking mg̃a pasâ at ang
punít cong bulsá: hindî acó nagcaroon cailan man cung dî isáng cuarta
lámang na ibinigay sa akin niyóng pascó at kinúha sa akin cahapon ng̃
cura ang isáng cuartang iyón. ¡Hindî pa acó nacacakita ng̃ gayón
cagandáng isáng cuarta! ¡Hindî maniniwálà ang nánay! ¡hindî maniniwalà!
—Cung ang cura ang magsabi….
Nagpasimulâ, ng̃ pag-iyác si Crispín, at ibinúbulong sa guitnâ ng̃
paghagulhól:
—Cung gayó’y umuwî ca ng̃ mag-isá; aayaw acóng umuwî. Sabihin mo sa
nánay na acó’y may sakít; aayaw acóng umuwî.
—¡Crispín, huwág cang umiyác!—anang matandáng capatíd.—Hindî
maniniwalà ang nánay; huwág cang umiyác; sinabi ni matandáng Tasiong may
handâ raw sa ating masaráp na hapúnan.
Tuming̃alâ si Crispín at pinagmasdán ang capatíd.
—¡Isáng masaráp na hapúnan! Hindî pa acó nanananghalîan: áayaw acóng
pacanin hanggáng hindî sumísipot ang dalawáng onza … Datapuwa’t ¿cung
maniwalà ang nánay? Sabíhin mong nagsisinung̃alíng ang sacristan mayor,
at ang curang maniwalà sa canyá’y sinung̃aling din, na siláng lahát ay
sinung̃aling; na Páhiná 122sinasabi niláng magnanacaw daw tayong lahát, sa pagca’t
ang tátay natin ay “viciosong”.
Ng̃uni’t sumúng̃aw ang isáng úlo sa maliit na hagdáng patung̃ó sa
pang̃ulong aáray ng̃ campanario, at ang úlong itó, na cawang̃is ng̃ cay
Medusa[251], ang siyáng bigláng humárang ng̃ salitâ sa mg̃a lábì ng̃
bátà. Yaó’y isáng úlong habâ, payát, na may mahahabang buhóc na maitím;
salamíng azul sa matá ang siyáng cumúcublí ng̃ pagca bulág ang isáng
matá. Yaón ang sacristán mayor, na talagáng gayón cung pakita, waláng
íng̃ay, hindî nagpáparamdam ng̃ pagdatíng.
Nanglamíg ang magcapatíd.
—¡Minumultahán catá, Basilio, ng̃ caháti, dáhil sa hindî mo pagtugtóg
ng̃ maayos!—ang sábi ng̃ voces na malagunlóng na tíla waláng campanà sa
lalaugan.—At icáw, Crispín, mátira ca rito ng̃ayóng gabí hanggáng sa
sumipót ang iyóng ninácaw.
Tiningnán ni Crispín ang canyáng capatíd, na parang siyá’y humihing̃ing
tangkílic.
—Binigyán na camí ng̃ capahintulutan … hiníhintay pô camí ng̃ nánay
sa á las ocho—ang ibinulóng ni Basiliong tagláy ang boong cakimîan.
—¡Icáw man namán ay hindî macaaalís sa icawalóng oras; hanggáng sa
icasampô!
—Ng̃uni’t talastás na pô ninyóng hindî nacapaglálacad pagca á las nueve
na, at maláyò ang báhay.
—At ¿ibig mo yatang macapangyari pa cay sa ákin?—ang itinanóng na
galít ng̃ táong iyón. At hinawacan si Crispín sa bísig at inacmàang
caladcarín.
—¡Guinoo! ¡may isáng linggó na pô ng̃ayóng hindî namin nakikita ang
aming iná!—ang ipinakiusap ni Basilio, at tinang̃nán ang canyáng bátang
capatíd na ang anyó’y íbig ipagsanggaláng itó.
Nailayô ang canyáng camáy ng̃ sacristán mayor sa isáng tampál, at sacâ
kinaladcád si Crisping nagpasimulâ ng̃ pag-iyác, at nagpatinghigâ,
samantalang sinasabi sa canyáng capatíd:
—¡Huwág mo acóng pabayâan, pápatayin acó nilá!
Ng̃uni’t hindî siyá pinansín ng̃ sacristan, kinaladcád at nawalâ siyá sa
guitnâ ng̃ cadilimán.
Páhiná 123Nátira si Basiliong hindî man lamáng macapagsalitâ. Nárinig niyá, ang
mg̃a pagcacáhampáshampás ng̃ catawán ng̃ canyáng capatíd sa mg̃a baitang
ng̃ maliit na hagdanan, isáng sigáw, iláng tampál, at unti-unting napáwì
sa kanyáng taing̃a ang gayóng mg̃a pagsigáw na nacaháhambal.
Hindî humíhing̃a ang bátà: nacatindíg na nakíkinig, dilát na dilát ang
mg̃a matá, at nacasuntóc ang mg̃a camáy.
—¿Cailán bagá cayâ acó macapag aaráro ng̃ isáng búkid?—ang maráhang
ibinúbulong, at dalîdaling nanáog.
Pagdatíng sa coro’y nakiníg ng̃ maigui: lumálayô ng̃ boong catulinan ang
voces ng̃ canyáng capatíd, at ang sigáw na: “¡nánay!” “¡cacâ!” ay
nawaláng lubós pagcasará ng̃ pintô. Nang̃áng̃atal, nagpapawis, sandalî
siyáng tumiguil; kinácagat niyá ang canyáng camao upang lunúrin ang
isáng sigáw na nagtutumácas sa canyáng púsò at pinabayaan niyáng
magpaling̃apling̃ap ang canyáng mg̃a matá sa nag-aagaw dilím at liwanag
na simbahan. Doo’y malamlám ang ning̃as ng̃ ílaw na lang̃ís sa
“lámpara”; na sa guitnâ, ang “catafalco”; sará ang lahát ng̃ mg̃a
pintuan, at may mg̃a rejas ang mg̃a bintánà.
Dî caguinsaguinsa’y nanhíc sa maliit na hagdán, linampasán ang
pang̃alawang sáray, na kinalalagyan ng̃ nagnining̃as na candílà, nanhíc
sa icatlóng sáray. Kinalás ang mg̃a lúbid na nacatálî sa mg̃a “badajo”
(pamaltóc ng̃ campánà), at pagcatapós ay mulíng nanáog na namúmutlâ;
ng̃úni’t cumíkinang ang canyáng mg̃a matá’y hindî sa mg̃a lúhà.
Samantala’y nagpapasimulâ ng̃ pagtílà ang ulán at untiunting lumiliwanag
ang láng̃it.
Pinagdugtong ni Basilio ang mg̃a lubid, itinálì ang isáng dúlo sa isáng
maliit na pinacahalígui ng̃ “barandilla”, at hindî man lámang naalaalang
patayín ang ílaw, umus-ós sa lubid sa guitnâ ng̃ cadilimán.
Nang macaraan ang iláng minuto, sa isá sa mg̃a dáan sa báyan, ay
nacárinig ng̃ mg̃a voces at tumunóg ang dalawáng putóc; ng̃uni’t síno
ma’y waláng natigatig, at mulíng tumahimic na lahát.
Páhiná 124 ## XVI.
SI SISA
Madilim ang gabí: tahimic na tumutulog ang mg̃a namamayan; ang mg̃a
familiang nag-alaala sa mg̃a namatay na’y tumulog na ng̃ boong
capanatagán at capayapaan ng̃ loob: nang̃agdasál na silá ng̃ tatlóng
bahagui ng̃ rosario na may mg̃a “requiem”, ang pagsisiyám sa mg̃a
cálolowa at nang̃agpaníng̃as ng̃ maraming candilang pagkít sa haráp ng̃
mg̃a mahál na larawan. Tumupád na ang mg̃a mayayaman at ang mg̃a
nacacacaya sa pagcabûhay sa mg̃a nagpamana sa canilá ng̃ caguinhawahan;
kinabucasa’y sísimba silá sa tatlóng misang gágawin ng̃ báwa’t
sacerdote, mang̃agbíbigay silá ng̃ dalawáng piso at ng̃ ipagmisa ng̃
isáng patungcól sa cálolowa ng̃ mg̃a namatáy; bíbili sila, pagcatapos,
ng̃ bula sa mg̃a patáy na puspós ng̃ mg̃a indulgencia. Hindî ng̃a
totoong nápacahigpit ang Justicia ng̃ Dios na gáya ng̃ justicia ng̃ táo.
Ng̃uni’t ang dukhâ, ang mahírap, na bahagyâ nanacacakita upang may
maipag-agdóng-búhay, at nang̃angailáng̃ang sumúhol sa mg̃a
“directorcillo,” mg̃a escribiente at mg̃a sundalo, upang pabayaan siláng
mamúhay ng̃ tahimic, ang táong iyá’y hindî tumutulog ng̃ panatag, na
gaya ng̃ inaacála ng̃ mg̃a poeta sa mg̃a palacio, palibhasa’y hindî pa
silá maráhil nacapagtitiis ng̃ mg̃a hagpós ng̃ carálitâan. Malungcót at
nag-iisíp-ísip ang dukhâ. Nang gabíng iyón, cung cácauntí ang canyáng
dinasál ay malakíng lubhâ ang canyáng daláng̃in, tagláy ang hírap sa
mg̃a matá at ang mg̃a lúha sa púsò. Hindî siyá nagsísiyam, hindî siyá
marunong ng̃ mg̃a “jaculatoria”, ng̃ mg̃a tulâ at ng̃ mg̃a “oremus,” na
cathâ ng̃ mg̃a fraile, at iniuucol sa mg̃a táong waláng sariling
caisipán, waláng sariling damdámin, at hindî rin namán napag-uunawà ang
lahát ng̃ iyón. Nagdárasal siyá ng̃ áyon sa pananalitâ ng̃ canyáng
caralitaan; ang cálolowa niyá’y tumatang̃is dáhil sa canyáng sariling
calagayan, at dáhil namán sa mg̃a namatáy, na ang pagsintá nilá sa
canyá’y siyáng canyáng cagaling̃an. Nangyayaring macapagsaysáy ang mg̃a
lábì niyá Páhiná 125ng̃ mg̃a pagbátì; ng̃uni’t sumísigaw ang canyang ísip ng̃ mg̃a
daing at nagsásalitâ ng̃ mg̃a hinanakít. ¿Cayó bagá’y mang̃asísiyahan.
Icáw na pumuri sa carukhâan, at cayó namán, mg̃a aninong pinahihirapan,
sa waláng pamúting panalang̃in ng̃ dukhâ, na sinasaysay sa haráp ng̃
isáng estampang masamâ ang pagcacágawâ, na liniliwanagan ng̃ ílaw ng̃
isáng timsím, ó bacâ cayâ ang ibig ninyo’y ang may mg̃a candílang
malalakí sa haráp ng̃ mg̃a Cristong sugatán, ng̃ mg̃a Virgeng malilíit
ang bibíg at may mg̃a matáng cristal, mg̃a misang wícang latíng
ipinang̃ung̃usap ng̃ mg̃a sacerdoteng hindî inuunawà ang sinasabi? At
icáw, Religióng ilinaganap na talagáng úcol sa sangcataohang
nagdaralità, ¿nalimutan mo na cayâ ang catungculan mong umalíw sa naaapi
sa canyáng carukhâan, at humiyâ sa macapangyarihan sa canyáng
capalalûan, at ng̃ayó’y may laan ca lamang na mg̃a pang̃ácò sa mg̃a
mayayaman, sa mg̃a táong sa iyó’y macapagbabayad?
Ang caawaawang tao’y nagpúpuyat sa guitnâ ng̃ canyáng mg̃a anác na
nang̃atutulog sa canyáng síping; iniisip ang mg̃a bulang dapat bilhín
upang mápahing̃aláy ang mg̃a magulang at ang namatáy na esposo.—”Ang
píso—anyá—ang píso’y isáng linggóng caguinhawahan ng̃ aking mg̃a anác;
isáng linggóng mg̃a tawanan at mg̃a catuwâan, ang aking inimpóc sa bóong
isáng buwan, isáng casuutan ng̃ aking anác na babaeng nagdádalaga
na.”—Datapuwa’t kinacailang̃ang patayín mo ang mg̃a apóy na itó—ang
wícà ng̃ voces na canyáng nárinig sa sermón—kinacailang̃ang icáw ay
magpacahírap. “¡Tunay ng̃â! ¡kinacailang̃an! Hindî ililigtas ng̃ Iglesia
ng̃ waláng bayad ang mg̃a pinacasisinta mong cálolowa: hindî
ipinamímigay na waláng báyad ang mg̃a bula. Dápat mong bilhín ang bula,
at hindî ang pagtulog cung gabí ang iyóng gágawin, cung dî ang
pagpapagal. Samantala’y mailálantad ng̃ iyóng anác na babae ang bahágui
nang catawáng dapat ilíhim sa nanonood; ¡magpacagútom ca, sa pagca’t
mahál ang halagá ng̃ láng̃it! ¡Tunay na túnay ng̃â yátang hindî
pumapasoc sa láng̃it ang mg̃a dukhâ!
Nang̃agliliparan ang mg̃a caisipáng itó sa alang-alang na pag-itang mulâ
sa sahíg na kinalalatagan ng̃ magaspáng na baníg, hanggáng sa palupong
kinatatalîan ng̃ dúyang pinag-úuguyan sa sanggól na laláki. Ang
paghing̃á nitó’y maluág at payápà; manacânacang ng̃inung̃uyâ ang láway
at may sinasabing dî mawatasan: nananaguinip na cumacain ang sicmurang
gutóm na hindî nabusóg sa ibinigáy sa canyá ng̃ mg̃a capatíd na
matatandâ.
Ang mg̃a culiglíg ay humuhuning hindî nagbabago ang tínig at isinasaliw
ang caniláng waláng humpáy at patupatuloy na írit sa mg̃a patlángpatláng
na tin-ís na húni ng̃ cagaycáy na nacatagò sa damó ó ang butiking
lumálabas sa canyáng bútás upang Páhiná 126humánap ng̃ macacain, samantalang ang
tucô, na wala ng̃ pinang̃ang̃anibang túbig ay isinusung̃aw ang canyáng
ulo sa gúang ng̃ bulóc na púnò ng̃ cáhoy. Umaatung̃al ng̃ lubháng
mapanglaw ang mg̃a áso doon sa daan, at sinasampalatayanan ng̃
mapamahíing nakikinig na silá’y nacacakita ng̃ mg̃a espíritu at ng̃ mg̃a
anino. Datapuwa’t hindi nakikita ng̃ mg̃a áso at ng̃ ibá pang mg̃a háyop
ang mg̃a pagpipighatî ng̃ mg̃a tao, at gayón man, ¡gaano carami ang
canilang mg̃a cahirapang tinítiis!
Doon sa maláyò sa bayan, sa isáng láyong may isáng horas, nátitira ang
iná ni Basilio at ni Crispín, asáwa ng̃ isáng laláking waláng puso, at
samantalang ang babae nagpipilit mabúhay at ng̃ macapag-arugà sa mg̃a
anác, nagpapagalâgala at nagsasabong namán ang lalaki. Madalang na
madálang silá cung magkíta, ng̃uni’t lágui ng̃ kahapishapis ang
nangyayari pagkikita. Unti-unting hinubdán ng̃ lalaki ang canyáng asáwa
ng̃ mg̃a híyas upang may maipagvicio siyá at ng̃ walâ nang caanoano man
si Sisa, upang magugol sa masasamáng mg̃a hingguíl ng̃ canyáng asawa,
pinagpasimulâan nitóng siyá’y pahirapan. Mahinà, palibhasà, ang loob,
malakí ang cahigtán ng̃ púsò cay sa pag-iísip, walâ siyáng nalalaman
cung dî sumintá at tumáng̃is. Sa ganáng canyá’y ang canyáng asawa ang
siyáng dios niyá,; ang mg̃a anác niyá’y siyáng canyang mg̃a ángel. Sa
pagca’t talastás ng̃ lalaki cung hanggáng saan ang sa canya’y pag-íbig
at tacot, guinágawa namán niyá ang catulad ng̃ asal ng̃ lahát ng̃ mg̃a
diosdiosan: sa aráw-áraw ay lumálalâ ang canyáng calupitan, ang pagca
waláng áwà at ang pagcapatupatuloy ng̃ bawa’t maibigan.
Ng̃ múhang tanóng sa canyá si Sisa ng̃ minsang siyá’y sumipót sa báhay,
na ang mukha’y mahiguít ang pagdidilim cay sa dati, tungcól sa
panucalang ipasoc ng̃ sacristan si Basilio, ipinatúloy niyá ang
paghahagpós ng̃ manóc, hindî siyá sumagot ng̃ oo ó ayaw. Hindî nang̃ahás
si Sisang ulítin ang canyang pagtatanong; datapuwa’t ang lubháng
mahigpít na casalatán ng̃ caniláng pamumúhay at ang hang̃ád na ang mg̃a
báta’y mang̃ag-áral sa escuelahan ng̃ bayan ng̃ pagbasa’t pagsúlat, ang
siyang sa canya’y pumílit na ipalútoy ang panucalà niya. Ang canyang
asawa’y hindî rin nagsabi ng̃ anó man.
Nang gabíng yaon, icasampó’t calahatî ó labíng-isá ang horas, ng̃
numiningning na ang mg̃a bituin sa lang̃it na pinaliwanag ng̃ unós,
nacaupô si Sisa sa isáng bangcóng cahoy na pinagmamasdan ang ilang mg̃a
sang̃á ng̃ cahoy na nagnining̃asning̃as sa calang may tatlóng
batóng-buhay na may mg̃a dunggót. Nacapatong sa tatlóng batóng itó ó
tungcô ang isang palayóc na pinagsasaing̃an, at sa ibabaw ng̃ mg̃a
bága’y tatlóng tuyóng lawlaw, na ipinagbíbili sa halagang tatló ang
daPáhiná 127lawang cuarta.
Nacapang̃alumbabà, minámasdan ang madilawdilaw at mahinang níng̃as ng̃
cawayang pagdaca’y naguiguing abó ang canyang madalíng malugnaw na bága;
malungcót na ng̃itî ang tumatanglaw sa canyang mukhâ. Nagugunità niya
ang calugodlugód na bugtóng ng̃ palayóc at ng̃ apóy na minsa’y pinaturan
sa canya ni Crispin. Ganitó ang sinabi ng̃ batà:
Batà pa si Sisa, at napagkikilalang ng̃ dacong úna’y siya’y maganda at
nacahahalina cung cumílos. Ang canyang mg̃a mata, na gaya rin ng̃
canyang calolowang ibibigay niyang lahat sa canyang mg̃a anac, ay sacdal
ng̃ gaganda, mahahabà ang mg̃a pilíc-mata at nacauukit cung tuming̃ín;
mainam ang hayap ng̃ ilóng; marikít ang pagcacaanyô ng̃ canyang mg̃a
labing namumutlâ. Siya ang tinatawag ng̃ mg̃a tagalog na “cayumanguing
caligatan,” sa macatuwid baga’y cayumangguí, ng̃uni’t isang cúlay na
malínis at dalísay. Baga man batà pa siya’y dahil sa pighatî, ó dahil sa
gútom, nagpapasimulâ na ng̃ paghupyac ang canyang namumutlang mg̃a
pisng̃í; ang malagóng buhóc na ng̃ úna’y gayac at pamuti ng̃ canyang
cataóhan, cung cayâ husay hindî sa pagpapaibiíg, cung dî sa pagca’t
kinaugalîang husayin: ang pusód ay caraniwan at walang mg̃a “aguja” at
mg̃a “peineta.”
May ilang araw nang hindî siya nacacaalis sa bahay at canyang tinatapos
tabìin ang isang gawang sa canya’y ipinagbiling yarîin sa lalong
madalíng panahóng abót ng̃ caya. Sa pagcaibig niyang macakita ng̃
salapî, hindî nagsimba ng̃ umagang iyón, sa pagca’t maaabala siya ng̃
dalawang horas ang cauntian sa pagparoo’t parito sa bayan:—¡namimilit
ang carukhâang magcasala!—Ng̃ matapos ang canyang gawa’y dinala niya sa
may-arì, datapuwa’t pinang̃acuan siya nitó sa pagbabayad.
Walâ siyang inísip sa boong maghapon cung dî ang mg̃a ligayang tatamuhin
niya pagdatíng ng̃ gabí: canyang nabalitaang óowî ang canyang mg̃a anac,
at canyang inísip na sila’y canyang pacaning magalíng. Bumilí ng̃ mg̃a
lawlaw, pinitas sa canyang malíit na halamanan ang lalong magagandang
camatis, sa pagca’t nalalaman niyang siyang lalong minamasarap ni
Crisping pagcain, nanghing̃î sa canyang capit bahay na si filósofo
Tasio, na tumitira sa may mg̃a limangdaang metro ang layò sa canyang
tahanan, ng̃ tapang baboy-ramó, at isang hità ng̃ patong-gubat, na
pagcaing lalong minamasrap ni Basilio. At puspós ng̃ pag-asa’y isinaing
ang lalong maputíng bigas, na siya rin ang cumúha sa guiícan. Yaón Páhiná 128ng̃a
nama’y isang hapúnang carapatdapat sa mg̃a cura, na canyang handâ sa
caawaawang mg̃a batà.
Datapuwa’t sa isang sawîng palad na pagcacatao’y dumatíng ang asawa
niya’t kinain ang canin, ang tapang baboy ramó, ang hità ng̃ pato,
limang lawlaw at ang mg̃a camatis. Hindî umiimic si Sisa, baga man ang
damdam niya’y siya ang kinacain. Nang busóg na ang lalaki’y naalaalang
itanóng ang canyang mg̃a anac. Napang̃itî si Sisa, at sa canyang
catowâa’y ipinang̃acò sa canyang sariling hindî siya maghahapunan ng̃
gabíng iyón; sa pagca’t hindî casiya sa tatló ang nalabi. Itinanóng ng̃
ama ang canyang mg̃a anac, at ipinalalagay niya itóng higuít sa siya’y
cumain.
Pagcatapos ay dinampót ng̃ lalaki ang manóc at nag-acalang yumao.
—¿Ayaw ca bang makita mo sila?—ang itinanóng na nang̃ang̃atal;—sinabi
ni matandang Tasiong sila’y malalaon ng̃ cauntî; nacababasa na si
Crispin … marahil ay dalhín ni Basilio ang canyang sueldo.
Ng̃ marinig itóng huling cadahilanan ng̃ pagpiguil sa canya’y humintô,
nag-alinlang̃an, ng̃uni’t nagtagumpay ang canyang mabuting angel.
—¡Cung gayó’y itira mo sa akin ang piso!—at pagcasabi ay umalis.
Tumang̃is ng̃ bóong capaitan si Sisa; ng̃uni’t pagcaalaala sa canyang
mg̃a anac ay natuyô ang mg̃a luhà. Mulî siyang nagsaing, at inihandâ ang
tatlong lawlaw na natira: bawa’t isa’y magcacaroon ng̃ isa’t calahatì.
—¡Darating silang malakí ang pagcaibig na cumain!—ang iniisip
niya:—malayò ang pinangagaling̃an at ang mg̃a sicmúrang gutóm ay walang
púsò.
Pinakingan niyang magalíng ang lahat ng̃ ing̃ay, masdan natin at
hinihiwatigan niya ang lalong mahinang yabag:
—Malacas at maliwanag ang lacad ni Basilio; marahan at hindî
nacacawang̃is ang cay Crispin—ang iniisip ng̃ ina.
Macaalawa ó macaatló ng̃ humúni ang calaw sa gúbat, mulâ ng̃ tumilà ang
ulan, at gayón ma’y hindî pa dumarating ang canyang mg̃a anac.
Inilagay niya ang mg̃a lawlaw sa loob ng̃ palayóc at ng̃ huwag lumamig,
at lumapit sa pintuan ng̃ dampâ upang siya’y malibang ay umawit ng̃
marahan. Mainam ang canyang voces, at pagcâ narìrinig nilang siya’y
umaawit ng̃ “cundiman”, nang̃agsisiiyac, ayawan cung bakit. Ng̃úni’t ng̃
gabing iyó’y nang̃ang̃atal ang canyang voces at lumalabas ng̃ pahirapan
ang tínig.
Itiniguil ang canyang pag-awit at tinitigan niya ang cadiliman. Sino
ma’y walang nanggagaling sa bayan, liban na lamang sa hang̃ing
nagpapahulog ng̃ tubig sa malalapad na mg̃a dahon ng̃ mg̃a saguing.
Páhiná 129Caracaraca’y biglang nacakita ng̃ isang ásong maitím na sumipót sa harap
niya; may inaamoy ang hayop na iyón sa landas. Natacot si Sisa, cumúha
ng̃ isang bató at hinaguis. Nagtatacbó ang asong umaatung̃al ng̃
pagcapanglawpanglaw.
Hindî mapamahîin si Sisa, ng̃uni’t palibhasa’y maráming totóo ang
canyáng nárinig na mg̃a sinasabi tungcol sa mg̃a guníguní at sa mg̃a
ásong maiitím’ caya ng̃a’t nacapangyári sa canyá ang laguím. Dalidaling
sinarhán ang pintô at naupô sa tabí ng̃ ílaw. Nagpapatíbay ang gabí ng̃
mg̃a pinaniniwalaan at pinupuspos ng̃ panimdím ang aláng-álang ng̃ mg̃a
malicmátang aníno.
Nag-acálang magdasál, tumáwag sa Vírgen, sa Dios, upang caling̃áin nilá
ang canyáng mg̃a anác, lálonglalò na ang canyáng bunsóng si Crispín. At
hindî niyá sinásadya’y nalimutan niyá ang dasál at napatung̃o ang bóong
pag-iisip niyá sa canilá, na anó pa’t canyáng naaalaala ang mg̃a
pagmumukhâ ng̃ báwa’t isá sa canilá, yaóng mg̃a mukháng sa towî na’y
ng̃umíng̃itî sa canyá cung natutulog, at gayón din cung nagíguising.
Datapuwa’t caguinsaguinsa’y naramdaman niyáng naninindíg ang canyáng
mg̃a buhóc, nangdidilat ng̃ maínam ang canyáng mg̃a matá, malicmátà ó
catotohanan, canyáng nakikitang nacatìndíg si Crispin sa tabí ng̃ calan,
doón sa lugar na caraníwang canyáng inúup-an upang makipagsalitaan sa
canyá. Ng̃ayó’y hindî nagsasabi ng̃ anó mán; tinititigan siyá niyóng
mg̃a matáng malalakí at ng̃umíng̃itî.
—¡Nánay! ¡bucsán ninyó! ¡bucsán ninyó, nánay!—ang sabi ni Basilio,
búhat sa labás.
Kinilabútan si Sisa at nawalâ ang malícmatà.
Páhiná 130 ## XVII.
BASILIO
Bahagyâ pa lamang nacapapasoc si Basiliong guiguirayguiray,
nagpatínghulóg sa mg̃a bísig ng̃ canyáng iná.
Isáng dî masábing panglalamíg ang siyáng bumálot cay Sisa ng̃ makita
niyáng nag-íisang dumatíng si Basilio. Nagbantáng magsalitâ ay hindî
lumabás ang canyáng voces; iníbig niyáng yacápin ang canyáng anác ay
nawal-án siyá ng̃ lacás; hindî namán mangyaring umiyác siyá.
Ng̃uni’t ng̃ makita niyá ang dugóng pumapalígò sa noo ng̃ bata’y siyá’y
nacasigáw niyáng tínig na wári’y nagpapakilala ng̃ pagcalagót ng̃ isáng
bagtìng ng̃ púsò.
—¡Mg̃a anác co!
—¡Howág pô cayông mag-ala ala ng̃ anó man, nánay!—ang isinagót ni
Basilio;—nátira pô sa convento pô si Crispin.
—¿Sa convento? ¿nátira sa convento? ¿Buháy?
Itining̃alâ ng̃ bátà sa canyáng iná ang canyáng mg̃a matá.
—¡Ah!—ang isinigaw, na anó pa’t ang lubháng malaking pighati’y naguing
lubháng malaking catowâan. Si Sisa’y umiyác, niyácap ang canyáng anác at
pinuspós ng̃ halíc ang may dugóng nôo.
—¡Buháy si Crispin! Iniwan mo siyá sa convento … at ¿bákit may súgat
ca, anác co? ¿Nahúlog ca bâ?
At siniyasat siyá ng̃ boong pag-iíng̃at.
—Ng̃ dalhín pô si Crispin ng̃ sacristan mayor ay sinábi sa áking hindî
raw acó macaaalis cung dî sa icasampóng horas, at sa pagcá’t malálim na
ang gabí, acó’y nagtánan. Sa baya’y sinigawán acó ng̃ mg̃a sundalo ng̃
“Quien vive,” nagtatacbó acó, bumaríl silá at nahilahisan ng̃ isáng bála
ang áking nóo. Natatacot acóng mahuli at papagpupunásin acó ng̃ cuartel,
na abóy ng̃ pálò, Páhiná 131na gaya ng̃ guinawâ cay Pablo, na hanggá ng̃ayó’y may
sakít.
—¡Dios co! ¡Dios co!—ang ibinulóng ng̃ ináng kiníkilig—¡Siyá’y iyóng
iniligtas!
At sacâ idinugtóng, samantalang, humahanap ng̃ panaling damit, túbig,
súcà, at balahibong maliliit ng̃ tagác:
—¡Isáng dálì pa at nápatay ca sana nilá, pinatáy sana nilá ang aking
anác! ¡Hindî guinúgunitâ ng̃ mg̃a guardia civil ang mg̃a iná!
—Ang sasabihin ninyó’y nahulog acó sa isáng cáhoy; huwág pô sánang
maalaman nino mang acó’y pinaghágad.
—¿Bákit bâ nátira si Crispin?—ang itinanóng ni Sisa pagcatapos magawâ
ang paggamot sa anác.
Minasdán ni Basiliong isáng sandalî ang canyáng iná, niyácap niyá itó at
sacâ, untiunting sinaysáy ang úcol sa dalawáng onza, gayón ma’y hindî
niyá sinabi ang mg̃a pagpapahirap na guinagawà sa canyáng capatíd.
Pinapaghálò ng̃ mag-iná ang caniláng mg̃a lúhà.
—¡Ang mabaít cong si Crispin! ¡pagbintang̃án ang mabaít cong si
Crispin! ¡Dahiláng tayó’y dukhâ, at ang mg̃a dukháng gáya natin ay dapat
magtiís ng̃ lahát!—ang ibinulòng ni Sisa, na tinitingnan ng̃ mg̃a
matáng punô ng̃ lúhà ang tinghóy na nauubusan ng̃ lang̃ís.
Nanatiling malaónlaón ding hindî silá nag-imican.
—¿Naghapunan ca na bâ?—¿Hindî? May cánin at may tuyóng lawláw.
—Walâ acóng “ganang” cumain; túbig, túbig lámang ang íbig co.
—¡Oo!—ang isinagót ng̃ iná ng̃ boong lungcót;—nalalaman co ng̃ hindî
mo ibig ang tuyóng lawláw; hinandâan catá ng̃ ibáng bágay; ng̃uni’t
naparíto ang iyòng tátay, ¡caawaawang anác co!
—¿Naparito ang tátay?—ang itinanòng ni Basilio, at hindî kinucusa’y
siniyasat ang mukhâ at ang mg̃a camáy ng̃ canyang iná. Nacapagsikíp sa
púsò ni Sisa ang tanóng ng̃ canyáng anác, na pagdaca’y canyáng
napag-abót ang cadahilanan, cayá’t nagdumalíng idinugtóng:
—Naparito at ipinagtanóng cayó ng̃ mainam, ibig niyáng cayó’y makita;
siya’y gutóm na gutóm. Sinabing cung cayó raw ay nananatili sa
pagpapacabaít ay mulî siyáng makikisama sa átin.
—¡Ah!—ang isinalabat ni Basilio, at sa samâ, ng̃ canyáng lóob ay
ining̃iwî ang canyáng mg̃a labî.
—¡Anác co!—ang ipínagwícà ni Sisa.
—¡Ipatáwad pô ninyó, nánay!—ang mulíng isinagót na matigás ang
anyôPáhiná 132—¿Hindî bâ cayâ lálong magalíng na táyong tatlò na lámang, cayó, si
Crispin at acó?—Ng̃uni’t cayó po’y umíiyac; ipalagáy ninyóng walâ acóng
sinabing anó man.
Nagbuntóng-hining̃á si Sisa.
Sinarhán ni Sisa ang dampâ at tinabunan ng̃ abó ang caunting bága sa
calán at ng̃ huwág mapugnáw, túlad sa guinagawâ ng̃ táo sa mg̃a damdámin
ng̃ cálolowa; tacpán ang mg̃a damdaming iyán ng̃ abó ng̃ búhay na
tinatawag na pag-wawalang-bahálâ, at ng̃ huwág mapugnáw sa pakikipanayám
sa aráw-áraw sa áting mg̃a capowâ.
Ibinulóng ni Basilio ang canyáng mg̃a dasál, at nahigâ sa tabí ng̃
canyáng iná na nananalang̃in ng̃ paluhód.
Nacacaramdam ng̃ ínit at lamíg; pinagpilitang pumíkit at ang iniisip
niyá’y ang canyáng capatîd na bunsô, na nag-aacalang tumulog sana ng̃
gabíng iyón sa sinapupunan ng̃ canyáng iná, at ng̃ayó’y marahil umíiyac
at nang̃ang̃atal ng̃ tácot sa isáng súloc ng̃ convento. Umaaling̃awng̃aw
sa canyáng mg̃a taíng̃a ang mg̃a sigáw na iyón, túlad sa pagcárinig niyá
ng̃ siyá’y dóroon pa sa campanario; datapuwa’t pinasimulâang pinalábò
ang canyáng ísip ng̃ pagód na naturaleza at nanáog sa canyáng mg̃a matá
ang “espíritu”, ng̃ panaguimpán.
Nakita niyá ang isáng cuartong tulugán, at doo’y may dalawáng candílang
may níng̃as. Pinakíkinggán ng̃ curang madilím ang pagmumukhâ at may
hawac na yantóc ang sinasabi sa ibáng wicà ng̃ sacrístan mayor, na
cakilakilabot ang mg̃a kílos. Nang̃áng̃atal si Crispin, at
paling̃apling̃ap ang matáng tumatang̃is sa magcabicabilâ, na párang may
hinahanap na táo, ó isáng tagúan. Hinaráp siyá ng̃ cura at tinatanong
siyáng malakí ang gálit at humaguinît ang yantóc. Ang bata’y tumacbó at
nagtagò sa licuran ng̃ sacristan; ng̃uni’t siyá’y tinangnán nitó at
inihandâ ang canyáng catawán sa sumusubong gálit ng̃ cura; ang
caawaawang báta’y nagpupumiglás, nagsísicad, sumísigaw, nagpápatinghigâ,
gumugulong, tumitindíg, tumatacas, nadudulas, nasusubasob at sinásangga
ng̃ mg̃a camáy ang mg̃a hampás na sa pagca’t nasusugatan ay bigláng
itinatagò at umaatung̃al. Nakikita ni Basiliong namimilipit si Crispin,
iniháhampas ang úlo sa tabláng yapacán; nakikita niyá at canyáng
náririnig na humáhaguinit ang yantóc! Sa lakíng pagng̃ang̃alit ng̃
canyáng bunsóng capatíd ay nagtindíg; sirâ ang isip sa dî maulatang
pagcacahirap ay dinaluhong ang canyáng mg̃a verdugo, at kinagat ang cura
sa camáy. Sumigáw ang cura’t binitiwan ang yantóc; humawac ang sacristan
mayor ng̃ isáng bastón at pinálò sa úlo si Crispin, natimbuang ang bátà
sa pagcatulíg; ng̃ makita ng̃ curang siyá’y may sugat ay pinagtatadyacán
si Crispin; ng̃uni’t itô’y hindî na nagsásanggalang, hindî na sumísigaw:
gumugulong sa tabláng Páhiná 133parang isáng bagay na hindî nacacaramdam at
nag-iiwan ng̃ bacas na basâ …
Ang voces ni Sisa ang siyáng sa canyá’y gumísing.
—¿Anó ang nangyayari sa iyo? ¿Bakit ca umíiyac?
—¡Nanag-ínip acó!… ¡Dios!—ang mariíng sábi ni Basilio at humílig na
basâ ng̃ páwis. Panag-ínip iyón; sabihin pô ninyóng panag-ínip lámang,
nánay, iyón; panag-ínip lámang!
—¿Anó ang napang-ínip mo?
—Hindî sumagót ang bátà. Naupô upang magpáhid ng̃ lúhà at ng̃ páwis.
Madilím sa loob ng̃ dampâ.
—¡Isáng panag-ínip! ¡isáng panag-ínip!—ang inuulit-úlit ni Basilio sa
marahang pananalitâ.
—¡Sabihin mo sa akin cung anó ang iyóng pinanag-ínip; hindî acó
mácatulog!—ang sinábi ng̃ iná ng̃ mulíng mahigâ ang canyáng anác.
—Ang napanag-ínip co, nánay,—ani Basilio ng̃ maráhan—camí raw ay
namumulot ng̃ úhay sa isáng tubigang totoong maraming bulaclác, ang mg̃a
babae’y may mg̃a daláng bacol na punô ng̃ mg̃a úhay … ang mg̃a
lalaki’y may mg̃a dalá ring bácol na punô ng̃ úhay … at ang mg̃a
bátang lalaki’y gayón din … ¡Hindî co na natatandâan, nánay; hindî co
na natatandâan, nánay, ang mg̃a ibá!
Hindî na nagpílit ng̃ pagtatanóng si Sisa; hindî niyá pinápansin ang
mg̃a panag-ínip.
—Nánay, may naisip acó ng̃ayóng gabíng itó,—ani Basilio pagcaraan ng̃
iláng sandalíng hindî pag-imíc.
—¿Anó ang naisip mo?—ang itinanóng niyá.
Palibhasa’y mapagpacababà si Sisa sa lahát ng̃ bágay, siyá’y
nagpapacababà patí sa canyáng mg̃a anác; sa acálà niyá mabuti pa ang
caniláng pag-iísip cay sa canyá.
—¡Hindî co na ibig na magsacristan!
—¿Bákit?
—Pakinggán pô ninyó, nánay, ang aking náisip. Dumatíng pô ritong galing
sa España ang anác na lalaki ng̃ nasirang si Don Rafael, na inaacalà
cong casingbaít din ng̃ canyáng amá. Ang mabuti pô, nánay, cúnin na
ninyó búcas si Crispin, sing̃ilín ninyó ang aking sueldo at sabihin
ninyóng hindî na acó magsasacristan. Paggalíng co’y pagdaca’y
makikipagkita acó cay Don Crisóstomo, at ipakikiusap co sa canyáng acó’y
tanggapíng tagapagpastól ng̃ mg̃a vaca ó ng̃ mg̃a calabaw; malakí na
namán acó. Macapag-aaral si Crispin sa báhay ni matandáng Tasio, na
hindî namamalò at mabaít, cahit ayaw maniwálà ang cura. ¿Maaarì pa Páhiná 134bang
tayo’y mapapaghírap pa ng̃ higuít sa calagayan natin? Maniwalà, pô cayó,
nánay, mabaít ang matandâ; macáilang nakita co siyá sa simbahan, pagcâ
síno ma’y walâ roon; nalúluhod at nananalang̃in, maniwalà pô cayó.
Nalalaman na pô ninyó, nánay, hindî na acó magsasacristan: bahagyâ na
ang pinakikinabang ¡at ang pinakikinabang pa’y naoowî lámang sa
kinamumulta! Gayón din ang idináraing ng̃ lahát. Magpapastol acó, at
cung aking alagaang magalíng ang ipagcacatiwalà sa akin, acó’y
calúlugdan ng̃ may-arì; at marahil ay ipabáyang ating gatásan ang isáng
vaca, at ng̃ macainom tayo ng̃ gátas; íbig na íbig ni Crispin ang gátas.
¡Síno ang nacacaalam! marahil bigyán pa pô cayó ng̃ isáng malíit na
“guyà,” cung makita nilá ang magalíng cong pagtupád; aalagaan nátin ang
guya at áting patatabaíng gáya ng̃ áting inahíng manóc. Mang̃ung̃uha acó
ng̃ mg̃a bung̃ang cáhoy sa gúbat, at ipagbíbili co sa báyang casama ng̃
mg̃a gúlay sa ating halamanan, at sa ganito’y magcacasalapî táyo.
Maglalagay acó ng̃ mg̃a sílò at ng̃ mg̃a balatíc at ng̃ macahuli ng̃
mg̃a ibon at mg̃a alamíd, mang̃ing̃isdâ acó sa ílog at pagcâ acó’y
malakí na’y mang̃ang̃áso namán acó. Macapang̃ang̃ahoy namán acó upang
maipagbilí ó maialay sa may-árì ng̃ mg̃a vaca, at sa ganyá’y matótowâ sa
atin. Pagcâ macapag-aararo na acó’y aking ipakikiusap na acó’y
pagcatiwalâan ng̃ capirasong lúpà at ng̃ áking matamnan ng̃ tubó ó mais,
at ng̃ hindî pô cayó manahî hanggang hating gabí. Magcacaroon táyo ng̃
damít na bágong úcol sa bawa’t fiesta, cacain táyo ng̃ carne at
malalakíng isdâ. Samantala’y mamumuhay acóng may calayâan, magkikita
táyo sa aráw-áraw at magsasalosalo táyo sa pagcain. At yamang sinasabi
ni matandáng Tasiong matalas daw totóo ang úlo ni Crispin, ipadalá natin
siyá sa Maynílà at ng̃ mag-aral; siyá’y paggugugulan ng̃ búng̃a ng̃
aking pawis; ¿hindî ba, nánay?
—¿Anó ang aking wiwicain cung dî oo?—ang isinagót ni Sisa niyacap ang
canyáng anác.
Nahiwatigan ni Sisang hindî na ibinibilang ng̃ anác sa hináharap na
panahón, ang canyáng amá, at itó ang nagpatulò ng̃ mg̃a lúhà niyá sa
pagtang̃is na dî umíimic.
Nagpatuloy si Basilio ng̃ pagsasaysay ng̃ canyáng mg̃a binabantá sa
hináharap na panahón, tagláy iyang ganáp na pag-asa ng̃ cabataang waláng
nakikita cung dî ang hinahang̃ad. Walang sinasabi si Sisa cung dî “oo”
sa lahát, sa canyáng acala’y ang lahát ay magalíng. Untiunting nanaog
ang pagcáhimbing sa pagál na mg̃a bubông ng̃ matá ng̃ bátà, at ng̃ayo’y
binucsán ng̃ Ole-Lukoie, na sinasabi ni Anderson, at isinucob sa ibabaw
niyá ang magandáng payong na puspós ng̃ masasayáng pintura.
Páhiná 135Ang acálà niyá’y siya’y pastol ng̃ casama ng̃ canyáng bunsóng capatíd;
nang̃ung̃uha silá ng̃ bayabas, ng̃ alpáy at ng̃ ibá pang mg̃a paroparó
sa calicsihán; pumapasoc silá sa mg̃a yung̃íb at nakikita niláng
numiningning ang mg̃a pader; naliligò silà sa mg̃a bucál, at ang mg̃a
buháng̃in ay alabóc na guintô at ang mg̃a bato’y túlad sa mg̃a bató ng̃
corona ng̃ Vírgen. Silá’y inaawitan ng̃ mg̃a maliliit na isdâ at
nang̃agtatawanan; iniyuyucayoc sa canila ng̃ mg̃a cahoy ang canilang
mg̃a sang̃ang humihitic sa mg̃a salapî at sa mg̃a búng̃a. Nakita niya
ng̃ matapos ang isang campanang nacabitin sa isang cahoy, at isang
mahabang lubid upang tugtuguin: sa lubid ay may nacataling isang vaca,
na may isang púgad sa guitnâ ng̃ dalawang sung̃ay, at si Crispin ay nasa
loob ng̃ campanà at iba pa. At nagpatuloy sa gayóng pananaguinip.
Ng̃uni’t ang inang hindî gaya niyang musmós at hindî nagtatacbó sa loob
ng̃ isang horas ay hindî tumutulog.
Páhiná 136 ## XVIII.
MGA CALOLOWANG NAGHIHIRAP
Magcacaroon na ng̃ icapitong horas ng̃ umaga ng̃ matapos ni Fr. Salví
ang canyang catapusáng misa: guinawà niyá ang tatlóng misa sa loob ng̃
isáng oras.
—May sakít ang párì—anang madadasaling mg̃a babae; hindî gaya ng̃
dating mainam at mahinhín ang canyáng kílos.
Naghubad ng̃ canyáng mg̃a suot na di umíimic, hindî tumiting̃in sa
canino man, hindî bumabatì ng̃ cahi’t anó.
—¡Mag-ing̃at!—anáng bulungbulung̃an ng̃ mg̃a sacristan;—¡lumulúbhâ
ang samâ ng̃ úlo! ¡Uulan ang mg̃a multa, at ang lahát ng̃ ito’y pawang
casalanan ng̃ dalawáng magcapatíd!
Umalís ang cura sa sacristía upang tumung̃o sa convento; sa sílong
nitó’y nang̃acaupô sa bangcô ang pitó ó walóng mg̃a babae at isáng
lalaking nagpapalacadlacad ng̃ paroo’t parito. Nang makita niláng
dumarating ang cura ay nang̃agtindigan; nagpauna sa pagsalubong ang
isáng babae upang hagcán ang canyang camáy; ng̃uni’t gumamit ang cura
ng̃ isáng anyóng cayamután, caya’t napahintô ang babae sa calaguitnaan
ng̃ canyáng paglacad.
—¿Nawalan yatà ng̃ sicapat si Curiput?—ang mariíng sabi ng̃ babae sa
salitáng patuyâ, na nasactán sa gayóng pagcá tanggáp. ¡Huwag pahagcán sa
canyá ang cama’y, sa gayóng siyá’y celadora ng̃ “Hermandad”, gayóng
siya’y si Hermana Rufa! Napacalabis namang totóo ang gayóng gawâ.
—¡Hindî umupô ng̃ayóng umaga sa confesonario!—ang idinugtóng ni
Hermana Sípa, isáng matandáng babaeng walâ ng̃ ng̃ipin;—ibig co sanang
mang̃umpisal at ng̃ macapakinabang at ng̃ magcamit ng̃ ng̃a
“indulgencia”.
—Cung gayo’y kinahahabagan co cayó!—ang sagót ng̃ isang babaeng batà
pa’t ma’y pagmumukhang tang̃a; nagcamít acó ng̃ayóng umaga ng̃ tatlóng
indulgencia plenaria na aking ipinatungcól sa calolowa ng̃ aking asawa.
Páhiná 137—¡Masamang gawâ, hermana Juana!—ang sabì ng̃ nasactán ang loob na si
Rufa.—Sucat na ang isang indulgencia plenaria upang mahang̃ò siya sa
Purgatorìo; hindî dapat ninyóng sayang̃in ang mg̃a santa indulgencia;
tumúlad cayó sa akin.
—¡Lalong magalíng ang lalong marami: ang sabi co!—ang sagót ng̃ waláng
málay na si hermana Juana, casabáy ang ng̃itî.
Hindî agád sumagót si hermana Rufa: nanghing̃î muna ng̃ isáng hitsó,
ng̃ináng̃à, minasdán ang nagcacabilog na sa canyá’y nakikinig ng̃ dî
cawasà, lumurâ sa isáng tabí, at nagpasimulâ, samantalang ng̃umáng̃atâ
ng̃ tabaco:
—¡Hindî co sinasayang cahi’t isáng santong araw! Nagcamít na acó, búhat
ng̃ acó’y mapanig sa Hermandad, ng̃ apat na raa’t limampo’t pitóng mg̃a
indulgencia plenaria, pitóng daá’t anim na pong libo, limáng daa’t siyám
na po’t walóng taóng mg̃a indulgencia. Aking itinátalâ ang lahát ng̃
aking mg̃a kinácamtan, sa pagca’t ang ibig co’y malinis na salitaan;
ayaw acóng mangdáyà, at hindî co rin ibig na acó’y dayâin.
Tumiguil ng̃ pananalitâ si Rufa at ipinatuloy ang pagng̃uyâ; minámasdan
siyá, ng̃ boong pagtatacá ng̃ mg̃a babae; ng̃uni’t humintô sa
pagpaparoo’t parito ang lalaki, at nagsalitâ cay Rufa ng̃ may anyóng
pagpapawalang halagá.
—Datapuwa’t nacahiguít acó sa inyó, hermana Rufa, ng̃ taóng itó lamang
sa mg̃a kinamtan co, ng̃ apat na indulgencia plenaria at sangdaang taón
pa; gayóng hindî lubhang nagdárasal acó ng̃ taóng itó.
—¿Higuít cay sa ákin? ¿Mahiguít na anim na raa’t walompo’t siyám na
plenaria, siyám na raa’t siyám na po’t apat na libo walóng daa’t
limampo’t ánim na taón?—ang ulit ni hermana Rufang wari’y masamâ ng̃
cauntî ang loob.
—Gayón ng̃â, walóng plenaria at sangdaa’t labing limáng taón ang aking
cahiguitán, at itó’y sa íilang buwán lamang—ang inulit ng̃ lalaking sa
líig ay may sabit na mg̃a escapulario at mg̃a cuintas na punô ng̃ libág.
—¡Hindî dapat pagtakhan—ani Rufang napatalo na;—cayó pô ang maestro
at ang púnò sa lalawigan!
Ng̃uming̃itî ang lalaking lumakí ang loob.
—Hindî ng̃â dapat ipagtacáng acó’y macahiguít sa inyó ng̃ pagcacamit;
halos masasabi cong cahi’t natutulog ay nagcácamit acó ng̃ mg̃a
índulgencia.
—¿At anó pô bâ ang guinágawâ ninyó sa mg̃a indulgenciang iyán?—ang
tanóng na sabáysabáy ng̃ apat ó limáng voces.
—¡Psh!—ang sagót ng̃ lalaking umanyô ng̃ labis na pagpapawalang
halagá;—aking isinasabog sa magcabicabilà!
—¡Datapuwa’t sa bágay ng̃ang iyán hindî co mangyayaring cayó’y puríhin,
Páhiná 138mâestro—ang itinutol ni Rufa,—¡Cayó’y pasasa Purgatorio, dahil sa
inyóng pagsasayáng ng̃ mg̃a indulgencia. Nalalaman na pô ninyóng
pinagdurusahan ng̃ apat na pong áraw sa apóy ang bawa’t isáng salitáng
waláng cabuluhán, ayon sa cura; ánim na pong áraw sa bawa’t isáng
dangcal na sinulid; dalawampo, bawa’t isáng patác na tubig. ¡Cayó’y
pasasa Purgatorio!
—¡Malalaman co na cung paano ang paglabás co roôn!—ang sagót ni
hermano Pedro, tagláy ang dakilang pananampalataya.—Lubháng marami ang
mg̃a cálolowang hináng̃ò co sa apóy! ¡Lubháng marami ang guinawâ cong
mg̃a santo! At bucód sa rito’y “in articulo mortis” (sa horas ng̃
camatayan) ay macapagcácamit pa acó, cung aking ibiguìn, ng̃ pitóng mg̃a
“plenaria”, ¡at naghihíng̃alô na’y macapagliligtas pa acó sa mg̃a ibá!
At pagcasalitâ ng̃ gayó’y lumayóng tagláy ang malakíng pagmamataas.
—Gayón ma’y dapat ninyóng gawín ang catulad ng̃ aking gawâ, na dî acó
nagsásayang cahit isáng áraw, at magalíng na bilang ang aking guinágawâ.
Hindî co ibig ang magdayâ, at áyaw namán acóng marayà nino man.
—¿At paano pô, bâ ang gawâ ninyó?—ang tanóng ni Juana.
—Dapat ng̃â pô ninyóng tularan ang guinágawâ co. Sa halimbawà: ipalagáy
pô ninyóng nagcamít acó ng̃ isáng taóng mg̃a indulgencia: itinatalâ co
sa aking cuaderno at aking sinasabi:—”Maluwalhating Amáng Poong Santo
Domingo, pakitingnán pô ninyó cung sa Purgatorio’y may nagcacailang̃an
ng̃ isáng taóng ganáp na waláng labis culang cahi’t isáng
áraw.”—Naglálarô acó ng̃ “cara-y-cruz;” cung lumabás na “cara” ay walâ;
mayroon cung lumabás na “cruz.” Ng̃ayó’y ipalagáy nating lumabás ng̃
“cruz”, pagcágayo’y isinusulat co: “násing̃il na;” ¿lumabás na “cara”?
pagcágayó’y iniing̃atan co ang indulgencia, at sa ganitóng paraa’y
pinagbubucodbucod co ng̃ tigsasangdaaag taóng itinátalâ cong magalíng.
Sayang na sayang at hindî magawâ sa mg̃a indulgencia ang cawang̃is ng̃
guinágawâ sa salapî: ibibigay cong patubuan: macapagliligtas ng̃ lalong
maraming mg̃a cálolowa. Maniwálà cayó sa akin, gawín ninyó ang áking
guinágawâ.
—¡Cung gayó’y lalong magalíng ang áking guinágawâ!—ang sagót ni
hermana Sípa.
—¿Anó? ¿Lálong magalíng?—ang tanóng ni Rufang nagtátaca.—¡Hindî
mangyayari! ¡Sa guinágawâ co’y walâ ng̃ gágaling pa!
—¡Makiníg pô cayóng sandalî at paniniwalâan ninyó ang áking sábi,
hermana!—ang sagót ni hermana Sípang matabáng ang pananalitâ.
—¡Tingnán! ¡tingnán! ¡pakinggán natin!—ang sinabi ng̃ mg̃a ibá.
Páhiná 139Pagcatapos na macaubó ng̃ boong pagpapahalaga’y nagsalitâ ang matandáng
babae ng̃ ganitóng anyô:
—Magalíng na totoo ang inyóng pagcatalastas, na cung dasalín ang
“Bendita-sea tu Pureza,” at ang “Señor-mio Jesu cristo,—Padre
dulcísimo-por el gozo,” nagcacamit ng̃ sampóng taóng indulgencia sa
bawa’t letra..
—¡Dálawampo!—¡Hindî!—¡Cúlang!—¡Lima!—ang sabi ng̃ iláng mg̃a voces.
—¡Hindî cailang̃an ang lumabis ó cumulang ng̃ isá! Ng̃ayón: pagca
nacababasag ang aking isáng alilang lalaki ó isáng alilang babae ng̃
isáng pinggán, váso ó taza, at ibá pa, ipinapupulot co ang lahát ng̃
mg̃a piraso, at sa bawa’t isá, cahi’t sa lalong caliitliitan,
pinapagdárasal co siyá ng̃ “Bendita-sea-tu-Pureza” at ng̃ Señor-mio-Jesu
cristo Padre dulcísimo por el gozo”, at ipinatútungcol co sa mg̃a
cálolowa ang mg̃a indulgenciang kinácamtan co. Nalalaman ng̃ lahát ng̃
taga báhay co ang bagay na itó, táng̃ì lamang na hindî ang mg̃a púsà.
—Ng̃uni’t ang mg̃a alilang babae ang siyáng nagcácamit ng̃ mg̃a
indulgenciang iyán, at hindî cayó, Hermana Sipa—ang itinutol ni Rufa.
—At ¿sínong magbabayad ng̃ aking mg̃a taza at ng̃ aking mg̃a pinggan?
Natótowa ang mg̃a alilang babae sa gayóng paraang pagbabayad, at acó’y
gayón din; silá’y hindî co pinapálò; tinutuctucan co lamang ó kinúcurot
…
—¡Gagayahin co!—¡Gayón din ang aking gágawin!—¡At acó man!—ang
sabihan ng̃ mg̃a babae.
—Datapuwa’t ¿cung ang pinggán ay nagcacádalawa ó nagcácatatatlong
piraso lamang? ¡Cacauntî ang inyóng cácamtan!—ang ipinaunawà pa ng̃
maulit na si Rufa.
—Itulot pô ninyóng ipagtanóng co sa inyó ang isáng pinag-aalinlang̃anan
co—ang sinabi ng̃ totoong cakimîan ng̃ bátà pang si Juana.—Cayó pô
mg̃a guinoong babae ang nacacaalam na magalíng ng̃ mg̃a bagay na itóng
tungcól sa Lang̃it, Purgatorio at Infierno,…. ipinahahayag cong acó’y
mangmang.
—Sabihin ninyó.
—Madalás na aking nakikita sa mg̃a pagsisiyám (novena) at sa mg̃a ibá
pang mg̃a libro ang ganitong mg̃a bilin: “Tatlóng amánamin, tatlóng
Abáguinoong Maria at tatlóng Gloria patri..”
—¿At ng̃ayón?….
—At ng̃ayó’y ibig cong maalaman cung paano ang gágawing pagdarasal: ¿Ó
tatlóng Amanaming sunôd-sunód, tatlóng Abaguinoong Mariang sunôd-sunód;
ó macaatlóng isáng Amanamin, isáng Abaguinoong María at isáng Gloria
Patri?
—Gayó ng̃â ang marapat, macaitlóng isáng Amanamin….
Páhiná 140—¡Ipatawad ninyó, hermana Sípa!—ang isinalabat ni Rufa: dapat dasaling
gaya ng̃ ganitóng paraan: hindî dapat ilahóc ang mg̃a lalaki sa mg̃a
babae: ang mg̃a Amanamin ay mg̃a lalaki, mg̃a babae ang mg̃a Abaguinoong
María, at ang mg̃a Gloria ang mg̃a anác.
—¡Ee! ipatawad ninyó, hermana Rufa; Amanamin, Abaguinoong-María at
Glorìa ay catulad ng̃ canin, ulam at patís, isáng súbò sa mg̃a santo …
—¡Nagcácamalî cayó! ¡Tingnán na pô lamang ninyó, cayóng nágdárasal ng̃
paganyán ay hindî nasusunduan cailán man ang inyóng hiníhing̃î!
—¡At cayóng nagdárasal ng̃ paganyá’y hindî cayó nacacacuha ng̃ anó man
sa inyóng mg̃a pagsisiyám!—ang mulíng isinagót ng̃ matandáng Sípa.
—¿Sino?—ang wicà ni Rufang tumindíg—hindî pa nalalaong nawalan acó
ng̃ isáng bíic, nagdasál acó cay San Antonio ay aking nakita, at sa
catunaya’y naipagbilí co sa halagang magalíng, ¡abá!
—¿Siya ng̃a ba? ¡Cayâ palá sinasabi ng̃ inyóng capit-bahay na babaeng
inyó raw ipinagbilí ang isang bíic niya!
—¿Sino? ¡Ang waláng hiyâ! ¿Acó ba’y gaya ninyó …?
Nacailang̃ang mamaguitnâ ang maestro upang silá’y payapain: sino ma’y
walâ ng̃ nacágunitâ ng̃ mg̃a Amanamin, walang pinag-uusapan cung dî
mg̃a baboy na lamang.
—¡Aba! ¡aba! ¡Huwág cayong mag-away dahil sa isáng bíic lamang!
Binibigyan tayo ng̃ mg̃a Santong Casulatan ng̃ halimbáwà; hindî
kinagalitan ng̃ mg̃a hereje at ng̃ mg̃a protestante ang ating
Pang̃inoong Jesucristo na nagtapon sa tubig ng̃ isáng càwang mg̃a baboy
na caniláng pag-aarì, at tayong mg̃a binyagan, at bucod sa roo’y mg̃a
hermano ng̃ Santísimo Rosario pa, ¿táyo’y mang̃ag-aaway dahil sa isáng
bíic lamang? ¿Anóng sasabihin sa atin ng̃ ating mg̃a capang̃agaw na mg̃a
hermano tercero?
Hindî nang̃agsi-imîc ang lahat ng̃ mg̃a babae at canilang tinátakhan ang
malalím na carunung̃an ng̃ maestro, at caniláng pinang̃ang̃aniban ang
masasabi ng̃ mg̃a hermano tercero. Násiyahan ang maestro sa gayóng
pagsunód, nagbágo ng̃ anyô ng̃ pananalitâ, at nagpatuloy:
—Hindî malalao’t ipatatawag tayo ng̃ cura. Kinacailang̃ang sabihin
natin sa canya cung sino ang íbig nating magsermon sa tatlong sinabi
niyá sa atin cahapon: ó si párì Dámaso, ó si párì Martin ó cung ang
coadjutor. Hindî co maalaman cung humírang na ang mg̃a tercero;
kinacailang̃ang magpasiyá.
—Ang coadjutor—ang ibinulong ni Juanang kimingkimî.
—¡Hm! ¡Hindî marunong magsermón ang coadjutor!—ang wíca ni
Sipa;Páhiná 141—mabuti pa si párì Martin.
—¿Si párì Martin?—ang maríing tanong ng̃ isang babae, na anyóng
nagpápawaláng halagâ;—siyá’y waláng voces; mabuti si párì Dámaso.
—¡Iyán, iyan ng̃â!—ang saysáy ni Rufa.—¡Si párì Dámaso ang tunay na
marunong magsermon, catulad siya ng̃ isang comediante; iyan!
—¡Datapuwa’t hindî natin maunáwà ang canyáng sinasabi!—ang ibinulong
ni Juana.
—¡Sa pagcá’t totoong malalim! ng̃uni’t magsermon na lamang siyang
magaling….
Nang gayó’y siyáng pagdatíng ni Sisang may sunong na bacol,
nag-magandang araw sa mg̃a babae at pumanhíc sa hagdanan.
—¡Pumápanhic iyón! ¡pumanhíc namán tàyo!—ang sinabi nilá.
Náraramdaman ni Sisang tumítiboc ng̃ bóong lacás ang canyáng púsò,
samantalang pumapanhíc siyá sa hagdanan; hindî pa niyá nalalaman cung
anó ang canyáng sasabihin sa párì upang mapahupâ ang galit, at cung anó
ang mg̃a catuwirang canyáng isasaysay upang maipagsanggaláng ang canyáng
anác. Nang umagang iyon, pagsilang ng̃ mg̃a unang sínag ng̃ liwáywáy,
nanaog siya sa canyáng halamanan upang putihin ang lalong magagandáng
gúlay, na canyáng inilagay sa canyang bacúlang sinapnan ng̃ dáhong
ságuing at mg̃a bulaclac. Nang̃uha siyá sa tabíng ilog ng̃ pacô, na
talastas niyang naiibigan ng̃ curang cáning ensalada. Nagbihis ng̃
lalong magagalíng niyáng damít, sinunong ang bacol at napasabayang hindî
guinising muna ang canyang anác.
Nagpapacarahan siyá ng̃ boong cáya upang huwag uming̃ay, untî-unting
siyá’y pumanhíc, at nakikinig siya ng̃ mainam at nagbabacâ-sacaling
marinig niyá ang isáng voces na kilalá, voces na sariwà voces batà.
Ng̃uni’t hindî niyá nárinig ang sino man at sino ma’y hindî niyá
nasumpungán, caya’t napatung̃o siya sa cocínà.
Diya’y minasdán niyá ang lahát ng̃ mg̃a súloc; malamíg ang
pagcacátanggap sa canyá ng̃ mg̃a alilà at ng̃ mg̃a sacritan. Bahagyâ na
siyá sinagot sa báti niyá sa canilá.
—¿Saan co mailálagay ang mg̃a gúlay na itó?—ang itinanóng na hindî
nagpakita ng̃ hinanakit.
—¡Diyán..! sa alin mang lugar.—ang sagot ng̃ “cocinero”, na bahagyá na
sinulyáp ang mg̃a gúlay na iyón, na ang canyáng guinágawa ang siyáng
totoong pinakikialaman: siya’y naghihimulmol ng̃ isáng capón.
Isinalansáng mahusay ni Sisa sa ibabaw ng̃ mesa ang mg̃a talòng, ang
mg̃a Páhiná 142“amargoso”, ang mg̃a patola, ang zarzalida at ang mg̃a múrang
múrang mg̃a talbós ng̃ pacô. Pagcatápos ay inilagáy ang mg̃a bulaclác sa
ibabaw, ng̃umitî ng̃ bahagyâ at tumanóng sa isáng alílà, na sa tingín
niya’y lalong magalíng causapin cay sa cocinero.
—¿Maaarì bang macausap co ang párì?
—May sakít—ang sagót na marahan ng̃ alílà.
—At ¿si Crispin? Nalalaman pô bâ ninyo cung na sa sacristía.
Tiningnán siyá ng̃ alílang nagtátaca.
—¿Si Crispin?—ang tanóng na pinapagcunót ang mg̃a kílay.—¿Walâ ba sa
inyóng bahay? ¿Ibig ba ninyóng itangguí?
—Nasabáhay si Basilio, ng̃uni’t nátira rito si Crispin—ang itinútol
ni Sisa;—ibig co siyáng makita….
—¡Abá!—anáng alílà;—nátira ng̃â rito; ng̃uni’t pagcatapos …
pagcatapos ay nagtanan, pagcapagnacaw ng̃ maraming bagay. Pinaparoon acó
ng̃ cura sa cuartel pagca umagang umaga ng̃ayón, upang ipagbigáy sabi sa
Guardia Civil. Marahil silá’y naparoon na sa inyóng bahay upang hanapin
ang mg̃a bátà.
¡Tinacpán ni Sisa ang mg̃a taing̃a, binucsán ang bibíg, ng̃uni’t
nawalang cabuluhán ang paggaláw ng̃ canyáng mg̃a lábì: waláng lumabás na
anó mang tíni!
—¡Tingnán na ng̃â ninyó ang inyóng mg̃a anác!—ang idinugtóng ng̃
cocinero. ¡Napagkikilalang cayó’y mápagtapat na asawa; nagsilabás ang
mg̃a anác na gaya rin ng̃ caniláng amá! ¡At mag-ing̃at cayó’t ang maliit
ay lálampas pa sa amá!
Nanambitan si Sisa ng̃ boong capaitan, at nagpacáupô sa isáng bangcô.
—¡Howág cayóng manáng̃is dito!—ang isinigáw sa canyá ng̃
cocinero:—¿hindî ba ninyó alám na may sakít ang párì? Doon cayó
manang̃is sa lansang̃an.
Nanaog sa hagdanan ang abang babaeng halos ipinagtutulacan, samantalang
nagbubulungbulung̃an ang mg̃a “manang” at pinagbabalacbalac nilá ang
tungcól sa sakit ng̃ cura.
Tinacpán ng̃ panyô ng̃ culang pálad na iná ang canyáng mukhâ at piniguil
ang pag-iyác.
Pagdatíng niyá sa dâan, sa pag-aalinlang̃a’y nagpalíng̃aplíng̃ap sa
magcabicabilà; pagcatapos, tîla mandin may pinacsâ na siyáng gágawin,
cayá’t matulin siyáng lumayô.
Páhiná 143 ## XIX.
MGA KINASAPITAN NG ISANG MAESTRO SA ESCUELA
Lope de Vega.Natutulog ng̃ tahímic, na tagláy iyáng pagpapaimbabaw ng̃ mg̃a
elemento[252], ang dagatang nalilibot ng̃ canyang mg̃a cabunducan, na
anó pa’t tila mandin hindî siyá nakialam sa malacás na unós ng̃ gabíng
nagdâan. Sa mg̃a únang sínag ng̃ liwánag na pumupucaw sa túbig nang mg̃a
nagkintábkintáb na mg̃a lamáng-dágat, naaaninagnagán sa maláyò, hálos sa
wacás ng̃ abót ng̃ tanáw, ang abó-abóng mg̃a aníno: yaó’y ang mg̃a
bangcâ ng̃ mg̃a máng̃ing̃isdang naglíligpit ng̃ caniláng lambát; mg̃a
cascó at mg̃a paráw na nang̃agláladlad ng̃ caniláng mg̃a láyag.
Pinagmámasdan ang túbig ng̃ dalawáng táong capuwà páwang lucsâ, ang
pananamít mulâ sa isáng mataas na kinálalagyan: si Ibarra ang isá sa
canilá, at ang isá’y isáng binatang mápagpacumbabâ ang anyô at mapanglaw
ang pagmumukhâ.
—¡Dito ng̃â—ang sabi nitóng hulí—dito iniabsáng ang bangcáy ng̃
inyóng amá. Dito camí ng̃ teniente Guevara at acó ipinagsama ng̃
tagapaglibíng!
Pinisíl ni Ibarra ng̃ boong pag-íbig ang camáy ng̃ binátà.
—¡Walâ pô cayóng súcat kilanlín sa áking útang na lóob!—ang mulíng
sinabi nitó.—Marámi pong totoo ang utang na lóob co sa inyóng amá, at
ang tang̃ing guinawâ co’y ang makipaglibíng sa canyá. Acó’y naparitong
walâ acóng cakilala síno man, waláng tagláy na anó mang súlat upang may
magtangkílic sa Páhiná 144ákin, salát sa carapatán, waláng cayamanang gaya rin
ng̃ayón. Iníwan ng̃ áking hinalinhán ang escuela upang maghánap búhay sa
pagbibilí ng̃ tabaco—Inampón acó ng̃ inyóng amá, inihanap acó ng̃ isáng
báhay at binigyán acó ng̃ lahát cong kinacailang̃an sa icasusulong ng̃
pagtutúrò; siyá’y napapasa escuela at namamahagui sa mg̃a bátang
mahihírap at mapagsakit sa pag-aaral ng̃ iláng mg̃a cuadro; silá’y
biníbigyan niyá ng̃ mg̃a libro’t mg̃a papel. Datapuwa’t itó’y hindî
naláon, cawáng̃is din ng̃ lahát ng̃ bágay na magalíng!
Nagpugay si Ibarra’t anaki’y nanalang̃ing mahabang horas. Hinaráp
pagcatapos ang canyáng casama at sa canya’y sinabi:
—Sinasabi pô ninyóng sinasaclolohan ng̃ aking amá ang mg̃a batang
dukhâ, at ¿ng̃ayón pô?
—Ng̃ayó’y guinagawâ nilá ang boong cáya, at sumusulat silá cailán man
at macasusulat,—ang isinagót ng̃ binatà.
—At ang dahil?
—Ang dahil ay ang caniláng gulanít na mg̃a bárò at nang̃ahihiyang mg̃a
matá.
Hindî umimíc si Ibarra.
—¿Ilán bâ ang inyóng mg̃a batang tinuturuan ng̃ayón?—ang tanóng na
wari’y may hang̃ád na macatalós.
—¡Mahiguít pong dalawáng dâan sa talâan, at dalawampò at limá ang
pumapasoc!
—¿Bákit nagcacáganyan?
Mapangláw na ng̃umitî ang maestro sa escuela.
Cung sabíhin co po sa inyó ang mg̃a cadahilana’y cailang̃ang magsalitâ
acó ng̃ isáng mahábà at nacayáyamot na casaysayan—ang sinabí niyá.
—Huwág po ninyóng ipalagay na ang tanóng co’y dahil sa isang hang̃ad na
walang catuturán—ang muling sinabi ni Ibarra ng̃ boong cataimtiman, na
canyáng minámasdan ang maláyong abot ng̃ tanâw.—Lálong mabuti ang aking
mapaglining, at sa acala co’y cung áking ipatúloy ang láyon ng̃ aking
amá ay lalong magalíng cay sa siyá’y tang̃isan, lálò pa mandin cay sa
siya’y ipanghigantí. Ang libing̃an niya’y ang mahál na Naturaleza, at
ang bayan at isáng sacerdote ang siyáng canyáng mg̃a caaway: pinatatawad
co ang bayan sa canyáng camangmang̃án, at iguinagalang co ang sacerdote
dahil sa canyáng catungculan at sa pagcá’t ibig cong igálang ang
Religióng siyáng nagturò sa mg̃a namamayan. Ibig cong gawíng patnubay
ang panucalà ng̃ sa aki’y nagbigáy búhay, at dáhil dito’y ibig co sánang
maunáwà ang mg̃a nacaháhadlang dito sa pagtutúrò.
—Pacapupurihin at dî po cayó calilimutan ng̃ bayan cung inyóng
papangyaPáhiná 145rihin ang magagandang mg̃a panucálà ng̃ inyóng nasírang
amá!—anáng maestro.—¿Ibig pô bâ ninyóng mapagkilála cung anó ang mg̃a
hadláng na natatalisod ng̃ pagtutúrò? Cung gayó’y tantuin ninyóng cailan
ma’y hindî mangyayari ang pagtuturong iyán sa mg̃a calagayan ng̃ayón
cung waláng isáng macapangyarihang túlong; unauna’y cahi’t magcaroon,
itó’y sinisira ng̃ caculang̃án ng̃ mg̃a sucat na magamit at ng̃ maraming
panírang malíng caisipan. Sinasabing sa Alemania’y nag-aaral daw sa
escuela ng̃ bayan sa loob ng̃ walóng taón ang anác ng̃ tagabúkid; ¿sino
ang macacaibig ditong gumámit ng̃ calahatì man lamang ng̃ panahông iyán
sa gayóng lubháng bábahagyâ ang inaaning mg̃a búng̃a? Nang̃agsisibasa,
nang̃agsisisulat at caniláng isinasaulo ang malalakíng bahagui at ng̃
madalás pang isinasaulo ang mg̃a boong librong wícang castílà, na hindî
nawawatasan ang isá man lamang salitâ ng̃ mg̃a librong iyón? ¿anó ang
pinakikinabang sa escuela ng̃ anác ng̃ ating mg̃a tagabúkid?
—At cayóng nacacakita ng̃ casam-an, ¿anó’t hindî ninyó pinag-ísip na
bigyáng cagamutan?
—¡Ay!—ang isinagót na iguinágalaw ng̃ boong calungcutan ang
úlo:—hindî lámang nakikibunô ang isáng abáng maestro sa mg̃a malíng
caisipán, cung dî namán sa mg̃a tang̃ing lakás na macapangyarihan. Ang
unang kinacailang̃a’y magcaroón ng̃ escuelahan, isáng báhay, at hindî
gáya ng̃ayóng doón acó nagtutúrò sa tabí ng̃ coche ng̃ párì cura, sa
sílong ng̃ convento. Doo’y ang mg̃a bátang talagáng maibiguíng bumasa
ng̃ malacás, nacaliligalig ng̃a namán sa párì, na cung minsa’y nananaog
na may daláng gálit, lalonglálò na cung sumásakit ang úlo, sinísigawan
ang mg̃a bátà at madalás na acó’y linalait. Inyóng natatalastas na sa
ganyá’y hindî maaaring macapagtúrò at macapag-áral; hindî iguinagalang
ng̃ bátà ang maestro, mulâ sa sandalíng nakikitang linalapastang̃an at
hindî siyá pinagbíbigyang catuwiran. Upang pakinggán ang maestro, ng̃
hindî pag-alinlang̃anan ang canyáng capangyarihan, nagcacailang̃ang
siyá’y caaláng-alang̃ánan, magcaroón ng̃ dang̃al, magtagláy ng̃ lacás
dahil sa pagpipitagan sa canyá, magcaroon ng̃ calayâang táng̃ì, at
ipahintulot pô ninyóng sa inyó’y ipahayag ang mg̃a malulungcót na
nangyayari. Inacálà cong magbagong palácad ay acó’y pinagtawanán. Upang
mabigyáng cagamutan ang casamâang sa inyó’y sinasabi co, aking
minagalíng na magtúrò ng̃ wícang castílà sa mg̃a bátà, sa pagca’t bucód
sa ipinag-uutos ng̃ Gobierno, inacálà co namáng itó’y isáng cagaling̃an
ng̃ lahát. Guinamit co ang paraang lalong magaang, na mg̃a salitâ at
mg̃a pang̃álan, na anó pa’t hindî co isinangcap ang mg̃a dakílang
palatuntunan, at ang talagá co’y sacâ co na itúrò ang “gramática”, pagca
nacauunawà na silá ng̃ wícang castílà.
Páhiná 146Nang macaraan ang iláng linggo’y halos nawawatasan na acó ng̃ lalong
matatalas ang ísip at silá’y nacapag-uugnay-ugnay na ng̃ iláng mg̃a
salitâ.
Humintô ang maestro at tila nag-aalinlang̃an; pagcatapos, tila mandin
minagaling niyá ang sabihing lahat, caya’t nagpatuloy:
—Hindî co dapat icahiyâ ang pagsasaysay ng̃ mg̃a caapiháng aking
tinítiis, sino mang málagay sa kinálalagyan co’y gayón din maráhil ang
uugalîin. Ayon sa sinábi co, ang pasimula’y magalíng; datapowa’t ng̃
macaráan ang iláng áraw, ipinatawag acó sa sacristan mayor ni pári
Dámaso, na siyáng cura ng̃ panahóng iyón. Palibhasa’y talastas co ang
canyáng ásal at nang̃ang̃anib acóng siyá’y papaghintáy-hintayin,
pagdaca’y nanhíc acó at nagbìgay sa canyá ng̃ magandáng áraw sa wicang
castílà. Ang cura, na ang boong pinacabatì ay ang paglalahad sa akin ng̃
camáy upang áking hagcán, pagdaca’y iniurong itó at hindî acó sinagót,
at ang guinawa’y ang magpasimulâ ng̃ paghalakhác ng̃ halakhac-libác.
Nápatang̃a acó; náhaharap ang sacristan mayor. Sa sandaling iyó’y walâ
acóng maalamang sabihin; natigagal acó ng̃ pagtitig sa canyá; datapuwa’t
siyá’y nagpatúloy ng̃ pagtatawá. Aco’y nayáyamot na, at nakikinikinita
cong acó’y macagagawâ ng̃ isáng dî marapat; sa pagca’t hindî ng̃â
nangagcacalaban ang maguing mabuting cristiano at ang matutong magmahál
ng̃ sariling carang̃alan. Tatanung̃in co na sána siyá, ng̃ di
caguinsaguinsa’y inihalíli sa táwa ang pag-alimura, at nagsabi sa ákin
ng̃ patuyâ:—”Buenos dias palá, ha? ¡buenos dias!
¡nacacatawá ca! ¡marunong ca ng̃ magwicang castílà palá!”—At ipinatuloy
ang canyáng pagtatawa.
Hindî napiguil ni Ibarra ang isáng ng̃itî.
—Cayô po’y nagtátawa—ang mulíng sinabi ng̃ maestro na nagtátawa rin
namán:—ang masasabi co pô sa inyó’y hindî acó macatawa ng̃ mangyari sa
akin ang bagay na iyón. Nacatindíg acó; náramdaman cong umaacyát sa
aking úlo ang dugô at isáng kidlát ang nagpapadilím sa aking ísip.
Nakita cong maláyò ang cura, totoong maláyò; lumapit aco’t upang tumútol
sa canyá, na dî co maalaman cung anó ang sa canyá’y aking sasabihin.
Namaguitnâ ang sacristan mayor, nagtinig ang cura at sinabi sa akin sa
wícang tagalog na nagagalit:—”Howág mong paggamitan acó ng̃ hirám na
mg̃a damít; magcásiya ca na lámang sa pagsasalitâ ng̃ iyóng sariling
wícà, at howág mong sirâin ang wícang castilang hìndî ucol sa inyó.
¿Nakikilala mo bâ si maestrong Ciruela? Unawain mong si Ciruela’y isáng
maestrong hindî marunong bumasa’y naglalagay ng̃ escuelahan.”—Inacalà
cong siyá’y piguilin, ng̃uni’t nasoc siyá sa canyáng cuarto at biglang
isinará ng̃ boong lacas ang pintô. ¿Anó ang aking magágawâ acóng bahagyâ
na magcásiya sa ákin ang áking sueldo, na upang másing̃il co ang
sueldong itó’y Páhiná 147aking kinacailang̃an ang “visto bueno” ng̃ cura at
maglacbay acó sa “cabecera” (pang̃úlong báyan) ng̃ lalawigan; anó ang
magágawâ cong laban sa canyá, na siyang pang̃ulong púnò ng̃ calolowa,
ng̃ pamamayan at ng̃ pamumuhay sa isáng báyan, linálampihan ng̃ canyáng
capisanan, kinatatacutan ng̃ Gobierno, mayaman, macapangyarihan,
pinagtatanung̃an, pinakikinggan, pinaniniwalâan at liniling̃ap ng̃
lahát? Cung inaalimura acó’y dapat acóng howág umimíc; cung tumutol
aco’y palalayasin acó sa áking pinaghahanapang-búhay at magpacailan ma’y
mawawalâ na sa akin ang catungculan co, datapuwa’t hindî dahil sa
pagcacágayón co’y mápapacagaling ang pagtúturò, cung dî baligtád,
makikicampí ang lahát sa cura, caririmariman acó at acó’y tatawaguing
hambóg, palálò, mápagmataas, masamáng cristiano, masamâ, ang túrò ng̃
magúlang, at cung magcabihirà pa’y sasabihing caaway acó ng̃ castilà at
“filibustero.” Hindî hinahanap sa maestro sa escuela ang marunong at
masípag magtúrò; ang hiníhing̃î lámang sa canyá’y ang matutong magtiís,
magpacaalimura, huwág cumilos, at, ¡patawárin nawâ, acó ng̃ Dios cung
aking itinacuíl ang aking “conciencia” at pag-iísip! datapuwa’t
ipinang̃anác acó sa lupaíng itó, kinacailang̃an cong mabuhay, may isáng
iná acó, caya’t nakikisang-ayon na lámang acó sa aking capalaran, túlad
sa bangcáy na kinácaladcad ng̃ álon.
—¿At dahil po bâ sa hadláng na itó’y nanglupaypáy na cayó magpacailan
man?
—¡Cung acó ng̃a disin ay nagpacadalâ!—ang isinagót;—¡hanggang doon
na lamang sána sa mg̃a nangyaring iyón ang dinating cong mg̃a
casaliwàang palad! Túnay ng̃a’t mulâ, niyaó’y totoong kinasusutan co na
ang aking catungculan; nag-isip acóng cumita ng̃ ibáng hánap-búhay na
gáya ng̃ aking hinalinhán, sa pagca’t isáng pahírap ang gawâ, pagcâ
guináganap ng̃ masamâ sa loob at nacapagpapaalaala sa akin ang
escuelahan sa aráw-áraw ng̃ aking pagcaalimúra, na síyáng naguiguing
dahil ng̃ aking pag-lang̃ap ng̃ totoong capaitpaitang mg̃a pagpipighatî
sa mahahábang horas. Ng̃uni’t ¿anó ang aking gágawin? Hindî co
mangyaring masabi ang catotohanan sa aking iná; kinacailang̃ang cong
sabihing nacapagbíbigay ligáya ng̃ayón sa akin ang canyáng tatlóng taóng
mg̃a pagpapacahírap upang acó’y magcaroon ng̃ ganitóng catungculan;
kinacailang̃ang papaniwalâin co siyáng ang hanap-búhay co’y totoong
nacapagbíbigay dang̃ál; na ang pagpapacapagod co’y cawiliwíli;
nasasabugan ng̃ mg̃a bulaclac ang landás; na waláng naguiguing bung̃a
ang aking pagtupad ng̃ mg̃a catungculan cung dî ang pagcacaroon ng̃ mg̃a
caibigan; na aco’y iguinagalang ng̃ bayan at pinupuspos ng̃ mg̃a
paglíng̃ap; sa pagca’t cung hindî gayón ang aking gawin, bucod sa acó’y
na sa casawíang palad na’y papagdadalamhatîin co pa ang ibá, bágay na
bákit walâ na acóng caPáhiná 148pakinabang̃an ay ipagcacasala co pa. Nananatili
ng̃a aco sa aking calagayan at hindî co mìnagalíng na acó’y
manglupaypáy: binantâ cong makilában sa masamang pálad.
Tumíguil na sandali ang maestro, at saca nagpatúloy:
—Mulâ ng̃ aco’y maalimura ng̃ gayóng pagcágaspang-gaspáng, sinúlit co
ang áking sarili, at nakita kong tunay ng̃â namáng nápacahang̃al acó.
Pinág-arálan co áraw-gabi ang wicang castílà, at ang lahát ng̃ mg̃a
nauucol sa áking catungculan; pinahihiram acó ng̃ mg̃a libro ng̃
matandáng filósofo, binabasa co ang lahát ng̃ áking násusumpong, at
sinisiyasat co ang lahát ng̃ áking binabasa. Dáhil sa mg̃a bágong
caisipáng násunduan co sa isa’t isá ay nagbágo ang áking palácad ng̃
bait, at áking nakita ang maraming bagay na ibá ang anyô cay sa
pagcâting̃in co ng̃ úna. Nakita cong mg̃a camalian ang mg̃a dating ang
boong acála co’y mg̃a catotohanan, at nakita cong pawang mg̃a
catotohanan ang mg̃a ipinalálagay co ng̃ únang mg̃a camalian. Ang mg̃a
pamamálò, sa halimbawà, na búhat sa caunaunáhang mulá’y siyáng saguísag
ng̃ mg̃a escuélahan, at ang ísip co ng̃ úna’y siyáng tang̃ing paráang
lálong malacás sa pagcatuto,—binihasa tayo sa ganyáng ang
paniniwálà,—aking napagwarì ng̃ matápos, na dî lámang hindî
nacatutulong ng̃ pagsulong ng̃ bátà sa pag-aaral, cung dî bagcós pang
nacasisirà sa canyá ng̃ di anó lamang. Napagkilála cong maliwanag na
hindî ng̃â mangyayaring macapag-isip cung na sa mg̃a mata ang “palmeta”
ó ang mg̃a pamálò; ang tácot at ang pang̃ing̃ilabot ay nacagúgulo ng̃
bait canino man, bucód sa ang panimdim ng̃ bátà, palibhasa’y lálong
guisíng ay lálò namáng madalíng cálimbagan ng̃ anó man. At sa pagcá’t
ng̃ mangyáring malimbag sa úlo ang mg̃a caisipán ay kinacailang̃ang
maghári ang catiwasayan, sa labás hanggáng sa loob, na magcaroon ng̃
catahimican ang isip, magtamasa ng̃ capayapaan ang catawán at ang
cálolowa at magtaglay ng̃ masigláng loob, inacála cong ang únang dápat
cong gawin ay ang maguing carayámà co ang mg̃a bátà, sa macatuwid baga’y
huwag nilá acóng catacutan at ipalagáy nilá acóng caibigan, at ang
silá’y matutong magmahál sa caniláng saríli. Napagkilala co rin namáng
ang caniláng pagcakita sa araw-araw ng̃ pamamalo’y pumápatay sa caniláng
púsò ng̃ áwà, at pumúpugnaw niyáng ning̃as ng̃ dang̃al, macapangyaríhang
panggaláw ng̃ daigdig, at nálalakip sa gayón ang pagcawalâ ng̃ hiyâ, na
mahirap ng̃ totoong mulíng magbalíc. Naliwanagan co rin namang pagcâ
napapálo ang isá, nagtátamong caaliwan pagcâ napapalò namán ang mg̃a
ibá, at ng̃uming̃itî sa towâ pagcâ náriring̃ig niyá ang canilang
pag-iyac; at ang pinapamámalò, bagá ma’t masamâ sa loob ang pagsunód sa
únang áraw, nabibihása na cung matápos at ikinaliligaya ang cahapishapis
Páhiná 149niyáng tungculin. Ikinalaguím co ang nagdaang panahón, aking
pinagsicapang pagbutihin ang casalucuyan sa pagbabago ng̃ dating
cagagawán. Pinacsâ cong calugdán at cawilihan ang pag-aáral, áking
tinícang ang “cartilla’y” huwág málagay na librong maitím na
napapaligûan ng̃ mg̃a lúhà ng̃ camusmusán, cung dî isáng caibigang sa
canyá’y mag-uulat ng̃ caguiláguìlalas na mg̃a líhim; na ang escuelaha’y
huwág maguíng púgad ng̃ mg̃a capighatîan, cung dî isáng paraisong
libang̃an ng̃ ísip. Untîuntî ng̃ang inalís co ang mg̃a pamamálò, dinalá
co sa áking báhay ang mg̃a pamálò, at ang inihalíli co’y ang pagbíbigáy
unlác sa masisipag mag-áral at ng̃ caigayahan ng̃ ibá at ang
pagpapakilala ng̃ canícanílang sariling dang̃ál. Cung hindî natututo sa
pinag-aaralan, ipinalálagay cong sa caculang̃án ng̃ pagsusumákit, cailan
ma’y hindî co sinasabing dahil sa capurulán ng̃ ísip; pinapaniniwalà co
siláng caniláng tagláy ang lálong masaganang cáya, cay sa tunay na abót
ng̃ caniláng lacás, at ang paniniwalang itóng caniláng pinagsisicapang
papagtibayin, ang siyáng sa canilá’y pumipilit na mag-áral, túlad namán
sa pagcacatiwálà sa sariling lacás na siyáng nagháhatid sa cabayaníhan.
Ng̃ nagpapasimulâ pa lámang acó’y tíla mandín hindî lálabas na magalíng
ang áking bágong palácad: marámi ang hindî na nag-áaral; datapowa’t
ipinatuloy co, at aking námasid na untî-unting sumásaya ang mg̃a loob,
dumarami ang pumapasoc na mg̃a bátà at lálong nagmamálimit, at ang
minsang mapuri sa harapán ng̃ lahát, kinabucasa’y nag-iibayo ang
natututuhan. Hindî nalao’t cumalat sa bayang hindî acó namamalò;
ipinatawag acó ng̃ cura, at sa pang̃ang̃anib cong bacâ mangyari na namán
ang gaya ng̃ úna, bumatì acó sa canyá ng̃ mapangláw sa wícang tagalog.
Nito’y hindî siyá nanglibác sa ákin. Sinábi sa áking pinasásamâ co raw
ang mg̃a bátà; na sinasayang co ang panahón; na hindî acó gumáganap sa
áking catungculan; na ang amáng hindî namamálò ay napopoot sa canyáng
anác, ayon sa Espíritu Santo; na ang letra’y pumapasoc sa pamamag-itan
ng̃ dugô, at ibá’t ibá pa; sinaysay sa ákin ang isáng buntóng mg̃a
casabihán ng̃ panahón ng̃ mg̃a catampalasanan, na anó pa’t wari’y
casucatan ng̃ nasabi ang isáng bágay ng̃ mg̃a táo sa úna upang huwág ng̃
matutulan, at alinsunod sa ganitóng palácad ng̃ ísip ay dapat na ng̃â
marahil nating paniwalâang nagcaroon sa daigdíg ng̃ mg̃a cakilakilabot
na anyô ng̃ mg̃a háyop na kinathâ ng̃ ísip ng̃ mg̃a táo ng̃ mg̃a
panahóng iyón at caniláng iniukit sa caniláng mg̃a palacio at mg̃a
catedral. Sa cawacasa’y ipinagtagubilin sa áking aco’y magsípag at
manumbalic acó sa unang caugalîan, sa pagca’t cung hindî, siya’y
magsusumbong sa alcalde lában sa ákin. Hindî humintô ríto ang áking
casaliwâang pálad: ng̃ macaraan ang iláng áraw ay nang̃agsirating sa
sílong ng̃ convento ang mg̃a amá ng̃ mg̃a bátà, at nang̃ailang̃an acóng
pasaclólo sa boong aking pagtitiis Páhiná 150at pagsang-ayon. Nang̃agpasimula ng̃
pagpupuri sa mg̃a panahóng únang ang mg̃a maestro’y may matigás na loob
at ang pagtúturong guinagawa’y tulad sa pagtutúro ng̃ caniláng mg̃a
núno.”—¡Ang mg̃a taóng yaón ang túnay na mg̃a marurunong!—ang sábi
nilá;—ang mg̃a táong yaó’y namamalò at tinútuwid ang licóng cáhoy.
¡Silá’y hindî mg̃a bátà, silá’y matatandáng malakí ang pinagdanasan, may
mg̃a buhóc na putî at mababalásic! Si Don Catalinong hárì niláng lahát
na nagtátag ng̃ escuélahang iyón, hindî nagcuculang sa dalawampo’t limá
ang pálong ibinibigay, caya’t naguing marurunong at mg̃a pári ang
canyáng mg̃a anác. ¡Ah! mahahalagá cay sa átin ang mg̃a táo sa úna, ópò,
mahahalagá cay sa átin.”—Hindî nang̃agcásiya ang mg̃a ibá sa ganitóng
magagaspáng na mg̃a pasáring; sinabi nilá sa áking maliwanag, na cung
ipatutuloy co ang aking palácad, ang caniláng mg̃a anác ay hindî
matututo, at mapipilitan siláng alisín sa áking escuélahan. Nawalang
cabuluhan ang aking mg̃a pagmamatuwíd sa canilá: palibhasa’y batà acó’y
hindî nila binibigyan ng̃ malaking catuwiran. ¡Gaano calaki ang aking
iaalay, magcaroon lamang acó ng̃ mg̃a úban! Binábangguit nila sa akin
ang minamagalíng nilang pang̃ang̃atuwiran ng̃ cura, ni Fulano, ni
Zutano, at binabangguit naman nila ang canilang saríling catawan, at
sinasabi nilang cung hindî sa mg̃a pamamalò ng̃ canicanilang mg̃a
maestro’y hindî sana sila nang̃atúto ng̃ anó man. Nacabawas ng̃ cauntî
ng̃ capaitan ng̃ capighatîan cong itó ang magandang paglíng̃ap na
ipinakita sa akin ng̃ ilan.
Dahil sa nangyaring itó, napilitan acóng huwag gumamit ng̃ isang
palacad, na pagcatapos ng̃ malaking pagpapagal ay nagpapasimulâ na ng̃
pamumung̃a. Sa aking pagng̃ang̃alit, dinalá co kinabucasan sa escuelahan
ang mg̃a pamalò, at mulíng sinimulâan co ang aking catampalasanang gawâ.
Nawalâ ang catiwasayan, at mulíng nagharì na naman ang capanglawan sa
mg̃a mukhâ ng̃ mg̃a batang nagpapasimulâ na ng̃ pagguíliw sa akin: sila
ang tang̃ing mg̃a carayamà co, ang tang̃i cong mg̃a caibigan. Baga man
pinagsisicapan cong magdamót ng̃ pamamalò, at cung namamalò man aco’y
pinagágaang co hanggang sa abot ng̃ caya; gayón ma’y dinaramdam nila ng̃
malabis ang canilang pagcaamís, ang canilang pagcaimbí at
nang̃agsisitang̃is ng̃ dî ugaling saclap. Dumarating sa aking púsò ang
bagay na iyón, at cahit nagng̃itng̃itng̃it acó sa sariling calooban ng̃
laban sa canilang halíng na magúgulang, gayón ma’y hindî acó
macapanghiganti sa mg̃a walang malay-salang tinatampalasan ng̃ maling
mg̃a caisipan ng̃ canilang mg̃a ama. Nacapapasò sa akin ang canilang
mg̃a lúhà: hindî magcasiya sa loob ng̃ aking dibdíb ang aking púsò, at
ng̃ araw na iyo’y iniwan co ang pagtuturò, baga man dî pa sumasapit ang
horas, at omowî acó sa aking bahay upang tumang̃is na nagíisa….
Páhiná 151Marahil mamanghâ pô cayó sa aking pagcamaramdamin, ng̃uni’t cung cayó’y
malagay sa aking catayua’y inyóng mapagcucúrò. Sinasabi sa akin ng̃
matandang Don Anastasio:—”¿Humíhing̃î ng̃ palò ang mg̃a ama? ¿Bakit
hindî ninyó sila ang pinalò?” Dahil dito’y nagsasakit acó.
Nakíkinig si Ibarrang nag-iisíp ísip.
—Bahagyâ pa lamang acóng gumágaling sa sakít ay nagbalíc acó sa
escuélahan at nasumpung̃an cong icalimang bahagui na lamang ang natitira
sa canila. Nang̃agsitacas ang mg̃a pinacamagaling, dahil sa panunumbalic
ng̃ dating palacad, at sa mg̃a natitira, sa ilang batang cayâ pumapasoc
sa escuélaha’y ng̃ hindî macagawâ sa canilang bahay, síno ma’y
walang bumatì sa akin sa aking paggalíng: sa ganang canila’y walang
malasakit ang gumalíng acó ó hindî; marahil lalong inibiig sana nila ang
acó’y manatili sa pagcacasakít, sa pagca’t tunay ng̃a’t lalong mainam
mamalò ang maestrong panghalíli sa akin, ng̃uni’t ang capalít naman
nito’y bihirang pumaroon sa pagtutúrò sa escuélahan. Ang mg̃a ibang
tinuturuan co, yaóng mg̃a batang napipilit ng̃ canilang mg̃a magulang na
pumasoc sa escuelahan, ang guinagawa’y nang̃aglalagalag sa ibang daco.
Binibigyang casalanan nila acó, na sila’y aking pinagpakitaan ng̃
mairuguíng loob at sinisisi nila acó ng̃ maínam. Gayón man, ang isang
anac ng̃ tagabúkid, na dumadalaw sa akin sa boong aking pagcacasakít,
cayâ hindî na pumapasoc ay dahil sa siya’y nagsacristan: sinasabi ng̃
sacristan mayor na hindî raw marapat na magmaranî sa escuélahan ang mg̃a
sacristan, sa pagca’t bababà ang canilang urì.
—At ¿nagcásiya na pô bâ cayó sa inyóng mg̃a bagong tinuturuan?
—¿May magagawâ pa pô ba acóng ibang bagay?—ang isinagót.—Gayón man sa
pagca’t maraming nangyaring mg̃a bagay-bagay, samantalang may sakít
acó’y nahalinhan camí ng̃ cura. Sumibol sa akin ang isang bagong
pag-asa, at guinawâ co na naman ang isang pamulíng pagtikím, at ng̃
huwag malubos na totóo ang pagcasayang ng̃ panahón ng̃ mg̃a batà at
pakinabang̃an hanggang sa abót ng̃ caya ang mg̃a palò; na ang mg̃a
pagcahiyang iyó’y mapag-anihan man lamang nilá ng̃ cahi’t cacaunting
búng̃a, ang siya cong inísip. Yamang hindî nila acó mangyaring
caguiliwan ng̃ayón, ninais cong may maalaala sila sa aking hindî
napacasacláp cung may maisimpan silang anó mang bagay na
pakikinabang̃ang acó ang may túrò. Talastas na po ninyóng na sa wícang
castílà ang mg̃a libro sa caramihan ng̃ mg̃a escuelahan, líban na lamang
sa catecismong tagalog na nagbabago, alinsunod sa samahan ng̃ mg̃a
fraileng kinapapanigan ng̃ cura. Ang caraniwan ng̃ mg̃a librong itó’y
mg̃a “novena” mg̃a, trisagio, ang catecismo ni Páhiná 152pari Astete, na ang
nacucuba nilang cabanalan doo’y cawang̃is din cung naguing sa mg̃a
hereje ang mg̃a librong iyón. Sa pagca’t hindî manyaring sila’y aking
maturuan ng̃ wicang castíla, at hindî co rin naman maisatagalog ang
gayóng caraming mg̃a libro, pinapilitan cong halinhang untî-untî ng̃
maiiclíng bahaguing sipi sa mg̃a napapakinabang̃ang mg̃a librong
tagalog, gaya baga ng̃ maliit na casaysayan ng̃ pakikipagcapuwâ tao ni
Hortensio at ni Feliza[253], ilang mg̃a maliliit na librong patnugot sa
pagsasaca, at iba pa. Manacanacang isinasatagalog co ang malilíit na
libro, gaya ng̃ Historia ng̃ Filipinas ni parî Barranera, at pagcatapos
ay aking idinídicta, upang canilang tipuning na sa mg̃a cuaderno, at
cung minsa’y aking dinaragdagan ng̃ saríling mg̃a pagpapahiwatig. Sa
pagca’t walâ acong mg̃a “mapa” upang sa canila’y macapagtúrô acó ng̃
Geografía, sinalin co ang isang mapang nakita co sa “cabecera”
(pang̃úlong bayan ng̃ lalawigan), at sa pamamag-itan ng̃ sinalin cong
itó, at ng̃ mg̃a baldosa ng̃ yapacan, na iulat co sa canila ng̃ cauntî
ang anyô nitông ating lupaín. Ng̃ayó’y ang mg̃a babae naman ang
nang̃agcaguló; nang̃agcasiya ang mg̃a lalaki sa pag-ng̃itî, dahil sa
gayóng gawâ co’y canilang namamasdan daw ang isa sa aking mg̃a caululan.
Ipinatawag acó ng̃ bagong cura, at cahi’t hindî acó pinag-wicâan, gayón
ma’y sinabi sa aking ang religión daw ang dapat cong pagsicapan, at bago
co iturò ang mg̃a bagay na itó’y dapat na ipakilala ng̃ mg̃a batà, sa
pamamamag-itan ng̃ isang pagsusulit, na totoong nasasaulo na nila ang
mg̃a Misterio, ang Trisagio at ang Catolicismo ng̃ Doctrina Cristiana.
Samantala’y nagpapagal ng̃a acô at ng̃ maguíng “papagayo”[254] ang mg̃a
batà, at canilang masaulo ang lubhang maraming bagay na hindî
napagtatalós isa man lamang salitâ[255]. Marami sa canila ang
nacasasaulo ng̃ mg̃a Páhiná 153“Misterio” at “Trisagio”, datapuwa’t nang̃ang̃anib
acóng masáyang ang áking mg̃a pagpupumilit tungcól sa cay párì Astete,
sa pagca’t hindî pa totoong napag-wawarì ng̃ marámi sa áking mg̃a
tinuturúan ang pagcacaiba’t ibá ng̃ mg̃a tanóng at ng̃ mg̃a sagót, at
ang dapat na maguíng cahulugán ng̃ dalawáng itó. ¡At sa ganitóng
calagaya’y mamámatay táyo, at ganyán din ang gágawin ng̃ mg̃a
ipang̃áng̃anac, samantalang sa Europa’y pinag-uusapan ang nauucol sa
pagsúlong.
—¡Howág bagá namán táyong napacamahiliguín sa pag-ásang dito sa átin ay
walâ ng̃ cagaling̃ang mangyayári!—ang itinútol ni Ibarra, at sacâ
nagtindíg. Pinahatdán acó ng̃ isáng anyáya ng̃ teniente mayor upang
acó’y dumaló sa isáng púlong sa tribunal … ¿Síno ang nacaaalam cung
doo’y magcacaroon pô cayó ng̃ sagót sa inyóng mg̃a tanóng?
Nagtindig din ang maestro sa escuela, ng̃uni’t umíiling, tandâ ng̃
pagcuculang tiwála, at sumagót:
—Makikita ninyo’t matutulad sa aking mg̃a binálac ang láyong caniláng
sinábi sa akin, at cung hindî, ¡tingnan natin!
Páhiná 154 ## XX.
ANG PULONG SA TRIBUNAL
Yaó’y isang salas na may labíngdalawá ó labíng-limáng metro ang hábà may
waló ó sampóng metro ang lúang. Ang mg̃a pader ng̃ salas na iyó’y
pinaputî ng̃ pintáng ápog at punóng-punô ng̃ mg̃a dibujong úling ang
iguinúhit na humiguít cumúlang ang capang̃itan, humiguít cumúlang ang
casalaulàan, na may mg̃a cahalong paunawang súlat upang mapag-unáwang
magalíng ang mg̃a cahulugán noón. Namamasdan sa isáng suloc na
nacasandál ng̃ mahúsay na pagcacahanay ang may sampóng mg̃a lúmang fusil
na batóng pingkian ang pangpaputóc na cahálò ng̃ sableng cálawang̃in,
mg̃a espadin at mg̃a talibóng: yaón ang mg̃a sandata ng̃ mg̃a
“cuadrillero.”
Sa isáng dúlo ng̃ salas na napapapamutihan ng̃ maruruming mg̃a
“cortinang” pulá, natatagò ang larawan ng̃ hári, na nacasábit sa pader,
nacapatong sa isáng tarímang cáhoy ang isáng lúmang sillóng nacabucá ang
canyáng wasác na mg̃a brazo; sa harapa’y may isáng malakíng mesang cáhoy
na narurung̃isan ng̃ tinta na may mg̃a úkit na mg̃a salitâ at mg̃a únang
letra ng̃ pang̃alan cawang̃is ng̃ marami sa mg̃a mesa sa mg̃a tindahan
ng̃ álac at cerveza sa Alemania, na caraniwang paroonan ng̃ mg̃a
estudiante. Mang̃a siráng banccô at silla ang siyáng nacahúhusto ng̃
mg̃a casangcapan.
Itó ang salas na pinagpupulung̃an ng̃ tribunal, ng̃ mg̃a pagpapahirap at
ibá pa. Dito nagsasalitaan ng̃ayón ang mg̃a púno ng̃ báyan at ng̃ mg̃a
nayon: hindî nakikihálò ang pangcát ng̃ mg̃a matatanda sa pangcát ng̃
mg̃a báta, at hindî nang̃agcacasundò ang isá’t isá; silá ang mg̃a
kinácatawan ng̃ partido conservador at ng̃ partido liberal, ang
naguiguing catangîa’y totoong napapacalabis sa mg̃a bayan ang caniláng
mg̃a pagtatalotalo.
—¡Nacacapagcúlang-tiwálà sa ákin ang asal ng̃ gobernadorcillo!—ani Don
FiPáhiná 155lipong púno ng̃ partido liberal sa canyáng mg̃a catoto; may dáti
siyáng talagang pacay siya totoong ipinagpahuli niya ang pagtutuos ng̃
bálac na gúgugulin. Unawàin ninyóng labing-isáng araw na lamang ang sa
áti’y nátitira.
—At ¡nátira siya sa convento upang makipagsalitaan sa curang may
sakit!—ipinaalaala ng̃ ísa sa mg̃a batà.
—¡Hindî cailang̃an!—ang sinábi namán ng̃ isá;—ang lahát, ay naihandâ
na natin. Huwág bâ lamang magcaroon ng̃ lálong maráming “voto” ang bálac
ng̃ mg̃a matatandá….
—¡Hindî co inaacalang magcaroon!—ani Don Filipo;—acó ang magháharap
ng̃ bálac ng̃ mg̃a matatandâ….
—¿Bakit? ¿anó ang sábi pô ninyó?—ang sa canyá’y mg̃a tanóng ng̃ mg̃a
nakikinig sa canyáng páwang nang̃agtátaca.
—Ang sinasabi co’y cung acó ang únang magsasalita’y áking iháharap ang
bálac ng̃ ating mg̃a caáway.
—At ¿ang bálac natin?
—Cayó pô namán ang magháharap ng̃ bálac natin—ang sagót ng̃ tenienteng
ng̃uming̃iti, na ang pinagsasabiha’y isáng bátang cabeza de
barangay;—magsasalità pô cayó, pagcâ aco’y natálo na.
—¡Hindî pô namin mawatasan ang inyóng caisipán!—ang sábi sa canyá ng̃
mg̃a causap, na minámasdan siyáng puspos ng̃ pag-aalinláng̃an.
—¡Pakinggan ninyó!—ang marahang sinabi ni Don Filipo sa dalawá ó sa
tatlóng nakikinig sa canyá—Nacausap co canínang úmaga si matandáng
Tasio.
—At ¿anó?
—Sinabi sa akin ng̃ matandà: “Kinapopootan pô cayó ng̃ inyóng mg̃a
caaway ng̃ higuit sa pagcapóot sa inyóng mg̃a caisipán. ¿Ibig bagá
ninyóng howag mangyári ang isáng bágay? Cung gayó’y cayó ang humicayat
na gawín ang bágay na iyán, at cáhi’t ang bágay na iyá’y
pakikinabang̃ang higuít cay sa isáng “mitra” ay ipagtatacwilan. Cung
cayó’y matálo na, inyóng ipasábi ang inyóng linalayon sa lalong
cababababaan sa lahát ninyóng mg̃a casamahán, at sasang-ayunan ang
inyóng láyong iyón ng̃ inyóng mg̃a caaway, sa hang̃ád niláng cayó’y
hiyâin.” Datapuwa’t inyó sánang ing̃átan ang líhim cong itó.
—Ng̃uni’t….
—Cayâ ng̃a acó ang siyáng magsasalitâ upang gawín ang panucálà ng̃
ating mg̃a caáway, na anó pa’t pacalalabisin co ang pang̃ang̃atuwíran
hanggang sa catawá-tawá. ¡Howág cayóng maing̃ay! Narito na si Guinoong
Ibarra at ang maestro sa escuela.
Páhiná 156Bumáti ang dalawáng binátà sa isá’t isáng pulutóng; ng̃uni’t hindî
nakialám sa mg̃a salitâan.
Hindî naláo’t pumásoc ang gobernadorcillong malungcót ang pagmumukhâ:
siyá rin ang nakita nátin cahapong may daláng isáng arrobang candilà.
Humintô ang mg̃a aling̃awng̃áw pagpásoc niyá; bawá’t isa’y naupô at
untiunting naghárì ang catahimícan.
Naupô ang gobernadorcillo sa sillóng nacalagáy sa ibabâ ng̃ larawan ng̃
harì, macaapat ó macálimang umubó, hinaplós ang úlo at ang mukhâ,
inilagáy ang síco sa ibabaw ng̃ mesa, inalís, mulíng umubó at gayón ang
paúlit-ulit na guinawâ.
—¡Mg̃a guinoó!—ang sinábi sa cawacasang nanglulupaypay ang
voces:—nang̃ahás acóng anyayáhan co cayong lahát sa pagpupulong na itó
… ¡ejem!… ¡ejem!… gágawin natin ang fiesta ng̃ ating pintacasing
si San Diego sa ica 12 nitong buwán…. ¡ejem!… ¡ejem!… ng̃ayo’y ica
2 tayo ¡ejem!… ¡ejem!…
At dito’y inubó siyá ng̃ mahabà at tuyô na siyang pumíguil ng̃ canyáng
pagsasalitâ.
Nang magcagayo’y tumindíg sa bangcô ng̃ mg̃a matatandâ ang isáng táong
may anyong makísig, na may mg̃a apat na pong taón ang gúlang. Siya ang
mayamang si capitang Basilio, caaway ng̃ nasírang si Don Rafael, isáng
taong nagsasabing umanó’y mulâ ng̃ mamatay si Santo Tomás de Aquino, ang
mundo’y hindî sumusulong ng̃ cahi’t iisang hacbang, at mulâ ng̃ canyáng
íwan ang San Juan de Letrán, nagpasimulâ ang Sangcataóhan ng̃ pag-udlót.
—Itúlot pô ng̃ mg̃a camahalan ninyóng magsaysay acó tungcól sa isáng
bágay na totoong mahalagá—anyá. Acó ang náunang nagsalitâ, bagá man
lálong may carapatáng mang̃áuna sa ákin ang mg̃a caumpóc dito, ng̃uni’t
acó ang únang nagsalitâ, sa pagca’t sa acalà co’y sa mg̃a ganitóng
bágay, ang magpasimulà ng̃ pananalita’y hindî ang cahuluga’y siyáng
nang̃ung̃una, at gayón ding hindî ang cábuntutan ang cahulugán ng̃
cahulihulihang magsaysáy. Bucód sa rito’y ang mg̃a bágay na sasabihin
co’y lubháng napacamahalagá upang maipagpaubáyà ó sabihin cayâ sa
cahulihulihan; itó ang dáhil at íbig co sánang magpáuna ng̃ pananalitâ,
at ng̃ máibigay ang dápat na cauculán. Itulot ng̃â ninyóng acó ang
máunang magsalitâ sa púlong na itóng kinakikitaan co ng̃ mg̃a
nalílimping totoóng mg̃a litáw na mg̃a táo, gáya na ng̃a ng̃ guinoong
casalucuyang capitan, ng̃ capitan pasado, ng̃ caibigan cong táng̃ing si
Don Valenting capitan pasado, ang aking caibigan sa camusmusáng si Don
Julio, ang ating bantóg na capitan ng̃ mg̃a cuadrillerong si Don
Melchor, at marami pang mg̃a caguinoohang dî co na sasabihi’t ng̃ huwág
acóng humábà, na nakikita ng̃ inyóng mg̃a camahalang Páhiná 157pawang caharap
natin ng̃ayón ípinamanhic co pô sa inyóng mg̃a camahalan ipahintulot na
acó’y macapagsalitâ bago magsalitâ ang ibáng síno man ¿Magtátamo cayâ
acó ng̃ capalarang pahinuhod ang capulung̃an sa áking mapacumbabang
capamanhican?
At sacâ yumucod ang mananalumpátì ng̃ bóong paggálang at ga ng̃uming̃itî
na.
—¡Macapagsasalitâ na cayó, sa pagcá’t cayó’y pinakíkinggan námìn ng̃
boong pagmimithî!—ang sinábi ng̃ mg̃a binang̃uít na mg̃a caibigan, at
iba pang mg̃a táong nang̃agpápalagay na siya’y dakílang mananalumpatî:
nang̃ag-úubo ng̃ bóong ligaya ang mg̃a matatandâ at caniláng
pinagpípisil ang dalawáng camáy. Pagcatápos na macapagpáhid ng̃ páwis si
capitán Basilio ng̃ canyáng panyóng sutlâ, ay nagpatúloy ng̃ pananalitâ:
Yamang lubháng nápacaganda ang inyong calooban at mapagbigay lugod sa
ating abáng cataohan, sa pagcacaloob sa aking acó ang macapagsalitáng
máuna sa sino mang náririto, sasamantalahin co ang capahintulutang itóng
sa aki’y ipinagcaloob ng̃ bóong cagandáhan ng̃ pusó at aco’y
magsasalitâ. Iniisip ng̃ aking isip na aco’y sumasaguitnâ ng̃
cagalanggalang na Senado romano, “senatus populusque romanus”, na
sinasabi nátin niyóng mg̃a caayaayang panahóng sa caculang̃ang pálad ng̃
Sangcataóha’y hindî na magbábalic, at aking híhing̃in sa Páhiná 158“Patres
Conscripti”, ang sasabihin marahil ng̃ pantás na si Ciceron, cung siyá
ang málagay sa catayuan co ng̃ayón; hihíng̃in co, sapagca’t capós táyo
sa panahón, at ang panaho’y guintô, áyon sa sábi ni Salomón na sa
mahalagang pinag uusapan ng̃ayo’y sabíhing maliwanag, maiclí at
walang ligóy-lígoy ng̃ báwa’t isá ang canyang panucalà. Sinabi co na.
At tagláy ang bóong pagcalugód sa canyáng sariling cataóhan at sa
magaling na pakikinig sa canyá ng̃ nang̃aroroon, naupô ang
mananalumpatî, datapuwa’t canyáng tiningnán múna si Ibarra at anyóng
nagpapakilala siya ng̃ canyáng cataásan, at canyáng tiningnán din namán
ang canyáng mg̃a caibigan, na pára mandíng sa canilá’y canyáng sinasabi:
¡Há! ¿Mabuti ba ang áking pagcacásalitâ? ¡há!
Inilarawan namán ng̃ canyáng mg̃a caibigan sa caniláng mg̃a matá ang
dalawáng pagting̃íng iyón, sa caniláng pagsulyáp sa mg̃a bátang guinóo,
na ibig niláng patayín sa caingguitán.
—Ng̃ayó’y macapagsasalitâ na ang bawa’t may ibig, na … ¡ejem!—ang
sinabi ng̃ gobernadorcillo, na hindî natápos ang sinásalitâ, mulíng
siyá’y inihít ng̃ ubó at ng̃ mg̃a pagbubuntóng hining̃á.
Ayon sa hindî pag-imíc na námamasid, sino ma’y áyaw na siyá’y tawagguin
“patres conscripti”, síno ma’y waláng tumítindíg: ng̃ magcagayó’y
sinamantala ni Don Filipo ang nangyayari at huming̃íng pahintúlot na
macapagsalitâ.
Nang̃agkindátan at nang̃aghudyátan ng̃ macahulugán ang mg̃a conservador.
—¡Iháharap co, mg̃a guinóo, ang áking panucalang gugugulin sa fiesta!
ani don Filipo.
—¡Hindî námin masasang-ayunan!—ang sagót ng̃ isáng natutuyong
matandáng conservador na hindî mapaclihán ng̃ anó man.
—¡Lában sa panucalang iyán ang áming voto!—ang sábihan ng̃ ibáng mg̃a
caaway.
—¡Mg̃a guinoo!—ani Don Filipong pinipiguil ang pagtáwa;—hindî co pa
sinasabi ang panucalang dalá rito naming mg̃a “bátà”. “Lubós” ang aming
pagása na siyáng mamagaling̃ín ng̃ “lahat” cay sa pinapanucálà ó
mapapanucálà ng̃ áming mg̃a catálo.
Ang palálong pasimuláng itó ang siyáng nacapuspós ng̃ gálit sa caloóban
ng̃ mg̃a conservador, na nagsisipanumpâ sa caniláng sariling caniláng
gagawín ang catacottacot na pagsalangsáng. Nagpatuloy ng̃ pananalitâ si
Don Filipo:
—Tatlong libo’t limandáang piso ang inaacálà náting gugúlin.
Mangyayaríng macagawâ ng̃a táyo, sa pamamag-itan ng̃ salapíng ito ng̃
isang fiestang macahihiguit ng̃ di anó lamang sa caningning̃an sa lahát
ng̃ hanggá ng̃ayó’y napanood dito sa ating lalawigan at sa mg̃a
lalawigang carátig man.
—¡Hmjn!—ang pinagsabihan ng̃ mg̃a hindî naniniwálà; gumugugol ang
bayang A. ng̃ limáng libo, ang bayang B. nama’y ápat na libo—¡Hmjn!
¡cahambugán!
—¡Pakinggán ninyó acó, mg̃a guinoo, at cayô’y maniniwálà. Aking
iniaakit sa inyóng tayo’y magtayô ng̃ isáng malakíng teatro sa guitnâ
ng̃ plaza, na maghalagáng isáng dáa’t limampóng píso!
—¡Hindî cásiya ang isáng dáa’t limampô, kinacailang̃ang gumugol ng̃
isáng dáa’t anim na pô!—ang itinutol ng̃ isáng matigás ang úlong
conservador.
—¡Itític pô ninyó, guinoong director, ang dalawang daang pisong
iniuucol sa teatro!—ani Don Filipo.—Iniaanyaya cong makipagcayárì sa
comedia sa Tundó upang magpalabás sa pitóng gabíng sunod sunod. Pitóng
palabás na tigdadalawang daang píso bawa’t gabí, ang cabooa’y isáng libo
at ápat na ráang píso: ¡isulat pô ninyó, guinoong director, isáng libo’t
ápat na raang píso!
Nang̃agting̃inan ang matatandá’t ang mg̃a bátà sa pangguiguilalás; ang
mg̃a nacatatalos lamang ng̃ líhim ang hindî nang̃agsikílos.
Iniaanyaya co rin namáng magcaroon tayo ng̃ maraming totoong mg̃a
paputóc; huwág ng̃a táyong gumamit ng̃ malilíit na “luces” at ng̃ mg̃a
malilíit na “ruePáhiná 159dang” kinalúlugdan lamang ng̃ mg̃a musmós at ng̃ mg̃a
dalága, huwag táyong gumamit ng̃ lahat ng̃ itó. Malalakíng mg̃a bomba at
sadyáng malalakíng mg̃a cohatón ang ibig natin. Iniaanyaya co ng̃a sa
inyó ang pagcacagugol sa dalawang daang malalakíng bomba na tigalawang
píso báwa’t isá at dalawang daang cohatong gayón din ang halagá.
Ipagawà natin sa mg̃a castillero sa Malabón.
—¡Hmjn!—ang isinalábat ng̃ isáng matandâ:—hindî nacacagulat sa ákin
at hindî rin nacabibing̃i ang isáng bombang tigalawang piso;
kinacailang̃ang maguíng tigatlóng piso.
—¡Isulat pô ninyó ang isáng libong pisong gugugulin sa dalawang daang
bomba at dalawáng daang coletón!
Hindî na nacatiís ang mg̃a conservador; nang̃agtindigan ang ilan at
nang̃agsalitaan ng̃ bucód.
—Bucód pa sa roon, upang makita ng̃ ating mg̃a capit-bayang tayo’y mg̃a
taong walang hinayang at nagcacanlalabis sa atin ang salapî—ang
ipinagpatuloy ni Don Filipo, na itinaas ang voces at matúling sinulyap
ang pulutóng ng̃ mg̃a matatandâ,—aking iniaanyaya: una, apat na
“hermano mayor” sa dalawáng áraw na fiesta, at icalawa, ang itápon sa
dagatan sa aráw áraw ang dalawáng dáang inahíng manóc na pinirito, isang
daang capóng “rellenado” at limampóng lechón, gáya ng̃ guinagawà ni
Sila, sa panahón ni Ciestón, na bágong casasabi pa lámang ni capitang
Basilìo.
—¡Siya ng̃â, gáya ni Sila!—ang iculit ni capitang Basilio, na na
totowâ ng̃ pagcábangguit sa canyá.
Lumálaki ng̃ lumálaki ang pagtatacá.
—Sa pagca’t marámi ang dádalong mayayaman at bawa’t isa’y may daláng
libolíbong piso, at sacâ ang caniláng lalong magalíng na sagabung̃in, at
ang “liampó” at mg̃a baraja, ini anyaya co sa iyó na tayo’y magpasabong
ng̃ labínglimáng áraw, at magbigay calayaang mabucsan ang lahát ng̃ mg̃a
bahay ng̃ sugalan….
Ng̃uni’t nang̃agtindíg ang mg̃a cabatáan at siya’y sinalabát: ang boóng
acálà nilá’y nasirá ang ísip ng̃ teniente mayor. Nang̃agtatalotalo ng̃
mainam ang mg̃a matatandâ.
—At sa cawacasan, ng̃ huwág mapabayaan ang mg̃a caligayahan ng̃
cálolowa….
Natacpáng lubos ang canyáng voces ng̃ mg̃a bulongbulung̃an at ng̃ mg̃a
sigawang sumiból sa lahat ng̃ súloc ng̃ sálas: yao’y naguing isáng
caguluhan na lámang.
—¡Hindî!—ang isinígaw ng̃ isang matálic na conservador;—ayaw cong
maiPáhiná 160pang̃alaratac niyang siya ang nacagawa ng̃ fiesta, ayaw. Pabayaan,
pabayaan ninyong aco’y macapagsalitâ.
—¡Dináyà táyo ni Don Filipo!—ang sinásalitâ naman ng̃ mg̃a liberal.
Bovoto cami ng̃ laban sa canya! ¡Cumampí siya sa matatandâ! ¡Bomoto
tayo ng̃ laban sa canya!
Ang gobernadorcillo, na higuít ang panglulupaypay sa cailan man; walang
guinawa cahi’t anó upang manag úli ang catiwasayan: naghíhintay na sila
ang cusang tumiwasay.
Huming̃íng pahintulot ang capitan ng̃ mg̃a cuadrillero upang magsalíta;
pinagcalooban siya, datapuwa’t hindî binucsan ang bibig, at mulíng
naupóng nakikimî at puspós cahihiyan.
Ang cabutiha’y nagtindîg si capitang Valenting siyang pinacamalamíg ang
loob sa lahat ng̃ mg̃a conservador, at nagsalitâ.
Hindi camí macasang-ayon sa palagáy na munacalà ng̃ teniente mayor, sa
pagca’t sa ganang amin ay napaca labis naman. Ang gayóng mapacaraming
mg̃a bomba at ang gayong napaca raming gabi ng̃ pagpapalabas ng̃
comedia’y ang macacaibig lamang ay ang isang batang gaya ng̃ teniente
mayor, na macapagpúpuyat ng̃ maraming gabí at macapakíkinig ng̃ maraming
putóc na dî mabíbing̃i. Itinanóng co ang pasiya ng̃ mg̃a taong matalino
at nagcacaisa ang lahat sa hindî pagsan-ayon sa panucalâ ni Don Felipo.
¿Hindí bâ ganito, mg̃a guinóo?
—¡Tunay ng̃a! ¡tunay ng̃a! ang sabay sabay na pinagcaisahang sagót ng̃
mg̃a bata’t matandâ. Nang̃alulugod ang mg̃a bata sa pakikiníg sa gayóng
pananalitâ ng̃ isang matandâ.
—¡Anó ang ating gagawín sa apat na mg̃a hermano mayor!—ang ipinatúloy
ng̃ matandâ.—¿Anó ang cahulugan niyóng mg̃a inahíng manóc, mg̃a capón
at mg̃a lechóng itatapon sa dagatan? ¡Cahambugan! ang sasabihin ng̃ mg̃a
calapit-bayan natin, at pagcatapos ay magsásalat tayo sa pagcain sa loob
ng̃ calahating taón. ¿Anó’t makikiwang̃is táyo cay Sila ó sa mg̃a romano
man? ¿Tayo ba’y inanyayahan minsan man lámang sa canilang mg̃a fiesta?
Acó sa gannang akin, lamang, caílan ma’y hindî pa acó nacatatanggap ng̃
anó mang canílang líham na pang-anyaya, ¡gayóng aco’y matanda na!
—Ang mg̃a romano’y tumahan sa Roma. Kinalalagyan ng̃ papa!—ang
marahang sa canya’y ibinulóng ni capitáng Basilio.
—¡Ng̃ayon co napagkilala!—ang sinabi ng̃ matandang hindî
nagulomihanan. Marahil guinawa ang canilang fiesta cung “vigilia” at
ipinatatapon ng̃ papa Páhiná 161ang pagcain at ng̃ howag magcasala. Ng̃uni’t sa
paano mang bágay, hindî mangyayaring masang-ayunan ang inyong panucalang
fiesta, sa pagca’t isáng caulúlan!
Napilitan si Don Filipong iurong ang canyáng panucálà; dahil sa totoong
sinásalansang.
Ang mg̃a lalong matatalic na mg̃a conservador sa caniláng caaway, hindî
nang̃agdamdam ng̃ anó mang pag-aalap-ap ng̃ makita niláng tumindig ang
isáng bátang cabeza de barangay at huming̃íng pahintúlot na
macapagsalitâ.
—Ipinamámanhic co sa inyóng mg̃a camahalang ipagpaumanhíng bagá ma’t
bátà acó’y mang̃ahás magsalitâ sa haráp ng̃ lubháng maráming táong
totóong cagalanggalang dáhil sa canilang gúlang at dáhil namán sa
catalinuhan at carunúng̃ang magpasiyá ng̃ tapát sa lahát ng̃ bagay,
ng̃uni’t sa pagca’t ang caayaayang mananalumpatìng si capitang Basilio’y
nag-aanyayang saysayin dito ng̃ lahát ang canicanilang mg̃a panucálà,
maguíng pinacacalásag ng̃ aking cauntîan ang canyáng mahalagang
pananalitâ.
Tumátang̃ô, sa pagcalugod, ang mg̃a conservador.
—¡Magalíng magsalitâ ang bátang itó!—¡Siya’y
mápagpacumbabá!—¡Caguiláguilalás cung mang̃atuwíran!—ang sabihan ng̃
isa’t isá.
—¡Sayang at hindî marunong cumíyang magalíng!—ang pasiyá ni capitan
Basilio.—Ng̃uni’t nangyayari itó dahil sa hindî siya nag-aral cay
Cicerón, at sacâ totoong bátà pa.
—Hindî cayâ isinásaysay co sa inyó ang isáng palatuntunan ó
panucálà,—ang ipinatuloy na salitâ ng̃ bátang cabeza,—ay hindî dahil
sa ang isip co’y inyóng mámagaling̃in ó inyó cayáng sasang-ayunan: ang
aking hang̃ad, casabáy ng̃ aking mulî pang pang̃ang̃ayupápà sa calooban
ng̃ lahát, ay patotohanan sa mg̃a matatandang sa tuwî na’y sang-ayon ang
aming isípan sa caniláng ísip, sa pagcá’t áming ináangkin ang lahát ng̃
mg̃a adhicáng isinaysay ng̃ boong caningning̃án ni capitang Basilio.
—¡Mabuting pananalitâ! ¡mabuting pananalitâ!—ang sabihanan ng̃ mg̃a
pinauunlacáng mg̃a conservador. Hinuhudyatán ni capitang Basilio ang
bátà upáng sa canyá’y sabihin cung paano ang marapat na paggaláw ng̃
bísig at cung paano ang acmâ ng̃ páa. Ang gobernadorcillo ang tang̃ing
nananatili sa hindî pagpansín, nalílibang ó may ibáng iniisip:
nahihiwatigan ang dalawang bagay na itó sa canyá. Nagpatuloy ang bátà
ng̃ pagsasaysay, na nalalao’y lalong sumásaya ang pananalitâ:
—Náoowî, mg̃a guinóo, ang aking panucála sa sumusunod: mag-ísip ng̃
mg̃a bagong pánooring hindî caraniwan at laguing nakikita natin sa
aráw-áraw, Páhiná 162at pagsicápang huwág umalís díto sa báyan ang salapîng
nalicom, at huwág gugúlin sa waláng cabuluháng mg̃a pólvora, cung hindî
gamítin sa ano mang bagay na pakinabang̃an ng̃ lahat.
—¡Iyán ng̃â! ¡iyán ng̃â!—ang isináng-áyong salitâ ng̃ mg̃a bátà; iyáng
ang ibig ng̃a namin—totoong magalíng—ang idinugtóng ng̃ mg̃a
matatandâ.
—¿Anó ang máhihitâ nátìn sa isáng linggóng comediang hiníhing̃î ng̃
teniente mayor? ¿Anó ang matututuhan natin sa mg̃a hárì sa Bohemia at
Granada, na nang̃ag-uutos na putlín ang úlo ng̃ canilang mg̃a anác na
babae, ó cung dìlì caya’y ikinacarga sa isáng cañón ang mg̃a anác na
babaeng iyán at bágo naguiguing trono ang cañón? Tayo’y hindî mg̃a hárì,
hindî tayo mg̃a tampalasang táong-párang, walâ namán táyong mg̃a cañón,
at cung sila’y ating paráhan ay bibitayin táyo sa Bágongbayan. ¿Anó bagá
ang princesang iyáng nakikihalobílo sa mg̃a paghahámoc, namamahagui ng̃
tagâ at úlós, nakikipag-away sa mg̃a principe at naglilibot na
nang̃ag-íisa sa mg̃a bundóc at parang, na cawang̃is ng̃
nang̃atitigbalang? Kinalulugdan natin, ayon sa ating caugalian, ang
catamisan at ang pagcamasintahin ng̃ babae, at mang̃ang̃anib tayong
tumáng̃an sa mg̃a camáy ng̃ isáng biníbining narurung̃isan ng̃ dugô,
cahi’t na ang dugong ito’y sa isáng moro ó gigante; bagá man ang dugóng
itó’y sa pinawawal-an nating halagá, palibhasa’y ipinalálagay náting
imbí ang lalaking nagbubuhat ng̃ camá’y sa isáng babae, cahi’t siya’y
príncipe, alférez, ó tagabúkid na waláng pinag-aralan. ¿Hindî cayâ
libolibong magalíng na ang palabasin natin ay ang laráwan ng̃ ating
sariling mg̃a caugalîan, upang mabágo nátin ang ating masasamang mg̃a
pinagcaratihan at mg̃a lihís na hílig at purihin ang magagandang gawâ at
caugalian?
—¡Iyan ng̃â! ¡iyan ng̃â!—ang inúlit ng̃ canyáng mg̃a cacampí.
—¡Sumasacatuwíran!—ang ibinulóng na nang̃agdidilidili ang iláng
matatandâ.
—¡Hindî co naisip cailán man ang bágay na iyán!—ang ibinulóng ni
capitang Basilio.
—Datapuwa’t ¿paano ang paggawâ ninyó niyán?—ang itinutol sa canyá ng̃
isáng mahirap sumang-ayon.
—¡Magaang na magaang!—ang sagót ng̃ bátà. Dalá co rito ang dalawang
comedia, na marahil pasisiyahang totoong masasangayunan at catowatowa
ng̃ mg̃a cagalanggalang na matatandang dito’y nalilimpî, palibhasa’y
lubós ang pagcatalós nilá sa bawa’t magandá at kilalá namán ng̃ lahát
ang caniláng catalinuhan.
Ang pagmagát ng̃ isá’y Ang pag-hahalal ng̃ Gobernadorcillo,
ito’y isáng comediang patupatuloy ang pananalitâ, nababahagui sa limang
pangcat, cathâ ng̃ isá sa mg̃a náriritong caharáp. At ang isa’y may
siyam na bahagui, úcol sa dáPáhiná 163lawáng gabi, isang talinghagang “drama” na
ang pamimintás ang tucoy, sinulat ng̃ isá sa lalong magalíng na poeta
dito sa lalawigan at Mariang Makiling ang pamagát. Nang áming
mámasdang naluluatan ang pagpupulong ng̃ nauucol sa paghahandâ ng̃
fiesta, at sa pang̃ang̃anib naming bacâ culang̃in ng̃ panahón, líhim na
humánap camí ng̃ aming mg̃a “actor” at pinapag-aral namin silá ng̃
canicanilang “papel”. Inaasahan naming sucat na ang isáng linggóng
pagsasánay upang silá’y macaganáp ng̃ magalíng sa canicanilang ilálabas.
Itó, mg̃a guinoo, bucód sa bágo, pakikinabang̃an at sang-ayon sa mahúsay
na caisipán at may malakíng cagaling̃ang hindî malakí ang magugugol:
hindî natin cailang̃an ang pananamit: magagamit natin ang ating suot na
caraniwan sa pamumuhay.
—¡Acó ang gugugol sa teatro!—ang isigaw na malaking tawa ni capitang
Basilio.
—¡Sacali’t may lumalábas na mg̃a cuadrillero, akíng ipahihiram ang
aking mg̃a nasásacop—ang sabi namán ng̃ capitán ng̃ mg̃a cuadrillero.
—At acó … at acó … cung nagcacailang̃an ng̃ isáng matandâ … ang
sinabing hindî magcatutó ng̃ isá, at naghuhumiyád ng̃ pagmamakisíg.
—¡Sang-áyon camí! ¡sang-áyon cami!—ang sigawan ng̃ marami.
Namúmutlâ ang teniente mayor: napunô ng̃ mg̃a lúhà ang canyáng mg̃a
matá.
—¡Siyá’y tumatang̃is sa pagng̃ingitng̃it!—ang inísip ng̃ mahigpít na
conservador, at sumigaw:
—¡Sang-áyon camí, sang-áyon camí, at hindî cailang̃ang pagmatuwiranan
pa!
At sa canyáng galác sa canyáng pagcapanghigantí at sa lubós na pagcatálo
ng̃ canyáng caáway, pinasimulán ng̃ lalákíng iyón ang pagpapaunlác sa
panucálà ng̃ bátà. Nagpatuloy itó ng̃ pananalitâ:
—Magagamit ang ikalimáng bahagui ng̃ salapíng nalilicom sa pamamahagui
ng̃ iláng gantíng pálà, sa halimbáwà, sa lalong mabuting batang nag-aral
sa escuela, sa lálong mabúting pastól, magsasacá, máng̃ing̃isdâ, at ibá
pa. Macapagtatatag tayo ng̃ isáng unahán ng̃ patacbuhan ng̃ mg̃a bangcâ
sa ílog at sa dagatan, patacbuhan ng̃ mg̃a cabayo; magtayô ng̃ mg̃a
“palosebo” at mag-anyô ng̃ mg̃a laróng mangyayaring makísama ang
tagabukid natin. Sumasang-áyon na acó, álang-álang sa totoóng
pinagcaugalian na, ang tayo’y magcaroon ng̃ mg̃a paputóc: marikit at
catuwá-tuwang panoorín ang mg̃a “rueda” at mg̃a “castillo”, ng̃uni’t
inaacalà cung hindî natin cailang̃an ang mg̃a bombang panucalà ng̃
teniente mayor. Casucatan na, sa pagbibigay casayahan sa fiesta, ang
dalawáng bandang música, at sa ganya’y maiilagan natin iyang mg̃a
pag-aaway at pagcacagalít, na ang kinahihinatna’y ang mg̃a caawa-awang
músicong naparirito’t ng̃ bigyang galác ang ating mg̃a pagpifiesta, sa
pamamag-itan ng̃ canilang pagpapagal, naguiguing tunay na Páhiná 164mg̃a
sasabung̃ing manóc, na nang̃agsisiowî, pacatapos, na masamâ, ang sa
canila’y pagcacabayad, masamâ ang pagcacapacain, bugbóg ang catawán at
sugatán pa cung macabihirà. Mapasisimulâan ang pagpapagawâ ng̃ isang
maliit na bahay na magamit na escuelahan, sa pamamag-itan ng̃ lalabis na
salapî, sa pagca’t hindî ng̃a natin hihintaying ang Dios ay manaog at
siyang gumawâ ng̃ escuelahang iyán: capanglaw-panglaw ng̃ang bagay, na
samantalang tayo’y may isáng sabung̃áng pang̃ulo sa lakí at gandá, ang
mg̃a batâ natin ay nang̃ag-aáral halos doón sa alagaan ng̃ mg̃a cabayo
ng̃ cura. Sa maiclíng salita’y narito ang panucalâ: ang pagpapainam
nito’y siyáng pagcacapaguran.
Maaliw na bulungbulung̃an ang siyáng sumilang sa salas; halos ang lahát
ay sumasang-ayon sa bátà: iilan lamang ang bumúbulong:
—¡Mg̃a bágong bagay! ¡mg̃a bágong bagay! ¡Sa ating mg̃a kinabataa’y!…
—¡Ating sang-ayúnan na muna ng̃ayón iyán!—ang sabihan ng̃ mg̃a
ibá;—áting hiyâin iyón.
At caniláng itinutúrò ang teniente mayor.
Nang manumbalic ang catahimican, ang lahát ay sumang-ayon na. Cúlang na
lamang ang pasiya ng̃ gobernadorcillo.
Ito’y nagpapawis, hindî mápacali, hináhaplos ang noo at sa cawacasa’y
nasabi ng̃ pautal-utal, na nacatung̃ó:
—¡Acó ma’y sang-ayon din!… ng̃uni’t ¡ejem!
Hindî umíimic ang boong tribunal ng̃ pakikiníg sa canyá.
—¿Ng̃uni’t?—ang tanóng ni capitang Basilio.
—¡Totoong sang-ayon acó!—ang inulit ng̃ gobernadorcillo;—sa macatuwid
baga’y … hindî acó sang-ayon … ang sinasabi co’y sang-ayon acó;
ng̃uni’t …
At kinuscos ang mg̃a matá ng̃ camaoo.
—Ng̃uni’t ang cura,—ang ipinagpatuloy ng̃ cúlang pálad—ibáng bágay
ang íbig ng̃ párì cura.
—¿Nagcacagugol bâ ang cura sa fiesta ó tayo ang nagcacagugol? ¿Nagbigáy
bâ siyá ng̃ isáng cuarta man lamang?—ang sigaw ng̃ isáng voces na
nanunuot sa taing̃a.
Tuming̃ín ang lahát sa dacong pinanggagaling̃an ng̃ mg̃a tanóng na iyón:
si filósofo Tasio ang nároroon.
Hindî cumikilos ang teniente mayor at nacatitig sa gobernadorcillo.
—¿At anó ang íbig ng̃ cura?—ang itinanong ni capitang Basilio.
—¡Abá! ang íbig ng̃ cura’y … anim na procesión, tatlóng sermón,
tatlóng malalaking misa … at cung may lumabis na salapî, comediang
Tundó at cantá sa mg̃a Páhiná 165pag-itan.
—¡Ayaw namáng camí ng̃ lahát ng̃ iyán!—ang sinábi ng̃ mg̃a bátà at ng̃
iláng matandâ.
—¡Siyáng ibig ng̃ párí cura!—ang inulit ng̃ gobernadorcillo.—Aking
ipinang̃acò sa curang magaganap ang canyang calooban.
—Cung gayó’y ¿bakin inanyayahan pa ninyóng cami magpúlong?
—¡Inanyayahan co cayó’t … ng̃ sa inyo’y áking sabihin ang gayóng
bágay!
—At ¿bákit hindî ninyó sinábi sa pagsisimulâ pa ng̃ salitaan?
—Ibig co sánang sabihin, mg̃a guinóo, ng̃uni’t nagsalita si capitáng
Basilio’y ¡hindî na acó nagcapanahón …! ¡kinacailang̃ang sumunód sa
curá!
—¡Kinacailang̃ang sumunód tayó sa canyá!—ang inúlit ng̃ iláng
matatandâ.
—¡Kinacailang̃ang sumunod, sa pagca’t cung hindî, tayo’y ibibilanggong
lahát ng̃ alcalde!—ang idinugtóng ng̃ boóng capanglawan ng̃ ibá, namáng
matatandâ.
—¡Cung gayo’y sumunód, cayó at cayó na lámang ang gumawa ng̃
fiesta!—ang ipinagsigawan ng̃ mg̃a báta—¡iniuurong namin ang aming
mg̃a ambág!
—¡Nasing̃íl ng̃ lahat!—ang sinabi ng̃ gobernadorcillo.
Lumapit si Don Filipo sa gobernadorcillo at saca sinabi niya rito ng̃
boóng capaítan.
—Inihándog co sa pagcaamís ang pag-ibig co sa aking sarilí upang
magtagumpay lamang ang magandang caisipan; cayô namá’y inihayin ninyó sa
pagcaapí ang inyóng camahalan upáng manálo ang masamáng panucála, at
inyóng iniwasác ang lahát.
Samantala’y—isinasabi namán ni Ibarra sa maestro ng̃ escuela:
—¿May-ibig bâ cayóng ipagbilin sa pang̃úlong báyan ng̃ lalawigan?
Paroroon acó ng̃ayón din.
—¿Mayroon pô bâ cayóng pakikialaman doón?
—¡Mayroon pô táyong pakikialaman doón!—ang talinghagang sagót ni
Ibarra.
—Sa daa’y sinasabi ng̃ matandang filósofo cay Don Filipong sinusumpa
ang sarilíng pálad.
—¡Tayo ang may casalanan! ¡Hindî cayó tumutol ng̃ cayo’y bigyán nila
ng̃ aliping sa inyo’y magpúnò, at aking nalimutan ang bagay na ito, sa
aking cahaling̃an!
Páhiná 166 ## XXI.
CASAYSAYAN NANG BUHAY NANG ISANG INA
Tumatácbo si Sisang patung̃ó sa canyáng báhay, tagláy iyóng caguluhan
ng̃ baít na nangyayari sa ating cataohan, pagcâ sa guitnâ ng̃ isáng
casacunaán ay walâ sino mang nagmamalasakit sa atin at sa ati’y
tumatacas ang mg̃a pag-asa. Cung nagcacagayo’y anaki’y dumidilim na
lahát sa ating paliguid, at sacali’t macakita tayo ng̃ isáng máliit na
ilaw sa maláyò, tinátacbo natin ang ilaw na iyón, pinag-uusig natin, at
hindî natin alumana cáhi’t makitang sa calaguitnâan ng̃ landás ay may
isang malalim na bang̃ín.
Ibig ng̃ ináng iligtás ang canyáng mg̃a anác, ng̃uni’t ¿paano? Hindî
itinátanong ng̃ mg̃a iná ang gágawing mg̃a paraan, pagca nanucól sa
canilang mg̃a anác.
Tumátacbong nagsísikip ang dib-dib, palibhasa’y pinag-uusig ng̃ mg̃a
guniguníng calaguímlaguim. ¿Nárakip na cayâ ang anác niyang si Basilio?
¿Saán tumácas ang canyáng anác na si Crispin?
Nang malápit na siyá sa canyáng báhay ay canyáng natanawan ang mg̃a
capacete ng̃ dalawáng sundalong na sa ibábaw ng̃ bacuran ng̃ canyáng
halamanan. Hindî mangyayaring maisaysay cung anó ang dinamdám ng̃
canyáng pusó: nalimutan niyá ang lahát. Hindî cailâ sa canyá ang
canpang̃ahasan ng̃ mg̃a táong iyóng hindî nang̃agpipitagan cahi’t sa
lálong mayayaman sa bayan, ¿anó cayâ ang mangyayari sa canyá at sa
canyáng mg̃a anác na pinagbibintang̃an nang̃anácaw? Hindî mg̃a táo ang
mg̃a guardia civil, sila’y mg̃a guardia civil lamang: hindî nilá
diníring̃ig ang mg̃a panghihimanhic at sila’y bihasang macapanood ng̃
mg̃a lúhà.
Páhiná 167Hindî sinásadya’y itinaás ni Sisa ang canyáng mg̃a matá sa lang̃it, at
ang lang̃it ay ng̃umíng̃itî ng̃ caayaayang caliwanagan; lumalang̃o’y ang
ilang maliliit at mapuputing alapaap sa nang̃ang̃aninag na azúl. Humintò
siyá upang piguilin ang pang̃ang̃atal na lumalaganap sa canyáng boong
katawán.
Iniiwan na ng̃ mg̃a sundalo ang canyáng báhay at silá’y waláng casama;
walâ siláng hinuli cung dî ang inahíng manóc na pinatátabâ ni Sisa.
Nacahing̃á siyá at lumacás ang canyáng loób.
—¡Pagcábabait nilá at pagcágaganda ng̃ caniláng mg̃a calooban!-ang
ibinulóng na hálos umíiyac sa catowáan.
Cahi’t sunuguin ng̃ mg̃a sundalo ang canyáng báhay, huwag lámang piitín
nilá ang canyáng mg̃a anác, ay silá’y pacapupuspusin dín niyá ng̃
pagpupuri.
Muling tinitigan niyá, sa pagpapasalamat, ang lang̃it na pinagdaraanan
ng̃ isang cawan ng̃ mg̃a tagác, iyáng matutûling mg̃a alapaap ng̃ mg̃a
láng̃it ng̃ Filipinas, at sa pagca’t nanag-úli sa canyáng púsó ang
pananálig ay ipinagpatúloy niyá ang paglácad.
Nang malapit na si Sisa sa mg̃a catacot-tacot na mg̃a táong yao’y
nagpaling̃apling̃ap sa magcabicabíla at nagcóconowáng hindî niyá
nakikita ang canyáng inahing manóc na pumípiyac at humihing̃ing sáclolo.
Bahagya pa lamang nang̃acacaraan sa canyáng tabí ay nag-acála siyang
tumacbó, ng̃uni’t piniguil ang tulin ng̃ canyáng paglacad ng̃ pagiing̃at
na bacâ siyá’y máino.
Hindî pa siyá nacalálayô ng̃ malaki ng̃ márinig niyáng siyá’y caniláng
tinatawag ng̃ boong cabang̃isán.
Hindî kinukusa’y lumapit si Sisa, at náramdaman niyáng hindî niyá
maigaláw ang canyáng dilà sa tácot at natútuyô ang canyáng lalamunan.
—¡Sabìhin mo sa amin ang catótohanan ó cung hindî itatáli ca namin sa
cáhoy na iyon at papuputucán ca namin ng̃ dalawa!—anang isá sa caniláng
may pagbabálà ang tunóg ng̃ voces.
Tuming̃in ang babae sa dacong kinalalagyan ng̃ cáhoy.
—¿Icaw bâ ang iná ng̃ mg̃a magnanacaw, icáw?—ang tanóng naman ng̃ isá.
—¡Iná ng̃ mg̃a magnanacaw!—ang di sinásadya’y inúlit ni Sisa.
—¿Saán nároon ang salapíng iniuwî sa iyo cagabí ng̃ iyóng mg̃a anác?
—¡Ah, ang salapi!…
—¡Howag mong itangguí ang salapíng iyán, sa pagca’t lálong mápapasamá
icaw!—ang idinugtóng ng̃ isá. Naparíto cami’t ng̃ dacpín ang iyóng mg̃á
anác; ang pinacamatanda’y nacatanan sa amin, ¿saan mo itinágò ang bunsô?
Huming̃á si Sisa ng̃ máring̃ig ang gayong sabi.
Páhiná 168—¡Guinoó!—ang isinagot—¡malaon na pong araw na hindî co nakikita ang
aking anác na si Crispín: ang boóng acálà co’y masusumpung̃an co siyá
caninang umaga sa convento, doo’y ang sinábi lamang sa aki’y….
—Nagsuliapan ang dalawang sundálo ng̃ macahulugán.
—¡Magaling!—ang bigláng sinabi ng̃ isá sa canilá; ibigay mo sa amin
ang salapi, at hindî ca na namin babagabaguin.
—¡Guinoo!—ang isinamò ng̃ cúlang palad na babae!—ang aking mg̃a anac
ay hindî nagnanacaw cahi’t madayucdóc; bihasa caming magútom. Hindî
nag-uuwî sa akin si Basilio cahi’t isang cuarta; halughuguín ninyó ang
boong bahay, at cung cayo’y macasumpong cahi’t sisicapat man lamang,
gawín ninyó sa amin ang bawa’t maibigan. ¡Caming mg̃a dukhâ ay hindî
magnanacaw!
—Cung gayón—ang ipinagpatuloy ng̃ sundálo ng̃ madálang na pananalitâ,
at canyáng tinititigan ang mg̃a matá ni Sisa,—icáw ay sumáma sa amin;
pagsisicapan na ng̃ iyóng mg̃a anác na humarap at isísipót ang salaping
ninacaw: ¡Sumama ca sa amin!
—¿Acó? ¿sumama acó sa inyó?—ang ibinulóng ng̃ babae na umudlót at
minamasdan ng̃ boong pagcagulat ang mg̃a pananamít ng̃ sundalo.
—¿At bakit hindî?
—¡Ah! ¡mahabág cayó sa akin!—ang ipinamanhíc na halos
lumúluhod.—Totoong acó’y mahírap; walâ acóng guintô ó hiyas man lamang
na súcat maialay sa inyó: nacúha na ninyó ang aking tang̃ing pag-aarì,
ang inahíng manóc na inacala co sanang ipagbili … dalhín na ninyó ang
lahat ng̃ inyóng masumpong sa aking dampâ; ng̃uni’t ¡pabayaân na ninyó
rito acóng pumayapâ; pabayaan na ninyóng mamatay acó rito!
—¡Súlong na! kinacailang̃ang sumama ca sa amin; at cung aayaw cang
sumama ng̃ sa magaling̃an, icaw ay gagapusin namin.
Tumang̃is si Sisa ng̃ capaitpaitan. Hindî nababagbag ang loob ng̃ mg̃a
taong iyón.
—¡Ipaubayà man lamang ninyóng acó’y mauna ng̃ malayô-layô!—ang
ipinakiusap ng̃ maramdaman niyang siya’y tinatangnan ng̃ boong calupitan
at siya’y itinutulac.
Naawà ang dalawang sundalo at nag-usap sila ng̃ marahan.
—¡Hala!—ang wíca ng̃ isá—sa pagca’t buhat dito hanggang sa pumasoc
tayo sa bayan ay macatátacbo ca, icaw ay lalagay sa pag-itan naming
dalawâ. Cung naroroon na tayo, macapagpapauna ca sa amin ng̃ may mg̃a
dalawampong hakbang; ng̃uni’t ¡mag-ing̃at ca! ¡huwag cang papasoc sa
alín mang tindahan Páhiná 169at huwag cang hihintô. ¡Hala, lacad na at magmadalî
ca!
Nawal-ang cabuluhan ang mg̃a pagsamò, nawal-ang cabuluhan ang mg̃a
pang̃ang̃atuwiran, hindî pinansin ang mg̃a pang̃acò. Sinasabi ng̃ mg̃a
sundalong lumalagay na silá sa pang̃anib at malabis ng̃ totoo ang
canilang ipinagcacaloob.
Nang malagay na siya sa guitna ng̃ dalawa’y naramdaman niyang siya’y
namámatay ng̃ hiyâ. Tunay ng̃a’t walâ sino mang lumalacad sa daan,
ng̃uni’t ¿ang háng̃in at ang liwánag ng̃ áraw? Ang tunay na cahihiya’y
nacacakita ng̃ tumiting̃in sa alin mang dáco. Tinacpán ng̃ panyô ang
mukhâ, at sa paglácad niyáng waláng nakikitang anó man ay tinang̃isan
ng̃ waláng imic ang canyáng pagcaamís. Napagtatalastas niyá ang canyáng
cahirapan, nalalaman niyáng sa canyá’y walá sino mang tumiting̃in at
sampò ng̃ canyáng asawa’y hindî siyá ipinagmamalasakit; ng̃uni’t tunay
na alám niyáng siya’y ma’y capurihan at kinalulúgdan ng̃ madlá hanggáng
sa horas na iyón; hanggang sa horas na iyó’y canyáng kinaháhabagan yaóng
mg̃a babaeng nang̃agdáramit ng̃ catawatawá na pinamámagatan ng̃ bayang
caagulo ng̃ mg̃a sundalo. Ng̃ayó’y tila mandin sa ganáng canyá’y
napababâ siyá ng̃ isáng baytang sa kinálalagyan ng̃ mg̃a babaeng iyón sa
hagdanan ng̃ búhay.
Narinig niya ang yabág ng̃ lácad ng̃ mg̃a cabayo: yaó’y ang mg̃a
nagdádala ng̃ mg̃a isdâ sa mg̃a báyang dáco roon. Guinágawa nilá ang
gayóng mg̃a paglalacbáy na nagpupulupulutong ng̃ maliliit ang mg̃a
lalaki’t babae, na nang̃acasacay sa masasamáng cabayo, sa guitnâ ng̃
dalawáng bákid na nang̃acabítin sa magcábilang taguiliran ng̃ háyop. Ang
ilán sa canilá’y ng̃ magdaan isáng áraw sa harapán ng̃ canyáng dampâ ay
nang̃agsihing̃î ng̃ tubig na inumin, at siyá’y hinandugán ng̃ iláng
isdâ. Ng̃ayó’y ng̃ mang̃agdaan silá sa canyáng tabi, sa acálà niyá’y
siyá’y tinatahac at guiniguiic, at ang caniláng mg̃a ting̃íng may
calakip na habág ó pagpapawaláng halagá ay lumálampas sa panyó at
tinutudlâ ang canyáng mukhâ.
Sa cawacasa’y lumayô ang mg̃a maglalacbay at nagbuntóng hining̃á si
Sisa. Inihiwalá niyáng sandalî ang panyô sa canyang mukhâ upang canyáng
matingnán cung silá’y maláyò pa sa báyan. May nátitira pang iláng mg̃a
halígui ng̃ telégrafo bago dumating sa “bantayan”. Cailan ma’y hindî
niyá náramdaman ang caunatan ng̃ gayong láyò, cung dî niyón lamang.
Sa tabi ng̃ daa’y may isáng malagóng cawayanang sa lilim niyó’y
nagpapahing̃a siyá ng̃ unang panahón. Diya’y pinakikiusapan siyá ng̃
catamistamisan ng̃ sa canyá’y nang̃ing̃ibig; tinutulung̃an nito siyá ng̃
pagdadalá ng̃ cáhoy at mg̃a gúlay; ¡ay! nagdaan ang mg̃a áraw na iyóng
túlad sa panag-inip; ang nang̃ing̃ibig ay canyáng naguing asawa, at ang
asawa’y inatang̃an ng̃ catungculang “cabeza Páhiná 170de barangay” at ng̃
magcagayó’y nagpasimula ang casaliwaang pálad ng̃ pagtawag sa caniláng
pintuan.
Sa, pagca’t nagpapasimulâ ang áraw ng̃ pag init na totoo, siya’y
tinanóng ng̃ mg̃a sundalo cung ibig niyang magpahing̃a.
—¡Salamat!—ang canyáng isinagót na nang̃ing̃ilabot.
Datapuwa’t ng̃ totoong siya’y mapuspos ng̃ malaking pangguiguipuspos ay
ng̃ malapit na siyang dumating sa bayan. Sa malakíng samâ ng̃ canyáng
loob ay siya’y lumíng̃ap sa magcabicabilâ; malalawac na mg̃a paláyan,
isáng maliit na sangháng inaagusan ng̃ tubig na pangdilíg, salupanít na
mg̃a cáhoy; ¡walâ siyáng makitang isáng bang̃íng pagpatibulirán ó isáng
malakí’t matigás na batóng paghampasán ng̃ sariling catawán! Canyáng
pinagsisihan ang canyáng pagcasama sa mg̃a sundalo hanggáng doon;
¡ng̃ayó’y pinanghihinayang̃an niyá ang malalim na ilog na tumátacbo sa
malapit sa canyáng dampâ, sapagca’t ang matataas na mg̃a pampang̃in
niyao’y nasasabugan ng̃ mg̃a matutulis na buháy na batóng
nang̃agháhandog ng̃ catamistamisang camatayan. Ng̃uni’t ang pagcaalaala
niyá sa canyáng mg̃a anác, sa anác niyáng si Crisping hindî pa niya
natatalos ng̃ sandalíng iyón ang kinasapitan, ang siyáng tumangláw sa
canyá ng̃ gabíng iyón ng̃ canyáng búhay cayá’t canyáng naibulong sa
pag-sang-ayon sa marawal na palad:
—¡Pagcatapos … pagcatapos ay mananáhan camí sa guitnâ ng̃ cagubatan!
Pinahíran ng̃ lúha ang canyáng mg̃a matá, pagpílit na tumiwasáy at
nagsabi sa mg̃a guardia ng̃ marahang tínig:
—¡Na sa bayan na tayo!
Hindî mapaglírip ang anyô ng̃ canyáng pagcápanalitâ; yao’y daing, sisi,
hibic, yaó’y daláng̃in, yaón ang pighatíng binuò sa tínig.
Sinagót siyá ng̃ isáng tang̃ô ng̃ mg̃a sundalong sa canyá’y naháhabag.
Nagmadaling nagpauna si Sisa at pagpílit na mag-anyóng tiwasáy ang loob.
Nang sandalíng iyó’y pagpasimulâ ang pagrepique ng̃ mg̃a campana’t
ipina-aalam ang pagcatapos ng̃ mísa mayor. Tinulinan ni Sisa ang
paglacad, at ng̃ cung mangyayari’y huwag niyáng macasalubong ang mg̃a
táong lalabas sa simbahan. Datapuwa’t ¡hindî nangyari! waláng nakitang
paraan upang maiwasan ang gayóng pagcasalubong.
Bumatì ng̃ masacláp na ng̃iti sa dalawáng cakilala niyá, na sa canyá’y
nag-uusísa sa pamamag-itan ng̃ ting̃ín, at mulâ niyó’y ng̃ canyáng
mailágan ang gayóng mg̃a cahirápan ng̃ loob, tumung̃ó siyá at ang lúpang
tinutuntung̃an niyá ang canyáng minasdán, at ¡bagay na caguilaguilalas!
natitisod siyá sa mg̃a bató ng̃ lansáng̃an.
Páhiná 171Tumiguil ng̃ sandalî ang mg̃ táo pagcakita sa canyá, silá-silá’y
nang̃ag-uusap at sinusundan siyá ng̃ caniláng títig: nakikita niya ang
lahát ng̃ itó, náraramdaman niya, bagaman siyá’y laguing nacating̃ín sa
lúpà.
Naring̃ig niyá ang voces ng̃ isáng waláng cahihiyang babae, na
nasalicuran niyá at nagtátanong ng̃ hálos pasigáw:
—¿Saan ninyó nahuli ang babaeng itó? ¿At ang salápi?
Yaó’y isáng babaeng waláng tápis, dilaw at verde ang sáya at ang báro’y
gasang azul; napagkikilala sa canyang pananamít na siyá’y isáng caagulo
ng̃ sundalo.
Nacaramdam si Sisa ng̃ isáng parang tampál: wari’y hinubdán siyá ng̃
babaeng iyón sa haráp ng̃ caramíhan. Sandalíng tumungháy upang siyá’y
magsáwa sa libác at pag-amís: nakita niyang ang mg̃a táo’y maláyò,
totoong maláyò sa canyá; gayôn ma’y náramdaman niyá ang calamigán ng̃
caniláng ting̃in at canyang náriring̃ig ang caniláng mg̃a
bulungbulung̃an. Lumalacad ang abáng babaeng hindî nararamdaman ang
pagtungtóng sa lúpa.
—¡Uy, dito ca tumúng̃o!—ang isininigáw sa canya ng̃ isáng guardia.
Tulad sa waláng pag-íisip na nawasac ang nacapagpapagalaw,
biglangbiglang ipinihit niyá ang canyáng mg̃a paa. At hindî siyá
nacakikita ng̃ anó man, waláng anó mang iniisip, siya’y tumacbo at
nagtágò; nakita niyá ang isáng pintuang may isáng sundalong bantáy,
nag-acála siyang pumasoc doon; ng̃uni’t siya’y inilihís sa canyang
paglacad ng̃ isá pang voces na lalò pa manding mabalasíc. Tinunutón niya
ang pinanggaling̃an ng̃ voces, na humáhacbang siyáng halos masung̃abà sa
panglulupaypáy; naramdaman niyang siya’y itinutulac sa licuran, siya’y
pumikit, humacbáng ng̃ dalawá at sa pagca’t kinúlang siya ng̃ lacás,
nagpacálugmóc na siyá sa lúpà, paluhód muna at paupô pagcatápos. Isang
pagtáng̃is na waláng lúha, walang sigáw, walang hibíc, ang siyang sa
canya’y nagpapacatal.
Yáón ang cuartel: doo’y may mg̃a sundalo, mg̃a babae, mg̃a baboy at mg̃a
inahíng manóc. Nang̃agsisipanahî ng̃ canicanilang mg̃a damít ang ibáng
mg̃a sundálo, samantalang nacahiga sa bangcô ang canilang mg̃a caagulong
babae, na ang híta ng̃ lalaki ang inuunan, nang̃aghihithiitan ng̃ tabaco
ó cigarrillo at minámasdang ang bubung̃ang nang̃ayáyamot sa búhay:
Tumutulong namán ang mg̃a ibáng babae sa paglilinis ng̃ damit ng̃ mg̃a
sandata at iba pa, at inaaguing-íng ang mg̃a mahahalay na awit.
—¡Tila mandin nacatacas ang mg̃a sisiw! ¿Ang inahíng manóc lamang ang
inyong dalá?—anang isang babae sa mg̃a sundalong bagong dating; na
hindî napagsi Páhiná 172siyasat cung ang sabi niya’y dahil cay Sisa ó sa inahíng
manóc na nagpapatuloy ng̃ piniyácpiyác.
—¡Siya ng̃a namán! cailan ma’y mahalagá ang inahíng manóc cay sa
sisiw—ang isinagot niyá sa canyá ring tanong, ng̃ makita niyáng hindî
umiimic ang mg̃a sundalo.
—¿Saan naroon ang sargento?—ang tanóng na may anyóng samâ ang loob ng̃
isá sa mg̃a guardîa cívil—¿Nagbigay sabi na bâ sa alferez?
Mg̃a kibit ng̃ balícat ang siyáng sa canya’y sagót ng̃ nang̃aroon, sino
ma’y walang nagmamalasakit ng̃ camuntî man lamang tungcól sa calagayan
ng̃ abáng babáe.
Dalawáng horas ang itinagal doon ni Sisa, sa isáng anyóng halos ay
hibáng, nacauncót sa isáng súloc, nacatágo ang ûlo sa mg̃a camay, gusót
at gusamót ang buhóc. Natanto ng̃ alférez ang padakip na iyon ng̃
pagcatanhaling tapát, at ang únang guinawâ niyá’y ang huwag paniwalâan
ang sumbóng ng̃ cura.
—¡Bah! ¡iya’y mg̃a caul-ulan lamang ng̃ curipot na fraile!—anyá, at
ipinag-utos na alpasán ang babae, at sino ma’y huwag ng̃ makialam ng̃
bagay na iyon.
—¡Cung ibig niyáng másumpong ang sa canyá’y nawalâ—ang
idinugtong—hing̃in niya sa canyáng San Antonio ó magsacdál cayà siya sa
nuncio! ¡Iyan!
Dahil sa mangyaring ito, si Sisa’y pinalayas sa cuartel na halos
ipinagtutulacan, sa pagca’t aayaw siyang cumílos.
Nang mákita ni Sisang siya’y sumasaguitna ng̃ daan lumacad na siyáng dî
alam ang guinágawa, at tumúng̃o sa canyang báhay, nagmámadalî, walang
anó mang takip ang úlo at ang tinititiga’y ang maláyong tan-awin.
Nagnining̃as ang araw sa taluctóc ng̃ lang̃it at walang anó mang alapaap
na nacacucublí sa maningníng niyang cabilugan; bahagyâ na pinagágalaw
ng̃ hang̃in ang dáhon ng̃ mg̃a cahoy; hálos tuyô na ang mg̃a daan;
waláng mang̃ahas cahi’t isang ibon man lamang na iwan ang lilim ng̃ mg̃a
sang̃á.
Sa cawacasa’y dumating din si Sisa sa canyang maliit na bahay. Pumásoc
siyá roong pipí, hindî umiimic, nilibot ang cabahayan, umalís,
nagpalacadlacad sa magcabicabila. Tumacbó, pagcatapos sa bahay ni
matandang Tasio, tumáwag sa pintuan; ng̃uni’t walâ roon ang matandà.
Bumalic sa canyáng báhay ang culang palad at nagpasimulâ ng̃ pagtáwag
ng̃ pasigáw: ¡Basilio! ¡Crispín! at maya’t maya’y humihinto at nakikinig
ng̃ mainam. Inuulit ng̃ aling̃ang̃aw ang canyáng voces: ang matimyas na
lagaslas ng̃ tubig sa calapit na ílog, ang música ng̃ mg̃a dahon ng̃
mg̃a cawayan; itó ang tang̃ing mg̃a voces ng̃ pag-iisa. Mulíng
tumatawag, umaacyá’t sa isáng mataas na lúpa, lumulusong sa isang
bang̃in, nananaog sa ilog; nagpapalíng̃apling̃ap ang Páhiná 173canyáng mg̃a matáng
may anyóng mabang̃is; ang mg̃a matá ring iyo’y manacanacang nag-aalab
ng̃ mainam, pagcatapos ay nagdídilim, tulad sa lang̃it cung gabíng
sumísigwa: masasabing namímisic ang liwanag ng̃ pag-iísip at malapit ng̃
magdilím.
Mulíng pumanhíc sa canyáng maliit na báhay, naupô sa baníg na caniláng
hinig-án ng̃ nagdaang gabí, itinungháy ang mg̃a matá at nakita niyá ang
capirasong napunit sa bárò ni Basilio sa dúlo ng̃ isáng cawayan ng̃
dingding, na na sa tabí ng̃ bang̃in. Nagtinding, kinuha ang pilas na
damit na iyon at pinagmasdan sa ínit ng̃ áraw: may mg̃a bahid, na dugò.
Datapwa’t marahil hindî nakita ni Sisa ang gayong mg̃a bahid, sa pagca’t
nanaog at ipinagpatuloy ang pagsisiyasat sa pílas, sa guitnâ ng̃
nacasusunog na ínit ng̃ araw, na canyáng itinataas, at sa pagca’t tila
mandin ang ting̃in niya’y madilím na lahát, tinitigan niyá ng̃ paharap
ang araw ng̃ dilát na dilát.
Nagpatúloy rin siya ng̃ pagpapalacadlacad sa magcabicabilá, na sumísigaw
ó umaatung̃al ng̃ cacaibang tunóg; marahil siya’y catatacutan cung sa
canya’y may macarinig; may isáng tínig ang canyáng voces na hindî
caraniwang manggaling sa lalamunan ng̃ táo. Sa boong gabí, pagca
umaatung̃al ang unós, at lumilipad ang hang̃in ng̃ calaguimlaguim na
catulinan, at ipinagtatabuyan ng̃ canyáng hindî nakikitang mg̃a pacpac
ang isáng hucbóng mg̃a aninong sa canyá’y humahagad, cung sacali’t
cayo’y na sa isáng báhay na guibâ at nag-íisa, at nacacarinig cayó ng̃
mg̃a cacaibang daing, mg̃a cacaibang buntóng-hining̃áng ipinalálagay
ninyóng yaó’y ang hilahis ng̃ hihip ng̃ hang̃in sa pagtámà sa matataas
na mg̃a torre ó siráng mg̃a pader, datapuwa’t sa inyó’y pumupuspos ng̃
tacot at sa inyó’y nagpapakilabot na hindî ninyó mapiguilan; talastasin
ng̃â ninyóng higuit ang lungcót ng̃ tínig ng̃ ináng iyón, cay sa hindî
mapaglírip na mg̃a hibíc sa mg̃a gabíng madilím pagcâ umaatung̃al ang
unós.
Sa gayóng calagaya’y inábot si Sisa ng̃ gabí. Pinagcalooban siyá
marahil ng̃ Láng̃it ng̃ iláng horas na pagcacatulog, at samantalang
siya’y nahihimbing, hinilahihisan ng̃ pacpác ng̃ isang ángel ang
namumutlâ niyáng mukhâ, upang macatcát sa canyá ang alaala, na waláng
ibáng tinátaglay cung dî pawang capighatîan; marahil hindî cásiyang
macáya ng̃ mahinang lacás ng̃ táo ang gayóng caraming mg̃a pagcacasákit,
caya’t ng̃ magcágayo’y na mag-itan marahil ang Inang-Talagá ng̃ Dios na
tagláy ang canyang matimyás na pangpagaang ng̃ hírap, ang pagcalimot;
datapuwat sa papaano man, ang catotohana’y ng̃ kinabucasan, si Sisa’y
nagpapalacádlácad na nacang̃itî, nag-aawit ó cung hindî nakikipag-usap
sa lahát ng̃ mg̃a may búhay na kinapál.
Páhiná 174 ## XXII.
MANGA ILAW AT MGA DILIM
Nacaraan ang tatlóng áraw mulâ ng̃ mangyari ang mg̃a bagay na aming
sinaysay. Guinamit ng̃ bayan ng̃ San Diego ang tatlong araw na ito, na
casama ang mg̃a gabí sa paghahanda ng̃ fiesta at sa mg̃a salitaan,
casabay ang mg̃a pag-uupasálà.
Samantalang caniláng nilalasap-lasap na ang mg̃a mangyayaring mg̃a
casayahan, pinipintasan ng̃ ibá ang gobernadorcillo, ang ibá namá’y ang
teniente mayor, at ang ibá’y ang mg̃a batà, at hindî nawawalan ng̃
binibigyang casalanan ng̃ lahát ang lahát.
Pinag-uusap-usapan ang pagdating ni María Clara, na casama ng̃ tía
Isabel. Sila’y nang̃atutúwâ sa gayong pagdatíng, palibhasa’y caniláng
kinalúlugdan siyá, at casabáy ng̃ caniláng malaking pangguiguilalás sa
canyáng cagandahan, ang canilá namáng pagtatacá sa mg̃a pagbabagobago
ng̃ caugalian ni pári Salví.—”Madalás na siyá’y natitigagal at anaki’y
nakalilimot samantalang nagmimisa; hindi na lubháng nakikipagsalitaan sa
amin, at kitangkita ang canyang pagyayat at ang canyáng pagcawaláng
catiwasayan ng̃ loob,”—ang sabihan ng̃ mg̃a nagcucumpisal sa canyá.
Namamasid ng̃ “cocinerong” siya’y namamayat ng̃ namamayat, at dumaraing
ng̃ dî pagpapaunlac sa canyáng mg̃a inilulutong pagcain. Ng̃uni’t ang
lalong nacapagpapaalab ng̃ mg̃a bulong-bulung̃a’y ang canilang
namamasdang mahiguít sa dalawáng ilaw sa convento cung gabí, samantalang
si párì Salví’y dumadalaw sa isang bahay ng̃ mámamayan … ¡sa báhay ni
María Clara! ¡Nang̃agcucruz ang mg̃a mápagbanal, ng̃uni’t ipinatutuloy
nila ang pagbubulong-bulung̃an.
Tumelégrama si Juan Crisóstomo Ibarra buhat sa pang̃ulong bayan ng̃
lalawigan, na bumabati siyá cay tía Isabel at sa pamangkin nito;
ng̃uni’t hindî ipinaliliwanag cung bakit walâ siyá roon. Ang acálà ng̃
marami siya’y nabibilango dahil sa ginawâ niya cay parì Salví ng̃ hapon
ng̃ araw ng̃ “Todos los Santos”.
Páhiná 175Datapuwa’t lalò ng̃ lumakí ang mg̃a usap-usapan ng̃ makita nila ng̃
hapon ng̃ icatlóng araw na lumúlunsad si Ibarra sa isang coche, sa
harapan ng̃ munting bahay na tinitirahan ng̃ dalagang canyang maguiguing
asawa, at bumabati ng̃ boong pitagan sa fraile, na tumutung̃o rin sa
bahay na iyón.
Sino ma’y walang nacacagunitâ cay Sisa at sa canyang mg̃a anac.
Cung pumaroon tayo ng̃ayón sa bahay ni María Clara, isang magandang
púgad na na sa guitna ng̃ mg̃a dalandan at ilang-ilang, mararatnan pa
natin ang binata’t dalagang capuwâ nacasung̃aw sa isang bintana sa
dacong dagatan. Lumililim sa bintanang iyon ang mg̃a bulaclac at mg̃a
halamang gumagapang sa mg̃a cawayan at sa mg̃a cawad, na pawang
nang̃agsasabog ng̃ pihícang bang̃o.
Bumubulong ang canilang mg̃a labi ng̃ mg̃a salitang higuit ang
cagandahang dingguín cay sa halishísan ng̃ mg̃a damó, at lalong
mahalimuyac cay sa hang̃ing may taglay na bang̃ong handog ng̃ mg̃a
bulaclac halamanan.
Sinasamantala ng̃ mg̃a “sirena” sa dagatan ang pag-aagaw-dilím ng̃ oras
na iyon ng̃ matúling pagtatakíp-sílim ng̃ hapon, upang isung̃aw sa
ibabaw ng̃ mg̃a alon ang canilang masasayáng maliliit na úlo at
pangguilalasan at bumatì ng̃ canilang mg̃a awit sa araw na
naghihing̃alô. Mg̃a azúl daw ang canilang mg̃a mata at ang canilang mg̃a
buhóc; na sila’y may mg̃a pútong na coronang halaman sa tubig na may
mg̃a bulaclac na mapuputi’t mapupula; manacanacâ raw ipinamamalas ng̃
mg̃a bulâ ang canilang parang linalic na catawang higuit sa bulâ ang
caputian at cung ganap ng̃ gabi’y canilang pinasisimulaan ang canilang
mg̃a calugodlugod na paglalarô, at canilang ipinarírinig ang mg̃a tinig
na talinghagang tulad sa mg̃a arpa sa lang̃it; sa bihanan din namang
…; ng̃uni’t pagbalican natin ang ating mg̃a kinabataan pakinggan natin
ang wacas ng̃ canilang salitaan. Sinasabi ni Ibarra cay María Clara:
—Búcas, bago magbucáng liwayway, magáganap ang hang̃ád mo. Iháhandâ
cong lahát ng̃ayóng gabí at ng̃ huwag magculang ng̃ anó man.
—Cung gayó’y susulat acó sa aking mg̃a caibigang babae at ng̃
mang̃agsiparito. ¡Gawín mo ang bagay na itó sa isang parang howag sanang
macasunód ang cura!
—At ¿bakit?
—Sa pagca’t tila mandin acó’y binábantayan niyá. Nacasásamâ sa ákin ang
canyáng mg̃a matang malalálim at malulungcót, pagca itinititig niya sa
akin ay acó’y natatacot. Pagcâ acó’y kinacausap niyá, siya’y may isáng
voces na … sinasabi sa akin ang mg̃a bagay na totoong cacaiba, na
hindî mapaglirip, na totoong cacatuwâ … minsa’y itínanóng niya sa akin
cung hindî co nananag-ínip Páhiná 176ng̃ tungcól sa mg̃a súlat ng̃ nanay; sa aking
acala’y halos nasisíra ang canyang baít. Sinasabi sa akin ng̃ caibigan
cong si Sinang at saca ni Andeng na aking capatíd sa gatas, na siya’y
may pagcaculang-culang ang ísip. ¡Gawín mo sana ng̃ paraang siya’y howag
pumarito!
—Hindî maaaring siya’y hindî natin anyayahan—ang sagot ni Ibarrang
nag-iisip-ísip.—Catungculang atang ito ng̃ caugalian ng̃ bayan; siya’y
nasa bahay mo at bucod sa rito’y nag-ugaling mahal siya sa akin. Nag
magtanóng sa canya ang Alcalde tungcól sa bagay na sinabi co na sa iyó,
walang sinabi siya cung dî pawáng mg̃a pagpuri sa akin, at hindi
nag-acalang maglagay ng̃ cahit caunting hadlang man lamang. Ng̃uni’t
namamasid cong icaw ay namúmuhî; howag cang manimdím at hindî macasasama
siya sa atin sa bangcâ.
Narinig ang marahang lacad; yao’y ang curang lumalapit na taglay ang
ng̃itíng pilit.
—¡Maguinaw ang hang̃in!—anyá;—pagcâ nacacáhaguíp ng̃ isáng sipón, ay
hindî bumíbitiw cung dî dumatíng ang tag-ínit. ¿Hindî ba cayó
nang̃ang̃anib na baca cayó’y malamigan?
Nang̃ang̃atal ang voces niyá at sa maláyò ang canyáng tanáw: hindî siyá
tumiting̃in sa binata’t dalága.
—¡Tumbalíc; ang pakiramdám namin ay caayaaya ang gabi at masarap ang
háng̃in. Itó ang pinacá “otoño” at “primavera”[256] namin, nanlálaglag
ang iláng mg̃a dahon, datapuwa’t laguing sumisilang ang mg̃a bulaclac.
Nagbuntóng hining̃á si párì Salví.
—Ipinalálagay cong carikitdikitan ang pagcacálangcap ng̃ dalawáng
bahaguing itó ng̃ taóng hindî nangguíguitnâ, ang “invierno”
(tagguinaw)—ang ipinagpatuloy ni Ibara.—Sisilang, pagdating ng̃
Febrero, ang mg̃a bagong sang̃a ng̃ mg̃a cahoy at pagdating ng̃ Marzo’y
may mg̃a bung̃ang hinog na tayo. Pagdating ng̃ mg̃a buwang tag-init ay
paparoon cami sa ibang daco.
Ng̃umitî si Fray Salví. Nagpasimulâ sila ng̃ pagsasalitaan ng̃ mg̃a
bagay-bagay na walang cabuluhan, ng̃ nauucol sa panahón, sa bayan at sa
dárating na fiesta; humanap si María Clara ng̃ dahilán at umalís.
—At yamang mg̃a fiesta ang ating mg̃a pinag-uusapan, itulot pô ninyóng
cayo’y anyayahan co sa gagawin namin búcas. Ito’y isáng fiestang búkid
na aming iaalay sa aming mg̃a caibigan at iniaalay namán nilá sa amin.
—At ¿saan pô ba gagawin?
Páhiná 177—Ibig ng̃ mg̃a cabataang gawín sa bátis sa umaagos sa malapit ditong
gubat at na sa tabi ng̃ balítì: cayâ magbang̃on tayo ng̃ maaga at ng̃
huwag táyong abútin ng̃ áraw.
Nag-ísip-ísip ang fraile, at dî nalaon at sumagót:
—Mápanucsong totoo ang anyáya at aco’y napahihinuhod, upang sa inyo’y
patotohanang hindî po acó nagtátanim sa inyó. Datapuwa’t kinakailang̃ang
dumaló roon pagcatapos na aking maganáp ang aking mg̃a catungculan.
¡Cayó’y mapálad, sa pagca’t may calayâan, lubos na may calayâan!
Nang macaraan ang iláng sandalî ay nagpaalam si Ibarra upang
pang̃asiwâan ang paghahandâ ng̃ fiesta sa kinabucasan. Madilím na ang
gabí.
Lumapit sa canyá sa daan ang isáng sa canya’y naghandóg ng̃ boong
paggálang.
—¿Sino pô bâ cayó?—ang sa canya’y tanóng ni Ibarra.
—Hindî pô ninyó alam, guinoo, ang aking pang̃alan,—ang sagót ng̃ hindî
kilalá.—Dalawáng áraw na pong hinihintay co cayó.
—¿At bakit?
—Sa pagca’t sa alin mang daco’y hindî acó kinahabagán, palibhasa’y acó
raw po’y tulisán, guinoo ¡Datapuwa’t nawalan acó ng̃ mg̃a anác, sirâ ang
isip ng̃ aking asawâ, at ang sabihan ng̃ lahát ay carapatdapat acó sa
nangyayarî sa akin!
Madaling pinagmasdán ni Ibarra ang taong iyón, at tumanóng:
—¿At anó bâ ang íbig ninyó ng̃ayon?
—¡Ipagmacaáwa co po sa inyó ang aking asawa at ang aking mg̃a anác!
—Hindî acó macatiguil,—ang sagot ni Ibarra. Cung íbig po ninyóng
sumunód sa akin, habang tayo’y lumalacad ay masasabi ninyó ang sa inyó’y
nangyayari.
Napasalamat ang tao at pagdaca’y nang̃awalâ silá sa guitnâ ng̃ cadilimán
ng̃ mg̃a daang bahagyâ na may ílaw.
Páhiná 178 ## XXIII.
ANG PANGIGISDA
Numíningning pa ang mg̃a bituin sa lang̃it “zafir”,[257] at
nang̃agugulaylay pa ang mg̃a ibon sa mg̃a sang̃á ng̃ cahoy, ay
nang̃aglilibot na sa mg̃a lansang̃an ng̃ bayang ang tung̃o’y sa dagatan,
ang isang masayáng cawang naliliwanagan ng̃ nacagagálac na liwanag ng̃
mg̃a huepe.
Silá’y limáng mg̃a batang dalagang nang̃agmámadalî ng̃ paglacad, na
nagcacacapitcapit ó nacayacap cayá sa bayawang ng̃ calapít, na iláng
matandang babae ang sumúsunod at saca iláng mg̃a babaeng alilang sunong
ng̃ calugodlugod na anyô ang mg̃a bácol na punô ng̃ mg̃a báon; mg̃a
pinggán at iba pa. Pagcakita sa caniláng mg̃a mukháng ang cabatáa’y
tumatawa at ang pag ása’y maníningning; sa panonood ng̃ linipadlipad ng̃
caniláng malalagò’t maiitim na buhóc at malalapad na cunót ng̃ canilang
mg̃a damít, marahil ipalagáy nating silá’y mg̃a diosa ng̃ gabí, cung dî
sana talastás nating silá’y si María Clara na casama ang canyáng ápat na
caibigan: ang masayáng si Sinang na canyáng pinsan, ang hindî makíbuing
si Victoria, ang magandáng si Iday at ang mahinhing si Neneng na
matimtiman at kimî ang cagandahan.
Nang̃agsasalitaan ng̃ boong ligaya, nang̃agtatawanan, nang̃agcucurutan,
nang̃ag-aanasan at pacatapos naghahalakhacan.
—¡Guiguising̃in ninyó ang taong natutulog pa!—ang ipinagwiwicà sa
canilá ni tía Isabel;—ng̃ cabataan namin ay hindî camí nagcacaing̃ay
ng̃ ganyán.
—¡Marahil hindî namán cayó gumiguising ng̃ maagang gaya namin, at
marahil hindî namán nápacamatuluguín ang mg̃a matatanda!—ang panagót
ng̃ maliit na si Sinang.
Sandaling hindî silá nang̃agsásalitâ, pinagpipilitan cayâ nilang
magsalitâ ng̃ marahahan; ng̃uni’t hindî nalalao’t nang̃acalilimot,
nang̃agtatawanan, at pinúpunô Páhiná 179ang daan ng̃ caniláng mg̃a bátà at
sariwang tínig.
—Conowarì magtampó ca; huwág mo siyáng causapin!—ang sabi ni Sinang
cay María Clara;—cagalitan mo siyá at ng̃ huwág mamihasa sa casam-an
ng̃ ásal.
—¡Howag mo pacahigpít namán!—ani Iday,
—¡Magmahigpít ca, howag cang haling! Dapat magmasunurin ang
nang̃ing̃ibig samantalang nang̃ing̃ibig; sa pagca’t cung asawa na’y
gagawin ang bawa’t maibigan niya!—ang hatol ng̃ maliit na si Sinang.
—¿Anó ang kinalaman mo niyan, bátà?—ang ipinagwíca ng̃ canyáng pinsang
si Victoria.
—¡Ssst! ¡huwag cayóng maing̃ay at dumarating silá!
Dumarating ng̃â namán ang isáng pulutóng ng̃ mg̃a binatang
nang̃agtátanglaw ng̃ sigsig. Nang̃agsisilacad siláng hindî umíimic na
tinutugtugan ng̃ isáng guitarra.
—¡Tila guitarra ng̃ pulubi!—ani Sinang na nagtatawa.
Nang mag ábot na ang dalawáng pulutóng, ang mg̃a babae ay siyáng
nag-anyóng hindî makibuin at matimtiman, na pára manding hindî pa silá
nacacapag-aral na tumawa; tumbalíc, ang mg̃a lalaki namán ang
nang̃agsasalitâ, nang̃agsising̃itî at tumátanong ng̃ macaanim upang
magtamó ng̃ isáng casagutan.
—¿Tahímic bagá cayâ ang dagâtan? ¿Inaacála bagá ninyóng magcacaroon
tayo ng̃ mabuting panahón?—ang tanóng ng̃ mg̃a iná.
—¡Huwág pô sana cayóng maligalig, mg̃a guinoong babae, mabuti acóng
lumang̃óy!—ang sagót namán ng̃ isáng binátang payát at matangcád.
—¡Dápat sanang tayo’y nagsimbá múna!—ang buntóng-hining̃á ni tía
Isabel na pinagduduop ang camáy.
—Nasasapanahón pa, guinoong babae: si Albinong ng̃ panahón niyá’y
naguing “seminarista,” macapagmimisa sa bangcâ,—ang isinagót ng̃ isá,
na itinuturò ang binatang payát at matangcád.
Si Albinong may pagmumukháng palabirô, ng̃ márinig na siyá’y
binábangguit, nag-anyóng mapanglaw at banál, na anó pa’t guinágagad niyá
si párì Salví.
Bagá ma’t hindî nililimot ni Ibarra ang cahinhinán, nakikisalamuhà siyá
sa casayahan ng̃ canyáng mg̃a casamahán.
Pagdatíng nilá sa pasígan, hindî sinásadyá’y tumácas sa mg̃a lábi ng̃
mg̃a babae ang mg̃a sigáw ng̃ pagtatacá at catowâan. Doo’y caniláng
nakita ang dalawáng bangcáng nagcacácabit, na mainam ang pagcacágayac
ng̃ mg̃a pinagtuhóg-túhog na mg̃a bulaclác at mg̃a dahon, casama ng̃
mg̃a sarisaring cúlay na mg̃a Páhiná 180damít na pinacumbô: nacasabit sa bagong
lagáy na bubóng ng̃ sasacyáng iyón ang mg̃a maliliit na farol na papel,
na may mg̃a casal-ít na mg̃a rosas at mg̃a clavel, mg̃a bung̃ang
halamang gáya ng̃ pinyá, casúy, saguing, bayabas, lanzones at ibá pa.
Dinalá roón ni Ibarra ang canyáng alfombra, mg̃a maririkit na panábing
at mg̃a cogín at ang lahát ng̃ itó’y siyáng guinawang upuang maguinháwa
ng̃ mg̃a babae. Napapamutihan din ang mg̃a tikín at mg̃a sagwán. Sa
isáng bangcáng lalong marikit ang pagcacágayac ay may isáng arpa, mg̃a
guitarra, mg̃a acordeón at isáng sung̃ay ng̃ calabaw; sa isáng bangcâ
nama’y nagnining̃as ang mg̃a caláng lúpà at doo’y iniháhandâ ang chá,
café at salabát na gágawing agáhan.
—¡Dito ang mg̃a babae, diyán ang mg̃a lalaki!—ang sabi ng̃ mg̃a iná
paglulan nilá sa bangcâ.—¡Mang̃átali cayó! ¡Howag sana cayóng lubháng
magaláw at málulubog tayo!
—¡Mang̃agcruz muna cayó!—ang sabi ni tía Isabel na nagcucruz.
—¿At tayo ba’y mang̃ag-íisa lamang dito?—ang tanóng ni Sínang, na
pinasásama ang mukhâ—¿Tayo ba lamang …? ¡Aráy!
Ang cadahilanan ng̃ “¡aráy!” na itó’y gawâ ng̃ isáng curót na sa
capanahuna’y ibinigáy cay Sínang ng̃ canyáng iná.
Lumálayong untîuntî ang mg̃a bangcâ sa pasigan at naaanino ang iláw ng̃
mg̃a farol sa salamín ng̃ dagatang waláng caalon-alon. Sa silang̃ana’y
sumusung̃aw ang mg̃a unang cúlay ng̃ liwayway.
Naghaharì ang malakíng catahimican; ang mg̃a binata’t dalagang
nagcacabucod-bucod, ayon sa calooban ng̃ mg̃a ina’y tila
nang̃aggugunamgunam.
—¡Mag-ing̃at ca!—ani Albinong seminarista ng̃ sabing malacás sa isáng
capuwà binátà;—yapacan mong magaling ang mg̃a bunót na pangsicsíc na na
sa ilalim ng̃ iyóng paa.
—¿Bakit?
—Sa pagca’t maaaring mabunglós at pumasoc ang túbig; maraming bútas ang
bangcáng itó.
—¡Ay, at tayo’y lumúlubog!—ang sigawan ng̃ mg̃a babaeng malakí ang
gulat.
—¡Huwág cayóng mabahála, mg̃a guinoong babae!—ang pangpayapang sa
canila’y sinabi ng̃ seminarista. Ang bangcáng iyá’y hindî maáano; waláng
bûtas cung dî lílima lamang, na hindî naman totoong malalakí.
—¡Limáng bútas! ¡Jesús! ¿At ibig ba ninyóng lunurin camí?—ang sigawan
ng̃ mg̃a babaeng nang̃atatacot.
Páhiná 181—¡Walâ pô namán cung dî lílima, mg̃a guinoong babae, at ganyán calaki
lamang!—ang patibay na sabi ng̃ seminarista, at sa canilá’y itinuturo
ang maliit na bílog na gawâ ng̃ canyang hinlalakí at hintutúró na
pinaghúhugpong ang capuwâ dulo. Yapácan ninyóng mabuti ang bunót na
sicsíc at ng̃ hindî mabunglós.
—¡Dios co! ¡María Santísima! ¡Pumapasoc na ang tubig!—ang sigaw ng̃
isáng matandáng babaeng ang pakiramdam niya’y nabábasâ na siyá.
Nagcaroon ng̃ caunting caguluhan, ang iba’y tumitil-î, ang ibá namá’y
íbig lumucsó sa túbig.
—¡Yapácan ninyóng magaling ang bunót diyan!—ang patuloy na sigáw ni
Albino, at canyang itinuturò ang dácong kinalalagyán ng̃ mg̃a dalaga.
—¿Saan? ¿saan? ¡Dios! ¡Hindî namin nalalaman! ¡Parang áwa na ninyó,
cayo’y pumarini’t hindî namin nalalaman!—ang pamanhíc ng̃ matatacutíng
mg̃a babae.
Kinailang̃ang lumipat ang iláng bagongtáo sa cabiláng bangcâ upang
papanataguin ang loob ng̃ mg̃a natatacot na mg̃a iná. ¡Laking
pagcacátaon! Tila mandin may isáng pang̃anib sa tabí ng̃ bawa’t dalaga.
Walâ cahi’t isáng nacapagbibigay pang̃anib na bútas sa tabí ng̃ lahat
ng̃ matatandang babae. ¡At lalo pa manding malakíng pagcacátaon! Umupô
si Ibarra sa tabí ni María Clara; naupo si Albino sa tabi ni Victoria at
ibá pa. Mulíng naghárì ang catahimican sa cabilugan ng̃ mapag-ing̃at na
mg̃a iná. Datapuwa’t hindî sa limpî ng̃ mg̃a dalaga.
Sa pagca’t hindî gumágalaw ng̃ camuntî man lamang ang tubig, hindî
nálalayô ang mg̃a baclád at sacâ totoo pang maaga, pinagcayarîang
bitiwan ang mg̃a gaod at mang̃ag-agáhan ang lahat. Pinatay ang ílaw ng̃
mg̃a farol, sapagca’t nililiwanagan na ang alang-alang ng̃ liwaywáy.
—¡Waláng casinggalíng ng̃ salabát cung inumín cung umaga bago
magsimbá!—ani capitana Tikâ na iná ng̃ masayáng si Sinang;—uminom pô
cayó ng̃ salabát na may cahalong puto, Albino, at makikita ninyóng
hangang sa sisipaguin pa cayóng magdasál.
—Iyán ng̃a pô ang guinagawâ co—ang sagot naman nito;—caya’t ibig co
na tulóy magcumpisál.
—¡Huwag!—ani Sinang,—uminôm cayó ng̃ caféng nacapagpápasayá ng̃
calooban.
—Ng̃ayón din, sa pagca’t ganacacaramdam na acó ng̃ calungcutan.
—¡Huwag cayóng uminòm niyán—ang paalaala ni tía Isabel;—uminóm cayó
ng̃ chá at cumain cayó ng̃ galletas; nacapagpapatahímic daw ng̃ ísip
ang chá.
—¡Iinom din acó ng̃ chá at cacain acó ng̃ galletas!—ang sagót ng̃
mapagbigay loob na seminarista—ang cabutiha’y hindî catolicismo ang
alín man sa mg̃a Páhiná 182inumíng iyán.
—Ng̃uni’t ¿mangyayari ba ninyóng …? ang tanóng ni Victoria.
—¿Cung macaíinóm namán acó ng̃ chocolate? ¡Mangyayari rin! Huwag lámang
na mapacalaon bago mananghalîan….
Maganda ang umaga: nagpapasimulâ na ng̃ pagtinggád ang túbig, at sa
liwanag na nanggagaling sa lang̃it at sa sinag na sa tubig nagmúmulâ,
ang nangyayari’y isáng caliwanagang tumátanglaw sa mg̃a bagaybagay, na
halos hindî nagcacaanino, isáng maningning at malamíg na liwanag, na
nahahaluan ng̃ mg̃a culay na ating napagwawari sa mg̃a tang̃ing pintura
tungcol sa dagat.
Hálos nang̃agagalac ang lahát, sinasanghod nilá ang mahínang amíhang
untîunting napupucaw; sampóng ang mg̃a ináng puspós sa paninimdim at
mg̃a pagpapaalaala’y nang̃agtatawanan at nang̃agbìbiruan silasilá.
—¿Natátandaan mo bâ? anang isá cay capitana Ticâ—¿natátandaan mo bâ
ng̃ tayo’y nang̃aliligo sa ilog ng̃ panahóng dalaga pa tayo? Di
caguinsaguinsa’y dumárating na dalá ng̃ agos ang malilit na bancang úpac
ng̃ saguing, na may lúlang iba’t ibang bung̃ang halámang
nang̃ásasalansan sa ibabaw ng̃ mg̃a mababang̃ong bulaclac. Bawa’t isa sa
mg̃a bangcâ ay may maliliit na banderang kinasusulatan ng̃ ating
canicanyang pang̃alan….
—¿At cung bumábalic na tayo sa báhay?—ang isinalabat namán ng̃ isá, na
hindî nagpabayang macatapos ang nagsásalitâ; náraratnan nating wasác ang
mg̃a tuláy na cawayan, at pagcacagayo’y napipilitan táyong tumawíd sa
ílat … ¡ang mg̃a tampalasan!
—¡Siya ng̃â—ani capitana Ticâ;—datapuwa’t iniibig co pang mabasâ ang
laylayan ng̃ aking sáya cay sa ipakita ang aking paa: nalalaman co ng̃
may mg̃a matáng nagmámasid na nagtatago sa mg̃a damuhán sa pampáng.
Nang̃agkikindatan at nang̃agng̃ing̃itîan ang mg̃a dalagang nacacárinig
ng̃ mg̃a bagay na ito: hindî pumapansin ang mg̃a ibá, sa pagca’t may
saríli namán siláng mg̃a pinag-uusapan.
Isá lámang táo, ang gumáganap ng̃ pagcapiloto, ang nananatili sa hindî
pag-imíc at hindî nakikisama sa gayóng mg̃a pagcacatuwâ. Siya’y isáng
binatang napagkikilalang malacás sa canyáng pang̃ang̃atawan, mg̃a camay
at paa, at may pagmumukháng nacacaakit ng̃ pagmamasid dahil, sa canyáng
mapanglaw na malalakíng mata at mainam na tabas ng̃ canyang mg̃a labì.
Nahuhulog sa canyang malusóg na líig ang canyang mg̃a buhóc na maiitim,
mahahaba at hindî inaalagaan; napagwawarì sa mg̃a cunót ng̃ canyang
itimang barong damít na magaspang ang canyang macapangyarihang mg̃a
casucasuang sumapi sa canyang maugat at Páhiná 183lilís na mg̃a bísig upang
magamit na parang isang balahìbong ibon lamang ang malapad at
pagcálakilaking sagwang canyáng itinítimon upang mapatnugutan ang
dalawáng bangcâ.
Hindî miminsang nasubucan ang táong itó ni María Clarang siyá’y
pinagmámasdan: cung nagcacágayo’y dalidaling tumíting̃in siyá sa ibáng
dáco at tumátanaw sa maláyò, sa bundóc, sa pampáng. Nahabág ang dalaga
sa canyáng pag-íisa, cayá’t cumúha ng̃ iláng galleta at sacá inialay.
Tiningnán siyá ng̃ pilotong wari’y nagtátaca; ng̃uni’t sandalíng sandalî
lámang tumagál ang gayóng ting̃in: nuha ng̃ isáng galleta, at
napasalamat sa maiclíng salitâ na bahagyâ na mawatasan sa cahinâan ng̃
voces.
At sino ma’y hindî na mulíng naalaala siyá. Hindî nacapagpapacunót ng̃
alín mang bahagui ng̃ canyáng mukhâ ang masasayáng tawanan at mg̃a
birûan ng̃ mg̃a binata’t dalaga; hindî nacapagpapang̃itî sa canyáng
matatawaníng si Sínang, na napipilitang sumandalíng icucót ang kílay
cung tumátanggap ng̃ mg̃a curót, upang manag-úlì sa dating casayahan.
Ipinagpatuloy ang caniláng pagparoon sa mg̃a baclád, pagcatapos na
macapagagahan.
Dalawá ang baclád na iyóng nátatayô sa catatagáng pagcacáalayô, at
capuwâ pag-aarî ni capitang Tiago. Natatanaw buhat sa maláyò ang iláng
tagác na nacadápò sa ibabaw ng̃ mg̃a dúlo ng̃ mg̃a cawayang tólos, na
ang anyó’y nagsisipanood, samantalang nang̃agliliparang ang tung̃o’y sa
iba’t ibáng dáco ang mg̃a “kalaway” na hinihilahisan ng̃ caniláng mg̃a
pacpác ang dacong ibabaw ng̃ dagatan at pinúpuspos ang impapawid ng̃
caniláng mg̃a húning nanunuot sa taing̃a.
Sinundán ng̃ ting̃ín ni María Clara ang mg̃a tagác, na ng̃ málapit ang
bangcâ ay nagliparang ang tung̃o’y sa calapít na bundóc.
—¿Nang̃agpupugad ba ang mg̃a ibóng iyan sa bundóc? ang tanóng ni María
Clara sa piloto.
—Marahil pô, guinoo,—ang isinagót—ng̃uni’t sino ma’y walâ pang
nacacakita ng̃ mg̃a pugad na iyan.
—¿Walâ bang pugad ang mg̃a ibong iyan?
—Inacalà cong silá’y may pugád, sa pagca’t cung hindî totoong
culang-pálad silá.
Nahiwatigan nî María Clara ang malungcót na pang̃ung̃usap ng̃ piloto ng̃
gayóng mg̃a salitâ.
—¿Cung gayo’y paano?
—Hindî raw, po, guinoo, nakikita ang mg̃a pugad ng̃ mg̃a ibong iyan,
at taglay Páhiná 184namán ang bísà na huwag makita ang may dalá ng̃ púgad ng̃
“calaway”, at túlad sa cálolowang hindî nakikita cung dî sa makínis na
salamín ng̃ mg̃a matá; gayon din namáng hindî nakíkita ang mg̃a púgad na
iyan cung hindî lamang sa salamín ng̃ tubig.
Nag-anyóng nag-iísip-isip si María Clara.
Samantala’y dumating silá sa bangcâ; itinálì ng̃ matandang bangkero ang
mg̃a sasacyan sa isang tolos na cawayan.
—¡Hintay muna!—ani tía Isabel sa anác na lalaki ng̃ matandang talagang
aacyat na sanang dalá ang panáloc,—kinacailang̃ang mahandâ muna ang
sinigáng at ng̃ tulóy-tulóy sa sabáw ang mg̃a isdâ panggagaling sa
tubig.
—¡Mabaít na tía Isabel!—ang bigláng sinabi ng̃ seminarista;—aayaw na
susumandalî ma’y damdamín ng̃ isdâ ang pagcáhiwalay sa tubig.
Balitang magalíng na maglútò, baga ma’t may malínis na mukhâ, si Andeng
na capatid sa gatas ni María Clara. Naghanda ng̃ húgas-bigas, mg̃a
camatis at camìas, at tinutulung̃an ó inaabala caya siya ng̃ iláng
marahil nang̃agnanais na sila’y canyang calugdán. Linilinis ng̃ mg̃a
dalaga ang mg̃a talbós ng̃ calabaza, hiníhimay ang mg̃a patánì at
pinapuputolputol ang mg̃a paayap ng̃ casinghahabà ng̃ cigarrillo.
Upang libang̃in ang cainipán ng̃ mg̃a nagmímithing makita cung paano
lálabas sa canilang bilangguan ang mg̃a isdang buháy at
nang̃aggagalawan, kinuha ng̃ magandang si Iday ang canyang arpa. Hindî
lamang mainam tumugtóg si Iday ng̃ instrumentong itó, cung hindî bucod
sa rito’y may magagandang dalírì.
Nang̃agpacpacan ang mg̃a cabataan, hinagcán siya ni María Clara: ang
arda ang siyang instrumentong lalong tinútugtog sa lalawigang iyon at
siyang nauucol sa gayóng mg̃a sandalî.
—¡Cantahin mo, Victoria, “Ang canción ng̃ Matrimonio”!—ang hining̃i
ng̃ mg̃a iná.
Tumutol ang mg̃a lalaki, at si Victoriang may mainam na voces ay dumaíng
na siya’y namamalat daw. “Ang canción ng̃ Matrimonio’y” isáng magandáng
tuláng tagalog na nagsasaysay ng̃ mg̃a cahirapan at mg̃a calungcutan ng̃
matrimonio, na hindî binábangguit ang alìn man sa canyang mg̃a catuwaan.
Nang magcagayo’y hining̃î niláng cumantá sí María Clara.
—Pawang malulungcot na lahát ang aking mg̃a “canción”.
—¡Hindî cailang̃an! ¡hindî cailang̃an!—ang sabíhan ng̃ lahát.
Hindî na siya napapamanhic; tinangnan ang arpa, tumugtóg ng̃ isáng
“preludio” ó páng̃unahin at cumantang ang voces ay mataguinting,
calugodlugod nat agad Páhiná 185ang damdamin:
Natápos ang voces, humintô, napipí ang arpa, at gayon ma’y
nagsisipanatili sa pakikiníg; sino ma’y waláng pumalacpác. Naramdaman
ng̃ mg̃a dalagang napúpúno ng̃ lúhà ang canilang mg̃a matá. Tila mandín
nabábagot si Ibarra at ang binatang piloto’y nacatanaw sa maláyò at
hindî cumikilos.
Dî caguinsaguinsa’y nárinig ang isáng tunóg na nacabíbing̃i; sumigaw ang
mg̃a babae at tinacpan ang canilang mg̃a taing̃a. Yao’y gawà ng̃ naguíng
seminaristang si Albino, na hinihipan ng̃ boong lacás ng̃ canyáng
lalamunan ang sung̃ay ng̃ calabaw, na “tambúlì” cung tawaguin. Nanag-ulì
ang tawanan at ang galak; ang mg̃a matang dating punô ng̃ lúhà ay
sumayá.
Páhiná 186—Datapuwa’t ¿cami ba’y bíbing̃ihin mo, hereje?—ang sigáw sa canyá ni
tia Isabel.
—¡Guinoong babae!—ang sagót ng̃ naguing seminarista ng̃ boong
cataimtiman;—may náring̃ig acóng sinasabing isá raw dukháng trompetero
doon sa mg̃a pampang̃in ng̃ Rhin, na nacapag-asawa, sa isáng dalagang
mahal at mayaman, dahil sa pagtugtóg ng̃ trompeta lamang.
—¡Tunay ng̃â, ang trompetero sa Sackingen!—ang idinugtóng ni Ibarra,
na hindî mangyaring dî makipanayam sa bagong casayahan.
—¿Nárinig na ninyo?—ang ipinagpatuloy ni Albino;—cayâ ng̃â ibig cong
tingnan cung magcacaroon acó ng̃ gayón ding capalaran.
At mulî na namang hinipan ng̃ lálò pa mandíng malacás ang matunóg na
sung̃ay, at sinasadyang ilapít sa mg̃a taing̃a ng̃ mg̃a dalagang
nagpapakita ng̃ capanglawan. Sa gayó’y nagcaroon ng̃â ng̃ caunting
caguluhan; siya’y pinahimpíl ng̃ mg̃a iná sa cáhahampas ng̃ chinelas at
cácucurot.
—¡Aráy! ¡aráy!—ang sinabi niya, na hinihipò ang canyang mg̃a
bísig—¡Gaano ang láyong ikinahihiwalay ng̃ Filipinas sa mg̃a pampang̃in
ng̃ Rhin! “¡Oh tempora! ¡oh mores!” Binibigyán ang ibá ng̃ gantíng-pálà
at balabal ng̃ cahihiyan ang ibiníbigay namán sa ibá.
Nang̃agtatawanan na ang lahát sampô ni Victoria, gayón ma’y sinasabi ng̃
may masasayáng matá na si Sinang cay María Clara ng̃ sabing marahan:
—¡Mapalad icáw! ¡Ay, acó ma’y cacanta rin cung mangyayari sána!
Sa cawacasa’y ipinagbigay alám ni Andeng, na nacahandâ na ang sabáw
upang matanggáp ang doo’y ilalagay.
Nanhíc, ng̃ magcagayon, ang nagbíbinatâ ng̃ anác ng̃ mang̃ing̃isdâ, sa
pabahay ng̃ baclád, na na sa dácong dulong pinagtatalicupan nitó at
doo’y maisusulat ang “Lasciate ogni speranza voi ch’entrate”, cung
marunong sana at nacacawatas ng̃ wícang italiano ang mg̃a culang pálad
na mg̃a isdâ: ang pumapasoc sa canilá roo’y hindî lumálabas cung dî ng̃
mamatay. Yaó’y isáng culóng na may mg̃a isáng metro ang lúang, na ang
pagcacaanyó’y macatítindig ang isáng táo sa itaas upang buhat doo’y
mahaguíp ng̃ sáloc ang mg̃a isdâ at maitaas.
—¡Diyán ang tunay na hindî acó mayáyamot na mamingwit!—ang sabi ni
Sinang na nang̃íng̃inig sa galác.
Nang̃agmámasid ng̃ dî cawásà ang lahát: nakíkinikinita na ng̃ ibáng
nang̃agpapalagan at naglulucsuhan ang mg̃a isdâ sa loob ng̃ lambát ng̃
panaloc, cumikináng ang caniláng makikintab na caliskís at iba pa. Gayón
man, ng̃ isisilíd ng̃ binátà ang lambát ay waláng anó mang lumúlucsong
isdâ.
Páhiná 187—Marahil punô,—ang marahang sábi ni Albino; mahiguit ng̃ limáng araw
na hindî pinapandaw.
Itinaas ng̃ mang̃ing̃isdâ ang sáloc…. ¡ay! cahi’t isáng isdâ man
lamang ay waláng nacapamuti sa lambát; sa pagcahúlog ng̃ masaganang
patác ng̃ túbig na liniliwanagan ng̃ araw ay wari’y nagtátawa ng̃
mataguintíng. Isáng “¡ah!” ng̃ pagtatacá, ng̃ samâ ng̃ loob, ng̃
pagcabigô ang tumácas sa mg̃a lábì ng̃ lahát.
Inulit ng̃ binátà ang paglulubog ng̃ sáloc, at gayón din ang
kináhinatnan.
—¡Hindî mo nalalaman ang iyóng hánap-búhay!—ang sa canya’y sinabi ni
Albino, at umukyábit itó sa pabahay ng̃ baclád at inagaw ang sáloc sa
camá’y ng̃ binátà—¡Makikita ninyó ng̃ayón! ¡Andeng, bucsán mo na ang
palayóc!
Datapuwa’t si Albino ma’y hindî nacacaalam: nanatíli sa pagcawaláng
lamán ang sáloc. Pinagtawanán siya ng̃ lahát.
—¡Huwág cayóng maíng̃ay at náririnig cayó ng̃ mg̃a isdâ ay ayaw
pahúli!—¡Marahil punít ang lambát na ito!
Ng̃uni’t waláng casirasirà ang lambat.
—Pabayaan mo’t acó,—ang sa canya’y sinabi ni Leóng nang̃ing̃ibig cay
Iday. Siniyasat na magalíng nitó ang calagayan ng̃ baclád, minasdán ang
lambát, at ng̃ matantô na niyáng páwang magalíng ang calagayan ay
tumanóng:
—¿Talastás ba ninyóng magaling na may limang áraw ng̃ hindî pinapandaw
itó?
—¡Totoong nalalaman namin! Niyong áraw na bago mag “Todos los Santos”
ang cáhulihulihang pagcápandaw nito.
—Cung gayo’y ó encantado ang dagatan ó macacahuli acó ng̃ cahí’t iilán.
Inilubog sa tubig ni León ang sáloc; datapuwa’t nalarawan sa mukhâ niyá
ang panguiguilalas. Sandaling tiningnan niyá ng̃ waláng imíc ang calapít
na bundóc at ipinagpatuloy ang pag paparoo’t paríto ng̃ sáloc sa tubig:
pagcatapos ay umanás na hindî inaalis sa tubig ang sáloc:
—¡Isang buaya!
—¡Isang buaya!—ang caniláng inúlit.
Nagpalipatlipat ng̃ boong tulin sa mg̃a bibig ang salitáng iyón, sa
guitnà ng̃ pagcatácot at pagcamanghâ ng̃ lahát.
—¿Anó ang sábi ninyó?—ang itinanong nilá sa canyá.
—Ang sábi co’y may isáng buayang nahuli,—ang ipinagmatigas na sabi ni
León, sacâ inilubóg sa tubig ang tagdáng cawayan ng̃ sáloc, at
nagpatúloy ng̃ pagsasalitâ:
—¿Naririníg ba ninyó ang tunóg na iyán? Iya’y hindî ang buhang̃in; iyán
ang Páhiná 188matigás na balát, ang licód ng̃ buaya. ¡Nakikita ba ninyó ang
paggaláw ng̃ mg̃a cawáyan? Iya’y siyá na nagpupumiglás, datapuwa’t
siya’y nababaluctot; ¡hintay cayó …! malakí: may isang dangcál hálos ó
mahiguit pa ang lápad ng̃ canyáng catawán.
—¿Anó ang marapat gawin?—ang tanung̃an.
—¡Hulihin!—ang sabi ng̃ isáng voces.
—¡Jesús! at ¿sino ang huhuli?
Sino ma’y waláng humahandóg na sumisid sa calaliman. Ang tubig ay
malalim.
—¡Dapat na itáli natin siyá sa ating bangcâ at sacâ caladcarin ng̃
boong pagdiriwang!—ani Sinang.—¡Dapat bang cánin ang mg̃a isdáng
talagáng cacanin natin!
—¡Hindî pa acó nacacakita hanggá ng̃ayón ng̃ isáng buayang buháy!—ang
ibinulóng ni María Clara.
Nagtindig ang piloto, cumuha ng̃ isáng mahabang lúbit at malicsíng
pumanhíc sa pinacabatalán ng̃ baclad. Ipinagcaloob ni Leóng ang piloto’y
siyáng humalili sa canyáng kinalalagyán.
Lumucsó ang piloto sa loob ng̃ pabahay ng̃ baclád, sa guitnâ ng̃
pagtatacá at baga man nang̃agsisigawan ang lahat.
—¡Dalhin po ninyó ang sundáng na itó!—ang sigáw ni Crisóstomo, at sa
canya’y iniaabot ang binunot na isang malapad na sundáng na gawâ sa
Toleod.
Datapuwa’t napaiimbulog na ang libolibong patác, at naghílom na ang
túbig ng̃ boong talinghagà.
—¡Jesús, María y José!—ang sigawan ng̃ mg̃a babae.—¡Magcacasacunâ
tayo! ¡Jesús, María y José!
—Huwág cayóng mabahálà, mg̃a guinoong babae,—ang sa canila’y sinabi
ng̃ matandang bangkero,—cung sa lalawiga’y may isáng macagágawâ ng̃
ganyáng bagay, iyá’y “siyá.”
—¿Anó ang pang̃alan ng̃ binatang iyán?—ang itinanóng nilá.
—Tinatawag namin siyáng si “Piloto”: sa mg̃a pilotong nakilala co’y
siyá ang magalíng sa lahát; ang casam-an lámang ay hindî niyá
kinaguiguiliwan ang hánap-búhay na iyán.
Ang túbig ay gumágalaw, umáalimpuyó ang túbig: tila mandin may nagbubunô
sa ilalim; umuugâ ang baclád. Hindî umíimic ang lahát, pinipiguil ang
paghing̃á. Pinípisil ni Ibarra ng̃ nang̃áng̃atal niyang camáy ang
puluhan ng̃ matalas na sundáng.
Tila mandin ang pagbubuno’y natapos na. Sumung̃aw sa ibabaw ng̃ túbig
ang úlo ng̃ binátà, na binátì ng̃ masayang sigawan: punóng-punô ng̃ mg̃a
lúhà Páhiná 189ang mg̃a matá ng̃ mg̃a babae.
Umakyat ang piloto na hawak ang dúlo ng̃ lúbid, at ng̃ na sa batalán
na’y sacá hínila ang lúbid na iyón.
Lumitáw ang buaya: nacátalì ang lubid ng̃ lambal na pahilís sa líig at
sa dacong buntót. Malakíng buaya iyón, na gaya na ng̃a ng̃ ibinalítà na
ni León may mg̃a pintá, at sa ibabaw ng̃ canyáng licód ay may sumisibol
ng̃ lúmot, na sa mg̃a buaya’y siyáng pinacauban cung bagá sa táo.
Umaatung̃al na parang vaca, hinahagkis ng̃ canyáng buntót ang mg̃a
dinding ng̃ baclád, cumacapit doon, at ing̃inanáng̃ang̃a ang canyáng
maitim at cagulatgulat na bung̃ang̃à na anó pa’t ipinakikita ang canyáng
mahahabang mg̃a pang̃il.
Nag-iisa ang piloto sa paghila sa buaya sa ítaas: waláng nacacagunitang
sa canyá’y tumúlong.
Nang walâ na sa túbig at ng̃ mailagáy na sa ibabaw ng̃ batalán,
tinapacan ng̃ piloto ang buaya ng̃ canyáng paa; tinícom ng̃ canyáng
malacás na camáy ang pagcálalaking mg̃a pang̃á, at binantang talían ang
ng̃úsò ng̃ matibay na gápos. Tinicmán ng̃ buaya ang hulíng pagpipiglás,
ibinalantóc ang catawá’t sacâ ipinálò sa batalán ang malacás niyang
buntót, at pagcacawala’y sumibát at nilucsó ang dagátan, sa dacong labás
ng̃ baclád, na anó pa’t nacaladcad ang sa canya’y nagpapasúcò. Waláng
salang mapapatay ang piloto; isáng sigáw ng̃ panghihilacbót ang tumacas
sa lahát ng̃ mg̃a dibdib.
Matuling tulad sa lintíc ay bigláng nahúlog sa túbig ang isáng catawán;
bahagyâ na silá nagcapanahóng makitang si Ibarra iyón. Hindî hinimatáy
si María Clara, sa pagca’t hindî pa natututo ang mg̃a filipinang
maghimatay.
Nakita niláng namulá ang mg̃a alon, nadampol ng̃ dugô ang tubig. Lumucsó
sa malalim na tubigang binatang mang̃ing̃isda na hawac ang canyáng
gúloc, sumunód sa canyá ang canyáng amá; datapuwa’t bago pa lamang
nacasisisid silá’y siyáng paglutang namán ni Crisóstomo at ng̃ piloto na
capuwà nacacapit sa bangcáy ng̃ buaya. Ang boong tiyang maputî nito’y
baác at nacapacò sa lalamunan ang sundáng.
Hindî maisaysay ang catowâan: libolibong camáy ang sa canilá’y umabót
upang iahon silá sa túbig. Nahihibang hálos ang matatandang babae at
silá’y nang̃agtatawanan at nang̃agdárasal. Nalimutan ni Andeng na
macaatlo ng̃ sumulác ang canyáng sinigáng: nábubô ang lahát ng̃ sabáw at
namatáy ang apóy. Si María Clara lámang ang hindî macapagsalitâ.
Hindî naano si Ibarra; nagcaroon ng̃ bahagyáng galos sa bisig ang
piloto.
—¡Cayó ang pinagcacautang̃an co ng̃ aking buhay!—ang sabi ng̃ piloto
cay Páhiná 190Ibarrang nagbabalot ng̃ mg̃a mantang lana at mg̃a “tapiz”.
Ang anyó ng̃ voces ng̃ piloto’y tila mandín may pighatî.
—Totoong masúlong pô cayó sa pang̃anib,—ang sa canya’y isinagot ni
Ibarra;—ulî-ulî huwag pô ninyong tútucsuhín ang Dios.
—¡Cung dî ca sana nacabalíc!…ang ibinulóng ni María Clarang
namumutlâ at nang̃ang̃atal pa.
—¡Cung di sana acó nacabalíc at icáw ay sumunod sa akin,—ang isinagot
ng̃ binátà, na canyáng ipinagpatuloy ang caisipán,—sa ilalim ng̃
dagata’y “mapapasama acó disin sa aking familia!”
Hindî nalilimutan ni Ibarrang doon humíhimlay ang mg̃a but-ó ng̃ canyang
amá.
Aayaw ng̃ pumaroon ang matatandang babae sa cabilang baclád, íbig na
nilang umuwî, at ang caniláng minámatuwid ay nagpasimulâ raw ng̃ masamâ
ang araw, at baca may mangyaring maraming sacunâ.
—¡At ang lahát ng̃ iya’y dahil, sa hindî tayo nagsimba muna!—ang
ibinubuntong hining̃a ng̃ isáng matandáng babae.
—Datapuwa’t ¿ano pô bang sacunâ ang nangyari sa atin, mg̃a guinoong
babae?—ang tanóng ni Ibarra.—¡Ang buaya ang siya lamang kinulang
pálad!
—At ang bagay na ito’y nagpapatotoo,—ang iniwacás ng̃ naguing
seminarista,—na sa boong canyáng macasalanang buhay hindî nagsimbá
cailan man ang sawing palad na buayang ito. Cailan ma’y hindî co
makitang siya’y nácasama ng̃ lubháng maraming mg̃a buayang malimit na
pasasimbahan.
Nagsiparoon ng̃â ang mg̃a bangcâ sa cabiláng baclad, at kinailang̃ang
mulíng maghandâ si Andeng ng̃ ibáng sabáw na pagsisigang̃an.
Umaaraw na; humihihip ang amihan: napupucaw at namamasag ang mg̃a álon
sa paliguid ng̃ buaya, at nagtátayo ng̃ “ng̃a bundóc ng̃ bulâ, na doo’y
cumíkintab ng̃ boong casaganaan sa mg̃a culay ang liwanag ng̃ araw”,
ayon sa saysáy ng̃ poetang si P.A. Paterno.
Muling tumunóg ang música: tumutugtog si Iday ng̃ arpa, at ang mg̃a
lalakí namá’y mg̃a acordeón at mg̃a guitarra, na humiguit cumúlang ang
“afinación;” datapuwa’t si Albino ang magaling tumugtóg sa lahát, sa
pagca’t tunay na kinacamot ang guitarra, nagcuculang sa “tono” at
mayatmaya’y sumisinsay sa compás, at caguinsaguisa’y nacalilimot, caya’t
lumilipat sa sonatang ibang ibá sa dating tinútugtog.
Pinaroonan ang cabiláng baclád na may malaking pag-aalinlang̃an; marami
ang umaasang naroroon doon ang babaeng buayang asawa ng̃ nápatay,
ng̃uni’t mápagbirô ang “Naturaleza”, caya’t laguing punô ng̃ isda ang
sáloc cailanis Páhiná 191ma’t ililitaw.
Nag-uutos si tia Isabel:
¡Mabuting isigang ang “ayung̃in”; pabayaan ninyó ang “biyâ” at ng̃
mágawang “escabeche”, ipasà ninyó ang “dalag” at ang “buwan-buwan”:
mahábà ang búhay ng̃ dalág. Ilagay ninyó silá sa lambát at ng̃ manatili
silá sa túbig. ¡Ilagay ninyó ang mg̃a “sugpô” sa cawáli! Ucol na iíhaw
ang “bánac” na may camatis sa tiyan, at nacabálot sa dáhon ng̃ ságuing.
Pabayâan ninyó ang ibá at ng̃ maguing pain. Hindî magalíng na pabayâang
ang waláng calamánlaman ang baclád,—ang idinugtóng.
Ng̃ magcágayo’y nang̃ag-acálà siláng lumunsád sa pampáng, sa gubat na
iyón ng̃ matatandang cáhoy na pag-áarì ni Ibarra. Doo’y sa lílim at sa
tabí ng̃ malínaw na bátis ay manananghalian silá sa guitnâ ng̃ mg̃a
bulaclác ó sa ilalim ng̃ itatayô agad-agad na mg̃a palapala.
Umaaling̃awng̃aw sa alang-alang ang música; napaimbulog ng̃ boong
casayahan ang úsoc ng̃ mg̃a caláng ang anyó’y manipís na ipoipo: umaawit
ang túbig sa loob ng̃ mainit na palayóc; marahil ay mg̃a salitáng
pang-alíw sa mg̃a isdáng patáy, marahil ay libác at cutyâ:
nagpapapihitpihit ang bangcáy ng̃ buaya, cung minsa’y bigláng
ipinakikita ang maputi at wacwác na tiyán, cung minsan nama’y bigláng
ipinakikita ang may pintá at namemerdeng licód, ng̃uni’t hindî
nagugulumihanan ang táong minamahal ng̃ Naturaleza, sa gayóng caraming
pagpatáy na cúsà sa mg̃a capatíd, ayon sa sasabihin marahil ng̃ mg̃a
“bramin” ó ng̃ mg̃a “vegetariano.”
Páhiná 192 ## XXIV.
SA GUBAT
Maaga, maagang maaga ng̃ magmisa si párì Salvî, at sa iláng sandali’y
canyáng nilínis ang may labingdalawáng calolowang marurumí, at ang
ganitóng gawa’y hindî niyá nauugalîan.
Tila mandín nawal-an ng̃ gánang cumain ang carapatdapat na cura, dahil
sa pagcabasa ng̃ iláng súlat na dumatíng na may mg̃a “sello” at mabuti
ang pagcacalagay ng̃ “lacre;” sa pagca’t pinabayâang lubós na lumamíg
ang “chocolate.”
May sakít ang párì,—ang sinasabi ng̃ “cocinero,” samantalang nagháhandà
ng̃ ibáng “taza” ng̃ chocolate;—mahábà ng̃ áraw na hindî cumacain, sa
anim na pinggang inihahayin co sa canyá sa “mesa,” waláng dalawáng
pinggán ang canyáng sinásalang.
—Dahil sa hindî siyá nacacatulog ng̃ mahusay,—ang sagót ng̃ alilang
lalaki;—siyá’y binabang̃ung̃ot mulâ ng̃ magbago ng̃ tinutulugan.
Nalalao’y lalong nanglalalim ang canyáng mg̃a matá, at totoong
nanínilaw.
Tunay ng̃a namáng nacaháhabag tíngnan si párì Salví. Hindî man lamang
sinalang ang pang̃alawáng taza ng̃ chocolate, hindî tinicmán man lamang
ang mg̃a hojaldeng Cebú; nagpaparoo’t parito sa malúang na sálas at
kinucuyumos ng̃ canyáng mabut-ong mg̃a camáy ang isáng sulat na
manacânacang binabasa. Hining̃î, sa cawacasan, ang canyáng “coche”,
nag-ayos at sacâ nag-utos na siyá’y ihatîd sa gubat na kinalalagyan ng̃
nacapamámanglaw na cáhoy at sa malapit doo’y nang̃agcacatuwa ng̃
paglalakbay sa caparang̃an.
Pinaalis ni pári Salví ang “coche”, pagdatíng sa lugar na iyón, at
pumásoc siyang nag-íisa sa gubat.
Páhiná 193Isáng mapangláw na landás na bahagyâ na nabucsán sa casucalan ang
pinagdáraanang patung̃ó sa isáng bátis, na ang tubig na umaagos doo’y
gáling sa iláng bucál ng̃ malacúcong tubig, tulad sa mg̃a na sa
taguiliran ng̃ Makíling. Mg̃a bulaclác na cusang sumisibol na ang marami
sa canila’y hindî pa napapang̃alanan, ang siyang pamuti ng̃ mg̃a
pangpang ng̃ batis na iyón; ng̃uni’t marahil ay kilalá na ng̃ mg̃a
doradong maliliit na háyop, ng̃ mg̃a paróparóng sarisarì ang lalakí, at
may mg̃a cúlay na azúl at guintô, mapuputî at maiitím, sal-it sal-ít na
cúlay maniningning, makikintab, may mg̃a tagláy na mg̃a rubí at mg̃a
esmeralda sa caniláng mg̃a pacpác, at ng̃ mg̃a libolibong mg̃a tutubíng
cumikinang ng̃ tulad sa metal, at wari nasasabugan ng̃ totoong mataas na
guintô. Ang tunog ng̃ pagaspas ng̃ mg̃a maliliit na mg̃a hayop na ito,
ang irit ng̃ yayay na nag-iing̃ay sa araw at gabí, ang huni ng̃ ibon, ó
ang lagapák ng̃ bulók na sang̃a ng̃ cahoy na nahuhulog at
nagcacasabitsabit sa lahat ng̃ lugar ang siyang tang̃ing sumisirà ng̃
catahimican ng̃ talinghagang lugar na iyón.
Malaónlaon din siyáng nagpalacadlacad sa casucalan ng̃ mg̃a gumagapang
na damó, na canyáng pinang̃ing̃ilagan ang mg̃a dawag na cumacapit sa
canyáng hábitong guingón na tíla mandin ibig siyáng piguilin, at
pinatitisodtisod maya’t mayâ ang mg̃a para ninyóng dî bihasang maglacád
ng̃ mg̃a ugát ng̃ mg̃a cáhoy na lumálabas sa lúpà. Biglâ siyáng
tumiguil: masasayáng mg̃a hálakhakan at mg̃a sariwang voces ang dumatíng
sa canyáng mg̃a taing̃a, at nanggagaling ang mg̃a voces at ang mg̃a
halakhakan sa bátis, at nalalao’y lálong nálalapit.
—Titingnan co cung acó’y macacásumpong ng̃ isáng púgad,—ang sinásabi
ng̃ isáng magandá at matimyás na voces na nakikilala ng̃ cura;—íbig co
siyá makita na hindî “niyá” acó nakikita, íbig co siyáng sundán sa lahát
ng̃ dáco.
Nagtágo si párì Salví sa licód ng̃ malakíng púnò ng̃ isáng cáhoy at sacâ
nakinig.
—¿Sa macatuwíd ay íbig mong gawín sa canyá ang sa iyó’y guinágawa ng̃
cura, na binábantayan ca saan ca man pumaroon?—ang itinugón ng̃ isáng
masayáng voces.—¡Mag-ing̃at ca, sa pagca’t nacayayayat at
nacapagpapalalim ng̃ mg̃a matá ang panibughô!
—Hindî, hindî panibughô; cung dî pagcaibig lámang na macaalam ng̃ dî co
talós!—ang isinásagot ng̃ mataguintíng na voces, samantalang, inuulit
ng̃ masayá:
—¡Siya ng̃â, panibughô, panibughô!—at humahalakhak ng̃ táwa.
—Cung acó’y naninibugho, hindî acó ang hindî pakikita; ang hindî co
ipakikita’y siyá, ng̃ hindî siyá mámasdan nino man.
—Ng̃uni’t icáw may hindî mo siya makikita, at iya’y hindî magalíng. Ang
lálong magalíng, cung macacasumpong táyo ng̃ púgad, ay ating “iregalo”
sa Páhiná 194cura, at sa gayo’y canyáng mabábantayan tayo, na hindî
magcacailang̃ang siya’y makita, ¿anóng acalà mo?
—Hindî acó naniniwalà sa mg̃a púgad ng̃ mg̃a tagác—ang sagót ng̃ isáng
voces; ng̃uni’t cailan ma’t aco’y manibughô matututo acóng magbantay na
hindî acó makikita.
—At ¿paano? ¿at paano? ¿Bakit, gaya bâ ng̃ isáng Sor Escucha?
Nacapagpahakhak ng̃ masayá ang gayóng alaala sa pagcacolegiala.
—¡Nalalaman mo na cung paano ang pagdayà cay Sor Escucha!
Nakita ni párì Salví, mulâ sa canyáng pinagtataguan si María Clara, si
Victoria si Sinang na naglílibot sa ílog. Lumalacad ang tatlóng ang
ting̃in ay sa salamín ng̃ túbig at nang̃agháhanap ng̃ talínghágang púgad
ng̃ tagác: Basâ silá hangáng sa tuhod, na ano pa’t nahihiwatigan sa mg̃a
malalapad na cunót ng̃ canilang mg̃a sáyang pangpalígo ang calugódlugód
na húbog ng̃ caniláng mg̃a bintî. Nacalugay ang caniláng buhóc at hubád
ang caniláng mg̃a bísig, at natátacpan ang catawán ng̃ isáng bárong may
malalapad na gúhit at masasayang mg̃a cúlay. Samantalang nagháhanap silá
ng̃ isáng bágay na hindî mangyayaring masumpung̃an ay namumuti tulóy
silá ng̃ mg̃a bulaclác at nang̃ung̃uha ng̃ mg̃a gúlay sa pampáng.
Pinanonood ng̃ fraileng Acteón na namúmutlâ at hindî cumikilos ang
mahinhing Dianang iyón; ang mg̃a matá niyáng numíningning sa madilím na
hungcág na kinálalagyan ay hindî nang̃apapagal ng̃ pagtatacá sa mg̃a
mapuputî at parang linalic na mg̃a bísig, yaóng magandang liig hanggang
pa pasimulâ ng̃ dibdíb; ang malíliit at culay rosang mg̃a paang
nang̃aglálarò sa tubig, pawang pumupucaw sa abang cataohan niyá ng̃
cacaibang mg̃a damdamin at nagpapapanaguinip ng̃ mg̃a bágong caisipán sa
nilálagnat niyang budhî.
Sa licód ng̃ isáng pag-licô sa ílat, sa guitnâ ng̃ masucal na cawayanan;
nang̃awalâ ang mg̃a matitimyás na mg̃a dalagang iyón, at hindî na
maring̃ig ang caniláng malulupit na mg̃a parungguít. Halíng,
nanglulupaypay, pigtâ ng̃ pawis umalís si párì Salví sa canyáng
pinagtataguan, at nagpaling̃apling̃ap sa canyáng paliguidliguid, na ang
mg̃a mata’y hibáng. Humintóng hindî cumikilos, nagaalinlang̃an;
humakbang ng̃ ilán at anaki’y íbig sumunód sa mg̃a dalaga, ng̃uni’t
nagbalic at naglacad sa pampáng at ang ibáng mg̃a casama ng̃ mg̃a
dalagang iyón ang siyáng hinanap.
Nakita niya sa malayô-layô roón, sa guitnâ ng̃ bátis, ang isáng wari’y
paliguang magaling ang pagcacabacod, at ang pinacabubóng ay isáng
malagong cawayan; may nanggagaling doong masasayáng mg̃a voces ng̃
babae. Napapamutihan Páhiná 195ang paliguang iyón ng̃ dahon ng̃ mg̃a niyog, mg̃a
bulaclac at mg̃a bandera. Nacatanaw namán siyá sa daco pa roon ng̃ isáng
tuláy na cawayan at sa dacong malayo’y mg̃a lalaking nang̃aliligo,
samantalang nang̃agcácagulo ang caramihang mg̃a alilang lalaki at mg̃a
alílang babae sa palíbót ng̃ mg̃a caláng biglaan ang pagcacágawâ at
nang̃agsusumakit ng̃ paghihimulmol sa mg̃a inahíng manóc, nang̃aghuhugas
ng̃ bigás, nag-iiháw ng̃ “lechón” at ibá pa. At doon sa cabiláng ibayo,
sa isáng calinisang caniláng hináwan, sa loob ng̃ lilim ng̃ isáng
palapalang caniláng bagong itinayóng ang mg̃a haligui’y cahoy at ang
bubóng ay “lona” na” ang isang bahagui at ang isáng bahagui’y mg̃a dahon
ng̃ malalakíng cáhoy, nang̃agcacatipon ang maraming mg̃a lalaki’t mg̃a
babae. Doo’y naroroon ang alférez, ang coadjutor, ang gobernadorcillo,
ang teniente mayor, ang maestro sa escuela at ang maraming mg̃a capitan
at tenienteng “pasado”, patí ni capitang Basiliong amá ni Sínang, na
dating caaway ng̃ nasírang si Don Rafael sa malaon ng̃ pinag-uusapan. Sa
canyá’y sinabi ni Ibarra: “Pinag-uusapan natin ang isang catuwiran, at
hindî mag-caaway ang cahulugan ng̃ pag-uusapín. At napahinuhod ng̃ boong
galác ng̃ loob ang balitang mánanalumpatì ng̃ mg̃a “conservador” sa
anyaya ni Ibarra, at tulóy nagpadalá ng̃ tatlong payo at sacâ ipinanalim
sa capangyarihan ng̃ binatà ang paglilingcód ng̃ canyáng mg̃a alilà.
Sinalúbong ang cura ng̃ boong galac at pagpipitagan ng̃ lahát, patí ng̃
alférez.
—¿Ng̃uni’t saan pô nanggaling ang cagalanggalang na camahalan pô
ninyó?—ang itinanóng sa canya ng̃ alférez, ng̃ makita nitó ang canyáng
mukháng punô ng̃ gálos, at ang canyáng habito’y puspós ng̃ mg̃a dahon at
ng̃ mg̃a tuyóng sang̃á—¿Naparapâ pô ba ang cagalanggalang na camahalan
ninyó?
—¡Hindî! ¡náligaw acó!—ang isinagót ni párì Salví, at ibinabâ ang
canyáng mg̃a matá upang siyasatin ang canyáng pananamít.
Nang̃agbúbucas ng̃ mg̃a botella ng̃ limonada, nang̃agbíbiyac ng̃ mg̃a
niyog na múrà at ng̃ ang mg̃a natatapos ng̃ paliligo’y macáinom ng̃
canyáng malamíg na túbig at ng̃ macacain ng̃ canyáng malambót na lamang
higuít ang caputian sa gatas; at bucód sa roo’y pinag-aalayan pa ang
mg̃a dalaga ng̃ isáng cuintas na sampaga, na nasasal-itan ng̃ mg̃a rosa
at iláng-ilang, na siyang nagbibigay bang̃ó sa nacalúgay na buhóc.
Sila’y naúupô ó humihilig sa mg̃a dúyang nacabitin sa mg̃a sang̃a ng̃
mg̃a cahoy, ó nang̃aglilibang sa paglalaro sa paliguid ng̃ isáng batóng
malapad, na may nacalagay sa ibabaw nitong mg̃a baraja, mg̃a tablero,
maliliit na mg̃a libro, mg̃a sigay at mg̃a batóng malilíit.
Ipinakita nila sa cura ang buaya, datapuwa’t tila mandin nalílibang ang
ísip sa ibáng bagay, at cayâ lamang pinansin ang sinalita sa canyá’y ng̃
sa canya’y Páhiná 196sabihing si Ibarra ang may gawâ ng̃ gayóng calakíng súgat.
Ng̃uni’t hindî mangyaring makita ang bantóg at hindî napagkikilalang
piloto; bago dumatíng ang alférez ay siyá’y walâ na.
Sa cawacasa’y lumabás si María Clara sa páliguan, casama ang canyáng
mg̃a caibigang babae, saríwang túlad sa isáng rosa sa únang umágang
pamumucadcad na numíningning ang hamóg na ang cawáng̃is ay kisláp ng̃
diamante sa caayaayang ulbós ng̃ bulaclác. Inihandóg niya ang únang
ng̃itî cay Crisóstomo, at naucol ang únang pagdidilím ng̃ canyáng nóo
cay párì Salví. Nahiwatigan nitó, ng̃uni’t hindî nagbuntunghining̃a.
Dumatíng ang oras ng̃ pagcáin. Nang̃agsiupô sa mesang pinang̃ung̃uluhan
ni Ibarra, ang cura, ang coadjator, ang alférez, ang gobernadorcillo at
ilán pang mg̃a capitan, sampô ng̃ teniente mayor. Hindî ipinahintulot
ng̃ mg̃a ináng cumáin ang sinomang lalaki sa mesa ng̃ mg̃a dalága.
—Hindî ca na ng̃ayón, Albino, macapag panucálà ng̃ mg̃a bútas, pa na
gáya ng̃ sa mg̃a bangcâ,—ani León sa nagseminarista.
—¿Anó? ¿ano iyón?—ang tanung̃an ng̃ mg̃a matatandang babae.
—Na ang mg̃a bangcâ, mg̃a guinoong babae, ay páwang mg̃a buong-búò na
túlad sa pinggâng ito;—ang ipinaliwanag ni León.
—¡Jesús, saramullo!—ang sigaw ni tia Isabel na ng̃umíng̃itî.
May nabábatid na pô bâ cayóng ano man, guinóong alférez, tungkól sa
tampalásang nagpahírap sa catawán ni párì Dámaso?—ang tanóng sa alférez
ni párì Salví, sa horas na iyón ng̃ pagcain.
—¿Síno pô bang tampalásan iyón, padre cura?—ang tanóng ng̃ alférez, na
tinítingnan ang fraile, na guinágawang pinacasalamín sa matá ang vaso
ng̃ álac na canyang iníinom.
—¡Abá, at síno pa pô ba? ¡Yaong tampalásang camacalawá ng̃ hapon ay
bumuntal cay párì Dámaso sa daan!
—¿Bumuntal cay párì Dámaso?—ang tanung̃an ng̃ iláng voces.
Warì’y ng̃umitì ang coadjutor.
—¡Túnay pô, caya’t nararatay ng̃ayón si párì Dámaso! Sinasapantahang
ang gumawâ ng̃ gayo’y si Elias ding sa inyo’y naglublób sa pusáw,
guinoong alférez.
Namulá sa hiya ó sa álac ang alférez.
—Ang boong ísip co,—ang ipinagpatuloy ni párì Salví, na ang anyó’y
warì nanglílibac;—ay nalalaman po ninyó ang nangyayari. Ang wícà co’y
alférez ng̃ Guardia Civil….
Nagcagát-lábì ang militar at ibinulóng ang isáng halíng na pagtaliwacás.
Páhiná 197Sa ganito’y siyang pagsipot ng̃ isang babaeng namumutla, payat, abang
aba ang pananamit; sino may waláng nacakita ng̃ canyáng pagdaíng;
palibhasa’y lumalacad siyáng waláng imíc at napácawaláng ing̃ay ang
canyang paglacad, na cung naguing gabí sána’y marahil ipalagáy na siya’y
isáng “fantasma.”
—¡Pacanin ninyó ang cahabaghabág na babaeng iyán!—ang sabihan ng̃ mg̃a
matatandâ:—¡uy, pumarito cayó!
Ng̃uni’t ipinagpatuloy ng̃ babae ang canyáng paglácad, at siya’y lumapit
sa mesang kinalálagyan ng̃ cura; ito’y luming̃ón, at nákilala siyá at
nalaglág sa canyáng camáy ang cuchillo.
—¡Inyong pacánin ang babaeng itó!—ang ipinag-utos ni Ibarra.
—¡Madilim ang gabí at nang̃awáwalâ ang mg̃a bátang lalaki!—ang
ibinúbulong ng̃ magpapalimos na babae.
Ng̃uni’t ng̃ makita ang alférez, na sa canya’y nagsásalitâ, náguitlá ang
babae at nagtatacbó, at nawalâ sa guitnâ ng̃ cacahuyan.
—¿Sino ang babaeng iyón?—ang itinanóng.
—Isáng cahabaghabág na babaeng pinílit sirâin ang ísip sa cagugulat at
cápapahírap!—ang isinagót ni don Filipo;—may ápat na áraw nang iya’y
ganyán.
—¿Iyan bagá ang isáng nagng̃ang̃alang Sisa?—ang tanong ni Ibarra ng̃
boong pagmamalasakit.
—Ang babaeng iyá’y dinakip ng̃ inyó pong mg̃a sundalo,—ang
ipinagpatuloy ng̃ sabing may capaitan ng̃ teniente mayor;—siya’y
inilibot sa boong báyang batíd, dáhil sa hindî co maalamang mg̃a bagay
ng̃ canyáng mg̃a anác na lalaki, na … hindî nang̃agcaroon ng̃
caliwanagan.
—¿Bakit?—ang itinanóng ng̃ alférez na humaráp sa cura:—¿iyán pô bagá
ang iná ng̃ inyóng dalawáng sacristán?
Sumáng-áyon ang cura sa pamamag-ítan ng̃ pagtang̃ô.
—¡Na nang̃awaláng hindî man lamang guinawâ ang anó mang pagsisiyásat
tungcól sa canilá!—ang idinugtong ni Don Filipo ng̃ wári may poot, at
tinititigan ang gobernadorcillo na ibinabâ ang mg̃a matá.
—¡Hanápin ninyó ang babaeng iyán—ang ipinag-utos ni Crisóstomo sa mg̃a
alílang lalaki:—Aking ipinang̃acong pagpapagalan co ang pag-uusísà cung
saan naroon ang canyáng mg̃a anac na lalaki.
—¿Nang̃awalà, ang wicà ninyó?—ang itinanóng ng̃ alférez.—¿Nang̃awalà
ang inyóng mg̃a sacristan, padre cura?
Inúbos ininóm ng̃ cura ang vaso ng̃ álac na na sa canyáng haráp, at sacâ
tumang̃ô, bilang sagót na oo.
Páhiná 198—¡Carambas, párì cura!—anáng alférez na casabáy ang táwang libác, at
natútuwa, dahil sa siya’y nacacaganti,—pagca nawáwalâ ang iláng píso
lámang ng̃ cagaláng-gálang na camahalan pô ninyo’y maagang maaga pa’y
inyóng guiniguising ang aking sargento, upang hanapin ang inyóng salapî;
ng̃uni’t nawáwalâ ang dalawang sacristan ninyo’y hindî pô cayó
nagsasabi; at cayó pô, guinoong capitán … totoo ng̃ang cayó po’y….
At hindî tinapos ang canyang salitâ cung dî ang guinawa’y nagtawá,
casabay ng̃ paglulubóg ng̃ canyang cuchara sa mapuláng lamán ng̃ papaya.
Sumagot ang curang malakí ang hiyâ at natútulig.
—Nagcágayon acó’t dahil sa acó ang nanánagot ng̃ salapî….
—¡Mabúting sagót, cagalanggalang na pastól ng̃ mg̃a cáluluwa!—ang
salabat sa canyá ng̃ alférez na namumualan ng̃ kinacain.—¡Mabúting
sagót, banál na laláki!
Nag-acalang mamaguitna si Ibarra, ng̃uni’t nagpilit si párì Salving
manag-úli sa dating catahimican ng̃ loob, at sumagot na caacbay ang
ng̃íting pílit:
—At ¿nalalaman pô bâ ninyó, guinóong alférez, cung anó ang sabihanan
tungcól sa pagcawalâ ng̃ mg̃a bátang iyan? ¿Hindî? ¡Cung gayo’y
ipagtanong pô ninyó sa inyóng mg̃a sundálo!
—¿At ano?—ang sigaw ng̃ alférez na nawala ang towa.
—¡Ang sabihana’y ng̃ gabing iyón mawala ang mg̃a bata’y may mg̃a
tumunóg na ilang putóc ng̃ fusil!
—¿Iláng putóc?—ang inúlit ng̃ alférez na canyang minámasdan ang mg̃a
cahárap.
Nang̃agsitang̃ó ang nang̃aroroon, bilang pagpapatunay na may náring̃ig
ng̃a silá.
Nang magcágayo’y sumagót si párì Salví ng̃ madalang na pananalita,
taglay ang malupit na paglibac.
—Sa nangyayari’y aking nakikitang bucod sa hindî cayó nacacahuli ng̃
mg̃a gumágawa ng̃ masamá’y hindî po ninyó nalalaman ang mg̃a guinagawa
ng̃ inyóng mg̃a capamahay, at gayón ma’y íbig po ninyóng masoc na
tagapang̃aral at magtúrò sa mg̃a iba ng̃ canilang mg̃a catungculan:
dapat po ninyong maalaman ang casabihang; lalong nacacaalam ang ulól sa
canyang sariling bahay….
—¡Mg̃a guinoo!—ang isinalabat ni Crisóstomo ng̃ canyang makitang
namumutla na ang alférez;—tungcol ng̃a sa bagay na itó’y ibig cong
maalaman cung anó ang inyóng pasiyá sa isang aking panucálà. Inaacalà
cong ipagcatiwálà ang pag-aalágà sa babaeng diyáng sira ang ísip sa
isang mabúting manggagamot at samantala’y hahanapin co ang canyang mg̃a
anác, sa pamamag-ítan ng̃ túlong at mg̃a hatol ninyóng dalawá.
Ang pagbabalíc ng̃ mg̃a alílang nang̃agsabing hindî nilá nasumpung̃an
ang sirá ang ísip na babáe ang siyáng nacalubós ng̃ pagcapayapà sa
dalawáng nagcacagalit, at caniláng dinalá ang salitaan sa ibang bagay.
Nang̃agbahabahagui sa iláng pulutong ang mg̃a matanda’t mg̃a bátà ng̃
matápos ang pagcain Páhiná 199at samantalang sila’y biníbigyan ng̃ chá at café.
Cumuha ang ibá ng̃ mg̃a “tablero” at ang ibá nama’y nang̃agsicuha ng̃
“baraja,” ng̃uni’t lalong minagaling ng̃ mg̃a dalagá ang mang̃atanóng sa
“Rueda de la Fortuna” (gulong ng̃ capalaran), sa pagcaibig niláng
maalaman ang sa canila’y mangyayari sa panahóng hínaharap.
—¡Hali cayó, guinoong Ibarra.—ang sigáw namán ni cápitang Basilio, na
lang̃ó na ng̃ cauntî. May usapín tayong labing limáng taóng taón na
ng̃ayón ang itinátagal, at waláng hucóm sa Audienciang súcat macahátol:
¿mangyayari bang tingnan natin cung áting mabíbigyang hanggá sa
“tablero”?
—¡Ng̃ayón din pô, at sumasang-ayon acó ng̃ boong catowaan!—¡Hintayín
po ninyó acóng saglít, sa pagca’t nagpapaalam ang alférez!
Nang maalaman nilá ang gayóng paglalarô, nang̃agcapísan ang lahát ng̃
matatandáng lalaking marúnong ng̃ “ajedrez” sa palíguid ng̃ “tablero”;
mahalagá ang laróng iyón, caya’t nacaakit patí sa mg̃a hindî nacacaalam.
Hinaráp ng̃ mg̃a matatandáng babae, gayón man, ang cura, upang
makipagsalitaán sa canyá tungcól sa mg̃a bagay na nauucol sa religión;
datapuwa’t hindî marahil minámagaling ni fray Salví ang lugar na
kinálalagyan at ang capanahunang iyón, cayâ ng̃â’t pawang mg̃a malalábò
ang caniyáng mg̃a isinásagot at mapapanglaw at may gálit na hálò, at ang
canyang mg̃a matáng hindî tumiting̃in man lamang sa canyáng mg̃a
kinacausap ay nagpapaling̃apling̃ap sa magcabicábilâ.
Nagpasimulâ ang larô ng̃ boong cacadakilâan.
—Cung magtablá ang larô, papagtatablahín naman natin ang áting
usapín—ang sabi ni Ibarra.
Nang na sa calaghatîan na ang larô, tumanggap si Ibarra ng̃ isáng
telegrama na nagpaningning ng̃ canyang mg̃a matá at nacapagbigáy sa
canyá ng̃ pamumutlà. Itinagó niyá sa canyáng “cartera” ang telegrama, na
hindî binucsán, at canyáng sinulyáp ang pulutong ng̃ mg̃a cabatâang
nagpapatuloy ng̃ pagtatanóng cay Capalaran, sa guitnâ ng̃ mg̃a tawanan
at mg̃a sigawan.
Páhiná 200—”¡Jaque” sa “Hári!”—anang binatà.
Napilitang itagò ni capitang Basilio ang “Hari” sa licód ng̃ “Reina.”
—¡”Jaque” sa “Reina”!—ang muling sinábi ni Ibarra, na pinagbabalâan
ng̃ canyáng “Torre” ang “Reina,” na ipinagsasanggalang ng̃ isang “Peón.”
Sa pagca’t hindî matacpán ni capitang Basilio ang “Reina” at hindî namán
niyá maiurong itó, dahil sa “Haring na sa sa licód, huming̃î siyá ng̃
panahón upang siya’y macapa-isip.
—¡Sumasang-ayon pô acó ng̃ boong tuwâ!—ang sagót ni Ibarra;—mayroon
pa namang sasabihin acó ng̃ayón din sa iláng lalaki sa pulutóng na iyón.
At nagtindíg siyá, pagcapagcaloob sa canyáng calaban ng̃ icaapat na
bahágui ng̃ isang oras upang mag-ísip.
Tang̃an ni Idáy ang mabílog na cartóng kinasusulatan ng̃ apat na po’t
walóng tanóng, at si Albino ang may tang̃an ng̃ libro ng̃ mg̃a sagót.
—¡Casinung̃aling̃an! ¡hindî totoo! ¡casinungaling̃an!—ang isinísigaw
ni Sinang na halos umíiyac.
—¿Anó bâ ang nangyayari sa iyo?—ang sa canyá’y tanóng ni María Clara.
—Tingnán mo, aking itinanóng: “¿Cailán bagá acó magcacabait?” binitiwan
có ang mg̃a “dado”, at ang guinawa niyang curang iyang bantilaw ay
binasa sa libro ang ganito: “¡Pagca nagcabuhóc ang palaca!” ¿Itó ba’y
mabuti?
At saca ng̃iniwian ni Sinang ang naguíng seminarista, na hindî
tumitiguil ng̃ pagtatawa.
Ng̃uni’t ¿Síno ba ang may utos sa iyong magtanong ca ng̃ gayon?—ang
sinabi sa canya ng̃ pinsan niyang si Victoria—¡Súcat na ang magtanóng
ng̃ gayón upang marapat sa gayóng mg̃a sagót!
—¡Tumanóng pô cayó!—ang sinabi nila cay Ibarra, casabay ng̃
paghahandog sa canya ng̃ “rueda”—Pinagcayarian naming cung sino ang
magcamit ng̃ lalong magaling na sagót ay tatangap sa mg̃a iba ng̃ isang
handóg. Nacatanóng na camíng lahat.
—¿At Sino ang nagcamit ng̃ lalong magalíng na sagót?
—¡Si María Clara! ¡si María Clara!—ang isinagót ni Sinang.—Ibiguin
man niya’t hindî’y siya’y pinatanong namin: “¿Tapát baga’t hindî
magmamaliw ang canyáng pagliyag?” at ang libro’y sumagót….
Ng̃uni’t tinacpan ni María Clarang namúmulang mainam ang bibíg ni
Sinang, at hindî itinulot na maipatuloy ang sinasabi.
—¡Cung gayo’y ibigay ninyó sa akin ang “rueda”!—ani Crisóstomong
ng̃uming̃itî.
Tumanóng: “¿Lalabas ba ng̃ magalíng ang casalucuyan conglinalayon?”
—¡Napacapang̃it naman ng̃ tanóng na iyan!—ang sigaw ni Sinang.
Páhiná 201Iniabsang ni Ibarra ang mg̃a “dado” at alinsunod sa canyang “numero” ay
hinanap ang mukha at ang talata ng̃ na sa libro.
—”¡Ang mg̃a panaguinip ay pawang mg̃a panaguinip ng̃a!”—ang binása ni
Albino.
Kinúha ni Ibarra ang telegrama at nang̃ang̃atal na bínucsán.
—¡Ng̃ayó’y nagsinung̃alíng ang libro ninyó!—ang isinigaw na puspós ng̃
tuwâ.—Basahin ninyo:
“Sinang-ayunan ang panucálang escuela, hinatúlang cayó ang nanálo sa
usapin.”
—¿Anó ang cahulugán nitó?—ang itinanóng nilá sa canyá.
—¿Hindî bâ ang sábi ninyo’y bibigyan ng̃ pabúya (regalo) ang magtamó
ng̃ lalong mabúting sagót?—ang itinanóng niyá, na nang̃ang̃atal ang
voces sa lakí ng̃ canyáng tuwâ, samantalang hinahati ng̃ boong ing̃at
ang papel.
—¡Siyá ng̃a! ¡siya ng̃a!
—Cung gayó’y nárito ang aking pabúyà,—ang sinabi, at ibinigay cay
María Clara ang calaháti;—magtátayô acó sa báyan ng̃ isáng páaralang
úcol sa mg̃a bátang lalaki’t babáe; ang páaralang itó’y siyáng áking
pabúyà.
—At ¿anóng cahulugan niyang calahátì ng̃ papel?
—¡Itó’y iháhandog co namán sa nagcaroón ng̃ lalong masamâ sa mg̃a
sagót!
—¡Cung gayó’y acó! ¡sa akin marapat ibigáy!—ang sigáw ni Sínang.
Ibinigáy sa canyá ni Ibarra ang papel at matúling lumayô.
—¿At anó ang cahulugán nitó?
Datapowa’t maláyò na ang mapalad na bináta, at nagbalíc na mulî siyá sa
pakikilarô ng̃ “ajedrez.”
Lumapit si Fr. Salví na wari’y nag-wáwalang anó man sa masayáng lúpon
ng̃ mg̃a cabatâan. Pinapahid ni María Clara ang isang lúha sa catuwâan.
Humintô ng̃ magcágayon ang tawanan at napipí ang salitàan. Tumíting̃in
ang cura sa mg̃a bagongtao’t dalaga, na di niyá matutuhan cung anó ang
sasabihin; hiníhintay namán niláng magsalitâ ang cura at hindî silá
umíimic.
—¿Anó itó?—ang sa cawacasa’y naitanong ng̃ cura, at kinúha ang libro
at canyang binúbuclatbuclat.
—¿Ang “Rueda de la Fortuna”,—isáng librong libang̃an, ang sagót ni
León.
—¿Hindî ba ninyó nalalamang casalanan ang maniwála sa mg̃a bágay na
ganitó?—ang winicà, at sacâ pinunitpunit ng̃ boong gálit ang mg̃a dáhon
ng̃ libro.
Nagpumiglás sa mg̃a lábi ng̃ lahat ang mg̃a sigáw ng̃ pagtatacá at samâ
ng̃ loob.
Páhiná 202—¡Lálong malakíng casalanan ang gawín ang maibigan sa bágay na hindî
canyá’t lában sa calooban ng̃ túnay na may árì!—ang itinútol ni
Albinong nagtindig.—Amang cura, nácaw ang táwag sa ganyáng gawâ at
ito’y bawal ng̃ Dios at ng̃ mg̃a táo.
Pinapagdaóp ni María Clara ang mg̃a camay, at tinitigang tumatang̃is ang
mg̃a wacás ng̃ librong iyóng hindî pa nalalaong nag-alay sa canya ng̃
lubháng malakíng ligaya.
Hindî sumagót cay Albino si fray Salví, laban sa inaasahan ng̃ mg̃a
nanonood; nátira siyá sa panonood cung paano ang linipadlipad ng̃ mg̃a
pinagpunitpunit na mg̃a dáhon ng̃ libro, na ang ibá’y ipináwid ng̃
háng̃in sa gúbat at ang ibá namá’y sa túbig; pagcatápos ay lumayóng
guíguirayguíray at nacapatong ang dalawáng camáy sa ulo. Humintong
sandalî at nakipág-usap cay Ibarra na naghatíd sa canyá sa isá sa mg̃a
cocheng náhahandang pangdalá ó panghatid sa mg̃a panauhín.
—¡Mabuti at lumayas ang pang-abóy-galác na iyán,—ang ibinulóng ni
Sinang.!May pagmumukháng wári’y sinasabing: “Huwág cang tatawa’t
nalalaman co ang iyong mg̃a casalanan.”
Sa malakíng catuwâan ni Ibarra, sa pagcapagbigay niyá sa canyáng
maguiguing asawang si María Clara ng̃ canyang pabuyà, nagpasimulâ siyá
ng̃ paglalaróng hindî na iniisip ang guinágawá, at hindî na nag-aabalá
ng̃ pagbabálacbalac ng̃ pagwawárì ng̃ boong pag-iing̃at ng̃ calagayan
ng̃ mg̃a “pieza.”
Dahil sa ganito’y ang nangyari, baga man si capitang Basilio’y báhagyâ
ng̃ nacapagsásangalang, ang laro’y nagcapantay, salamat sa maraming
pagcacamaling sa huli’y guinawâ ng̃ binátà.
¡Papagtablahin natin! ¡papagtablahin natin! ang sabi ni capitang
Basiliong malakí ang tuwâ.
—¡Papagtablahin natin!—ang inulit ng̃ binátà,—cahi’t maguíng anó man
ang inihatol ng̃ mg̃a hucóm sa ating usapín.
Nangagcamáy ang dalawa na nang̃agpisilan ng̃ boong pagguiguiliwan.
Samantalang ipinagcacatuwa ng̃ mg̃a caharap ang nangyaring itó na
nagbíbigay wacás sa isáng usapíng totoong nagpapahírap na sa dalawang
magcalaban, ang bigláng pagdating ng̃ apat na guardia civil at isáng
sargento, na pawang sandatahan at nacalagay sa dúlo ng̃ fusil ang
bayoneta, siyáng sumirà ng̃ casayahan at nagdúlot ng̃ panghihilacbót sa
pulutóng ng̃ mg̃a babae.-
—¡Huwág kikilos ang sino man!—ang sigaw ng̃ sargento.—¡Papúputucan
ang cumilos!
Páhiná 203Hindî inalintana ni Ibarra ang gayóng paháyop na pagmamatapang, tumindig
siyá at lumápit sa sargento.
—¿Anó pô ang inyóng ibig?—ang itinanóng.
—Na ng̃ayón din ay ibigáy sa amin ang isáng may casalanang
nagng̃ang̃alang Elías, na sa inyó’y namimiloto canínang umaga,—ang
isinagót na may anyóng pagbabálà.
—¿Isáng may casalanan?… ¿Ang piloto? ¿Cayó po’y nagcacamali
marahil!—ang itinugón ni Ibarra.
—Hindî pô; ng̃ayo’y isinumbóng na naman ang Elías na iyáng nagbúhat ng̃
camáy sa isáng sacerdote….
—¡Ah! ¿at iyán ba ang piloto?
—Iyán ng̃â, áyon sa sábi sa amin; tumátanggap pô cayó sa inyong mg̃a
pagsasaya, guinoong Ibarra, ng̃ táong may masamang caasalan.
Tiningnan ni Ibarra ang sargento mulâ sa mg̃a paa hanggáng sa úlo at
sinagót siyá ng̃ lubháng malaking pagpapawaláng halagá:
—Hindî co cailang̃ang acó’y magsúlit sa inyó ng̃ áking mg̃a guinágawâ!
Tinatangggap namin ng̃ boong cagandahan ng̃ loob ang sino man sa áming
mg̃a pagsasayá, at cayó man, cung cayó’y pumaríto sana, inyó disíng
nasunduan ang isáng luclucan sa mesa, na gáya naman ng̃ inyóng alférez
na capanayám namin ditong dalawáng horas lámang ang calálampas.
At pagcawicà nito’y tinalicuran siyá.
Kinagát ng̃ sargento ang canyáng mg̃a bigote, at sa pagca’t
napagdilidili niyáng siyá ang lalong mahínà, ipinag útos na paghanapin
sa magcabicabilâ at sa mg̃a cacahuyan ang piloto, na ang anyô nitó’y
nacatitic sa capirasong papel na canyáng dalá. Itó ang sinabi ni Don
Filipo sa canyá:
—Inyóng talastasing naaangcap ang mg̃a anyó’t calagayang iyán sa siyám
ng̃ bawa’t sampong dalisay na filipino; ¡bacâ pô cayó’y magcamalî!
Sa cawacasa’y bumalíc ang mg̃a sundalo, at caniláng sinabing waláng
nakita silang bangcâ ó táong síno mang macapagbigáy hinála; nagsabi ng̃
pautál-utál ang sargento ng̃ iláng salitâ at sacâ umalis na tulad ng̃
pagdating: ása guardia civil.
Untîuntíng nanag-úli ang katuwâan, umulán ang mg̃a tanóng at sumagána
ang mg̃a salisalitaan tungcól sa nangyári.
—¡Cung gayo’y iyán palá ang Elías na naghúlog sa alférez sa isáng
pusáw!—ang sábi ni Leóng nag-iísip-isip.
—¿At paáno bâ ang nangyaring iyón, paano?—ang tanóng ng̃ iláng ibig
maPáhiná 204catantò ng̃ líhim.
—Ang sabi’y násalubong daw ng̃ alférez ang isáng táong may pas-áng
cáhoy na panggátong, ng̃ isáng áraw na umuulan ng̃ mainam ng̃ buwán ng̃
Septiembre. Totoong mapútic ang daan at sa tabí lamang may makipot na
landás na malalakaran ng̃ iísang táo. Ang guinawâ raw ng̃ alférez ay
hindî piniguil ang cabayo na siyáng dápat sana, cung dî bagcós pinatulin
at sumigáw sa táong siya’y umudlót: tíla mandin hindî íbig ng̃ taong
iyóng bumalíc sa pinanggalíng̃an ó áayaw na málubog sa pusáw, caya’t
nagpatúloy ng̃ paglacad. Sa gálit ng̃ alférez ay inacálang siya’y
ipatáhac, ng̃uni’t cumúha ang táo ng̃ caputol na cáhoy at pinacapalòpálô
ang úlo ng̃ háyop nang boong lakás, na anó pa’t nábulagtâ ang cabayo’t
napatapon sa pusáw ang alférez. Sinasabi ring ipinagpatuloy daw ng̃
táong iyón ang paglacad ng̃ boong tiwasáy, na hindî niyá alumana ang
limáng balang ipinahabol sa canyá ng̃ alférez na nabulagan sa marubdób
na gálit at sa lúsac. Sa pagca’t túnay na hindî kilalá ng̃ alférez cung
síno ang táong iyón, hininalang marahil ay ang bantóg na si Elías, na
gáling sa lalawígang may iláng buwán pa lamang, na dî alám cung
tagasaán, at napakilala sa mg̃a guardia civil sa iláng báyan dáhil sa
mg̃a cawang̃is ng̃ gayon din mg̃a cagagawán.
—¿Cung gayó’y tulisán palá siyá?—ang itinanóng ni Victoriang
kiníkilig.
—Sa acálà co’y hindî, sa pagcá’t minsan daw ay siyá’y nakilaban sa mg̃a
tulisán isáng araw na caniláng linolooban ang isáng báhay.
—¡Walang mukháng masamáng táo!—ang idinugtóng ni Sínang.
—¡Walâ, totóo lamang mapangláw ang canyáng ting̃ín: hindî co nakitang
siyá’y ng̃umitî man lamang sa boong umaga,—ang sinábî ni María Clara.
Sa gayó’y nagdáan ang hápon at dumatíng ang horas ng̃ pag-owî sa bayan.
Nang̃agsialís silá sa gúbat ng̃ iliníliwanag ang mg̃a hulíng sínag ng̃
naghíhing̃along áraw, at nagdaan siláng hindî umíimic sa malapit sa
mahiwágang pinaglibíng̃án ng̃ núnò ni Ibarra. Pagcatápos ay nanag-úlì
ang masayang mg̃a salitaang maíng̃ay, puspós ng̃ caning̃asan, sa sílong
ng̃ mg̃a sang̃á ng̃ cáhoy na iyong hindî totóong sanáy na macárinig ng̃
gayóng caráming mg̃a voces. Tila mandin namámanglaw ang mg̃a cáhoy,
umúugoy ang mg̃a gumagapang na mg̃a damó at warí’y sinasabi: ¡Paalam
cabatâan! ¡Paalam, panag-ínip na isáng áraw!
At ng̃ayón, sa liwanag ng̃ mapupulá at malalakíng ning̃as ng̃ mg̃a
sigsíg; at sa tugtog ng̃ mg̃a guitarra, bayaan natin siláng lumácad na
patung̃ó sa bayan. Nagbabawas ang mg̃a pulutóng, namámatay ang mg̃a
ilaw, napípipi ang guitarra, samantalang silá’y nálalapit sa tahanan ng̃
mg̃a táo. ¡Ilagáy ninyó ang inyóng “máscara”, sa pagca’t cayo’y
makikipanayam na namán sa inyóng mg̃a capatíd!
Páhiná 205 ## XXV.
SA BAHAY NG FILOSOFO
Pagca umaga ng̃ kinabucasan, pagcatapos na madálaw ni Juan Crisóstomo
Ibarra ang canyang mg̃a lúpà, siyá’y tumúng̃o sa báhay ni mátandang
Tasio.
Lubós na lubós ang catahimican sa halamánan, sa pagca’t ang mg̃a
lang̃ay-lang̃ayang nang̃agsasalimbayan sa palibót ng̃ balisbisa’y
bahagyâ na umiing̃ay. Sumísibol ang malilit na damó sa lúmang pader na
guinagapang̃an ng̃ cawáng̃ís ng̃ báguing na bumubordá sa mg̃a bintánà,
malíit na bahay na anaki’y siyáng tahanan ng̃ catahimícan.
Maíng̃at na itináli ni Ibarra ang canyáng cabáyo sa isáng halígui,
siyá’y lumacad ng̃ hálos patiad ng̃ pagdadahandahan at canyáng tináhac
ang halamanang malínis at totoong magaling ang alágà; pinanhíc ang
hagdánan, at siya’y pumasoc, sa pagca’t bucas ang pintô.
Ang únang nakita niyá’y ang matandâ, na nacayucód sa isang libro na tíla
mandín canyáng sinusulatan. May napanood sa mg̃a pader na tinitipong
mg̃a maliliit na mg̃a háyop at mg̃a dahon ng̃ mg̃a cáhoy at damó, sa
guitnâ ng̃ mg̃a “mapa” at lúmang estanteng punô ng̃ mg̃a libro at ng̃
mg̃a súlat-camáy.
Lubhang nalilibang ang matandâ sa canyang guinagawâ, na ano pa’t hindî
naino ang pagdating ng̃ binatà, cung dî ng̃ ito’y aalis na sana, sa
pagcaibig na huwag macagambalà sa matandang iyón.
—¡Abá! ¿nariyan pó bâ cayó?—ang itinanóng, at tiningnan si Ibarra ng̃
wari’y nangguiguilalás.
—Ipagpaumanhin pô ninyó,—ang isinagót nitó,—cayó pô pala’y maraming
totoong guinagawâ….
—Siya ng̃â pô, sumusulat acó ng̃ cauntî, datapuwa’t hindî dalî-dalì at
ibig Páhiná 206cong magpahing̃á. ¿May magagawâ pô bâ acóng anó mang sucat ninyóng
pakinabang̃an cahi’t babahagyâ?
—¡Malaki pô!—ang isinagót ni Ibarra at saca lumapít;—datapuwa’t….
At sinulyáp ang librong na sa ibabaw ng̃ mesa.
—¡Aba!—ang biglang sinabing nangguíguilalas; guinagamít po ba ninyo
ang inyong panahon sa pagsisiyasat cung anó ang cahulugán ng̃ mg̃a
“geroglífico?”
—Hindî pô!—ang isinagót ng̃ matandáng laláki, at tuloy nag-álay sa
kanyá ng̃ isáng “silla”;—hindî nacacawatas acó ng̃ egipcio ó ng̃ copto
man lamang, datapuwa’t may cauntì akóng nalalamang paraan sa pagsulat
niyan, caya acó’y sumulat ng̃ mg̃a “geroglífico.”
—¿Sumusulat pô cayó ng̃ mg̃a “geroglifico”? ¿At bákit pô?—ang
itinanóng ng̃ binatang nag-aalinlang̃an sa nakikita’t nariring̃ig.
—Ng̃ huwag mabasa nino man sa mg̃a panahóng itó ang aking sinusulat.
Tinitigan ni Ibarra ang matandang lalaki, at ang ísip niya’y bacâ
nasisirà ang ísip nitó. Madaling madalíng siniyásat ang aclat, sa pagca
íibig niyang maalaman cung nagsisinung̃aling, at canyang námasdang
totoong magalíng ang doo’y pagcacaguhit ng̃ mg̃a hayop, mg̃a gúhit na
bilóg, mg̃a gúhit na anyóng pabilóg, mg̃a bulaclac, mg̃a paa, mg̃a
camay, mg̃a bisig, at iba pa.
—¿At bakit pô cayó sumusulat cung talagang aayaw cayóng mabasa nino man
ang inyóng sinusulat?
—Sa pagca’t hindî co iniuucol ang áking sinusulat sa mg̃a taong
nabubuhay ng̃ayón; sumusulat acó at ng̃ mabasa ng̃ mg̃a taong
ipang̃ang̃anak pa sa mg̃a panahong sasapit. Cung mababasa ng̃ mg̃a tao
ng̃ayon ang aking mg̃a sinusulat ay canilang susunuguin ang aking mg̃a
aclat, na siyang pinagcagugulan co ng̃ pagal ng̃ boong aking búhay;
datapuwa’t hindi gayón ang gagawin ng̃ mg̃a taong ipang̃ang̃anak pang
macababasa ng̃ aking mg̃a sinusulat ng̃ayón; sa pagca’t ang mg̃a taong
ipang̃ang̃anak pang iyo’y pawang maguiguing mg̃a pantas at mauunawâ nila
ang aking mg̃a adhicâ at canilang wiwikain: HINDI NATULUG NA LAHAT SA
GABI NG̃ AMING MG̃A NUNO! Ililigtas ng̃ talinghagà ó ng̃ mg̃a cacaibang
mg̃a letrang itó ang aking gawâ, sa camangmang̃an ng̃ mg̃a tao, na gaya
naman ng̃ pagcaligtas sa maraming mg̃a catotohanan ng̃ talinghaga ó ng̃
mg̃a cacaibang mg̃a pagsambá at ng̃ di sirain ng̃ mapangwasak na mg̃a
camay ng̃ mg̃a sacerdote.
—At ¿sa anóng wica sumusulat po cayo?—ang itinanong ni Ibarra,
pagcatapos ng̃ isang sandalíng hindî pag-imíc.
—Sa wica natin, sa tagalog.
Páhiná 207—¡At nagagamit pô ba sa bagay na iyan ang mg̃a “geroglifico”?
—Cung di lamang sa cahirapan ng̃ magdibujo, nagcacailang̃an ng̃ panahón
at tiyaga, halos masasabi co sa inyóng lalong magaling na gamitin ang
mg̃a “geroglifico sa pagsulat ng̃ ating wikà cay sa “alfabeto latino”.
Tagláy ang mg̃a “vocal” ng̃ dating “alfabeto egipcio”; ang ating o na
pangwacas na vocal na na sa calaguitnàan ng̃ o at ng̃ u; wala rin sa
egipciong túnay na tunóg ang E; na sa “alfabeto egipcio” ang ating
ha at ang ating kha na wala sa “alfabetong latín” ayon
sa paggamit natin sa castila. Sa halimbawà; sa sabing
mukha,—ang idinugtong na itinuro ang libro—lalong nababagay
na aking isulat ang sílabang ha sa pamamag-itan nitóng anyóng
isdâ cay sa letrang latina na ipinang̃ung̃usap sa Europa sa pamamag-itan
ng̃ iba’t ibáng paraan. Sa isáng pang̃ung̃usap na hindî totoong
ipinahahalatâ ang letrang itó, gáya sa halimbáwa dito sa sábing
hain, na dito’y hindî totooog mariin ang pang̃ung̃usap ng̃
h, ang guinagamit co’y itóng “busto” ng̃ leó ó itóng tatlóng
bulaklak ng̃ loto, ayon sa bilang ng̃ “vocal.” Hindî lámang
itó, nagágawâ co rito ang pagsúlat ng̃ tínig na sa ilóng lumálabas,
letrang walâ sa “alfabeto latinong” kinastilà. Inuulit cong cung hindî
ng̃â lámang sa cahirápan ng̃ pagdidibujo na kinacailang̃ang pacabutihin,
hálos magagamit ng̃â ang mg̃a “geroglifico;” datapowa’t ang cahirapang
ding itó ang siyang pumimipilit sa aking huwag magsalitâ ng̃ maláwig at
huwag magsaysay cung dî iyóng catatagán at kinakailang̃an lámang: bucód
sa rito’y sinasamahan acó ng̃ pinagpapagalan cong itó, pagca umáalis ang
áking mg̃a panauhing tagá China at tagá Japón.
—¿Anó pong sábi ninyó?
—Hindî pô ba ninyo náriring̃ig? Mg̃a lang̃aylang̃ayan ang áking mg̃a
panauhin; ng̃ taóng itó’y nagcúlang ng̃ isá; maráhil siyá’y hinúli ng̃
síno mang masamáng bátang insíc ó japonés.
—¿Bakit pô nalalaman ninyóng silá’y nanggagaling sa mg̃a lupaíng iyán?
—Dahil pô sa isáng magaáng na paraan: may iláng taón na ng̃ayóng bágo
silá umalís ay itinatalì co sa caniláng paa ang isáng maliit na papel na
may nacasúlat na “Filipinas” sa wicang inglés, at inaacalà cong hindî
totóong maláyò ang caniláng pinaroroonan, at sa pagcá’t sinásalita ang
wicang inglés hálos sa lahát ng̃ pánig ng̃ mg̃a dácong itó. Hindî
nagcamít casagutan ang maliit cong papel sa loob ng̃ mahabang panahón,
hanggáng sa cawacasa’y ipinasulat co sa wicang insíc, at ang nangyari’y
silá’y bumalic ng̃ noviembreng sumunód na may mg̃a daláng ibáng mg̃a
maliliit na papel, na aking ipinabasa: nacasúlat ang isá sa wícang
insíc, at yaó’y isáng báti magmula sa mg̃a pampang̃ín ng̃ HoangPáhiná 208ho, at
ang isá, alisunod sa insíc na áking pinagtanung̃an, yaón daw marahil ay
wicang japonés. Datapuwa’t cayó po’y áking linílibang sa mg̃a bagay na
itó, at hindî co itinatanong sa inyó cung sa paanong bagay
macapaglílingcod acó sa inyó.
—Naparito pô acó’t ibig cong makipag-úsap acó sa inyó tungcól sa isang
bagay na mahalaga,—ang isinagót ng̃ binatà;—cahapon ng̃ hapo’y….
—¿Hinúli pó ba ang cúlang pálad na iyan?—ang isinalabat ng̃ matandang
lalaking malaking totóo ang pagca ibig na macaalam.
—¿Si Elías pô ba ang inyóng sinasabi? ¿Bakin pô ninyó naalaman?
—¡Aking nakita ang Musa ng̃ Guardia Civil.
—¡Ang Musa ng̃ Guardia Civil! ¿At sino pô ba ang Musang iyan?
—Ang asawa ng̃ alférez, na inyóng inanyayahan sa inyóng pagcacatuwa.
Cumálat cahapon sa báyan yaong nangyari sa buwaya. Cung gaano ang
catalásan ng̃ ísip ng̃ Musa ng̃ Guardia Civil ay gayon din ang
catampalasanan ng̃ canyáng budhî, at hininálà na maráhil ang piloto’y
yaong napacapang̃ahas na nag-abaáng sa canyang asawa sa pusaw at
bumuntál cay párî Dámaso; at sa pagca’t siya ang bumabasa ng̃ mg̃a
“parte” (casulatang nagbibigay álam ng̃ anó mang bagay na nangyayari) na
dapat tanggapin ng̃ canyáng asáwa, bahagyà pa lamang dumarating itó sa
canyang bahay na lang̃ó at walang malay, inutusan ang sargento, sampô
ng̃ mg̃a soldado, at ng̃ bagabaguin ang fiesta, upang macapanghigantí sa
inyó, ¡Mag-ing̃at pó cayó! Si Eva’y mabait na babae, palibhasa’y
nanggâling sa mg̃a camay ng̃ Dios … Masama raw babae si doña
Consolación, at waláng nacacaalam cung caninong camáy siya nanggáling!
Kinacailang̃ang naguing “doncella” ó naguíng ina, minsan man lámang,
upang gumalíng ang isang babae.
Ng̃umitî ng̃ cauntî si Ibarra, sacâ súmagót, casabay ang pagcuha sa
canyang cartera ng̃ iláng mg̃a papel.
—Malìmit na nagtátanong pô sa inyó ang aking nasírang amá sa iláng mg̃a
bagay, at natátandaan cong páwang casayahan ang canyang tinamó lamang sa
pagsunód sa inyong mg̃a cahatulan. May casalucuyan acóng isang munting
gawain íbig cong papagtibayin ang magandang calalabasan.
At sinabi ni Ibarra sa matandang lalaki sa maiclíng pananalitâ, ang
pinagbabalac na escuelahang canyang inihandóg sa canyang
pinang̃ing̃ibig, at inilahad sa mg̃a mata ng̃ nagtatacang filósofo ang
mg̃a planong galing Maynila na sa canya’y ipinadala.
—Ibig co sanang ihatol pô ninyó sa akin cung sinosino sa bayan ang mg̃a
Páhiná 209taong aking susuyuin, at ng̃ lalong lumabás na magalíng ang gawaing itó.
Kilalá pô ninyóng totóo ang mg̃a táong nananahan dito; acó’y bágong
carárating at hálos acó’y isáng manunuluyang tagá ibang lupaín sa aking
sariling bayan.
Sinisiyásat ni matandáng Tasiong sa mg̃a mata’y nangguiguilid ang mg̃a
lúhà, ang mg̃a planong na sa canyáng haráp.
—¡Ang inyóng ipagpapatuloy na yariin ay ang aking panaguinip, ang
panaguinip ng̃ isáng abáng sirâ ang ísip!—ang bigláng sinábing
nabábagbag ang lóob;—at ng̃ayó’y ang únang ihahatol co pô sa inyó’y ang
huwág na mulíng cayó’y magtanóng sa ákin magpacailan man!
Tining̃nán siyá ng̃ binátang nangguíguilalas.
—Sa pagcá’t ang mg̃a táong matitinó’y ipalalagay pô cayóng sirâ rin ang
pag-iísip,—ang ipinagpatuloy ng̃ pananalitáng masacláp na
pagpalibhásà.—Inaacalà ng̃ táong páwang mg̃a sirâ ang ísip ng̃ síno
mang hindî nag-iisip ng̃ wang̃is na canilá; itó ang dahilán at
ipinalálagay nilá acóng ul-ól, at ang gayó’y kinikilala cong útang na
lóob, sa pagcá’t ¡ay, sa aba co! sa araw na ibig niláng ibalic sa aking
boo ang sirâ cong ísip; sa araw na iyá’y áalsan acó ng̃ cauntíng
calayâang áking binilí sa halagá ng̃ pagca-acó’y táong may cálolowa. ¿At
síno ang nacacaalam cung silá ng̃â ang may catuwiran? Hindî acó
nag-iisip at hindî acó nabubuhay alinsunod sa caniláng mg̃a cautusán;
pawang mg̃a ibá ang áking sinúsunod na mg̃a palatuntunan, ang áking mg̃a
adhicâ. Sa ganáng canilá’y ang túnay na matinó’y ang gobernadorcillo, sa
pagca’t palibhása’y waláng ibáng pinagaralan cung dî ang magdúlot ng̃
chocolate at magtiis ng̃ casam-án ng̃ asal ni párì Dámaso, ng̃ayó’y
mayaman, liníligalig niyá ang mg̃a maliliit na capaláran ng̃ canyáng
mg̃a cababáyan at cung magcabihirà pa’y nagsásalitâ ng̃ tungcól sa
catuwíran. “Matalas ang pag-iísip ng̃ táong iyán” ang inaacalà ng̃ mg̃a
hang̃al; “tingnan ninyó’t sa waláng anó ma’y nacapagpalakî sa sarili!”
Datapuwa’t acóng nagmána ng̃ cayamanan, mg̃a pagca-aláng-álang ng̃
cápuwà, acó’y nag-áral, ng̃ayó’y isáng mahírap acó, at hindî acó
pinagcatiwalâan ng̃ lálong waláng cabuluháng tungcúlin, at ang sinasabi
ng̃ lahát: “¡Iyá’y isáng ul-ól, iyá’y hindî nacauunawà cung anó ang
pamumuhay!” Tinatawag acó ng̃ curang “filósofo” ng̃ palibác, na ang
ipinahihiwatig ay acó’y isáng madaldal na ipinagmámayabang ang mg̃a
pinagarálan sa Universidad, gayóng siyá pa namáng lálong waláng
cabuluhán. Marahil ng̃â namá’y acó ang túnay na báliw at silá ang mg̃a
tinô, ¿síno ang macapagsasabi?
At pinaspás ng̃ matandâ ang canyáng úlo, na anàkí ibig niyang palayuin
ang isáng pag-iísip, at sacâ nagpatúloy ng̃ pananalitâ:
Páhiná 210—Ang icalawáng maihahatol co sa inyó’y magtanóng pô cayó sa cura, sa
gobernadorcillo, sa lahát ng̃ mg̃a táong nacacacaya; bibigyan cayó nilá
ng̃ mg̃a masasamâ, hang̃ál at waláng cabuluháng mg̃a cahatulán;
datapuwa’t hindî pagtalîma ang cahulugán ng̃ pagtatanóng, magpacunuwarî
cayóng sinúsunod ninyó silá cailan man at mangyayaring gawin ninyo, at
inyóng ipahayag na iniaalinsunod ninyó sa canilá ang inyóng mg̃a gawâ.
Naglininglínìng ng̃ sandali si Ibarra at nagsalitâ, pagcatapos:
—Magalíng ang inyóng hátol, ng̃uni’t mahirap sundin. Dapuwa’t ¿hindî
ng̃â cayâ maipagpatuloy co ang aking panucálà na hindî tumakip sa
panúcalang iyán ang isáng dilím? ¿Hindî bagá cayâ magawâ ang isáng
cagaling̃an cahi’t tahákin ang lahát, yámang hindî cailang̃an ng̃
catotohanang manghirám ng̃ pananamit sa camalîan?
—¡Dáhíl diyá’y walâ sino man sumisinta sa catotohanang hubád! Magalíng
ang bágay na iyán sa salitâ, mangyayari lamang sa daigdîg na
pinápanaguimpan ng̃ cabatâan. Náriyan ang maestro sa escuela, na walang
tumútulong síno man, sangól na púsong nagmithî ng̃ cagaling̃an ay walang
ináni cung di libác at mg̃a halakhác; sinábi ninyó sa áking cayó’y taga
ibang báyan sa inyóng sariling lupaín, at naniniwalâ acó. Mulâ sa únang
áraw ng̃ inyóng pagdatíng díto’y inyóng sinactán ang calooban ng̃ isáng
fraileng cabalitaan sa mg̃a táong siya’y isáng banál, at ipinalalagay
ng̃ canyáng mg̃a cápuwâ fraileng siyá’y isáng pantás. Loobin nawâ ng̃
Dios na ang guinawâ ninyóng itó’y huwág siyáng maguing cadahilanan ng̃
mg̃a mangyayari sa inyó sa hináharap na panahón. Huwág po ninyóng
acalâing dáhil sa pinawawal-áng halagá ng̃ mg̃a dominico at agustino ang
guinggóng hábito, ang cordón at ang salaulang pangyapác, na dahil sa
minsang ipinaalaala ng̃ isáng dakílang doctor sa Santo Tomás, na
ipinasiyá ng̃ papa Inocencio III, na lalong nauucol daw sa mg̃a baboy
cay sa mg̃a tao ang mg̃a palatuntunan ng̃ mg̃a franciscano’y hindî silá
mang̃agcácaisa upang papagtibayin yaóng sábi ng̃ isáng fraileng
procurador: “Higuit ang ikinapangyayari ng̃ lálong walang cabuluháng
uldóg cay sa Gobierno, cáhi’t maguing casama pa nitó ang lahát niyáng
mg̃a soldado “Cave ne cadas”. Totóong macapangyarihan ang guintô;
madalás na inihápay ng̃ gúyang vacang guintô ang túnay na Dios sa
canyáng mg̃a altar, at nangyayari itó búhat pa sa panahón ni Moísés.
—Hindî acô lubháng mapangláwin sa pag-iísip ng̃ mangyayari sa anó mang
bágay, at sa gánang ákin ay hindî namán napacapang̃anib ang pamumuhay
sa áking lupaín,—ang isínagót ni Ibarrang ng̃uming̃itî.—Inaacalà cong
nápacalampas namán ang mg̃a tácot na iyán, at umaasa acóng áking
magágawâ ang aking Páhiná 211mg̃a panucála, na hindî acó macacakita ng̃ malalaking
mg̃a hadláng sa dácong íyan.
—Hindî ng̃a, sacali’t cayó’y tangkilikin nilá; datapuwa’t magcacaroon
cayó ng̃ mg̃a hadláng cung cayo’y hindî tangkilin. Casucatán na upang
madúrog na lahát ang inyóng mg̃a pagsusumicap sa mg̃a pader ng̃ bahay
ng̃ tinatahanan ng̃ cura, ang iwaswás ng̃ fraile ang canyáng cordón ó
ipagpág cayâ niyá ang canyáng hábito; itátanggui ng̃ alcalde bucas, sa
papaano mang dahilán, ang sa inyo’y ipinagcaloob ng̃ayon; hindî itutulot
ng̃ síno mang ináng pumásoc ang canyáng anác sa páaralan, at cung
macágayo’y baligtád ang ibubung̃a ng̃ inyóng lahát na mg̃a pagpapagal:
macapanghihinà ng̃ lóob sa mg̃a magpapanucálà pagcatapos, na tumikím
gumawâ ng̃ anó mang bagay na cagaling̃an.
—Bagá man sa inyóng sabí,—ang tugón ng̃ binátà, hindî acó macapaniwálà
sa capangyarihang iyang sinabi ninyó, at cáhit ipagpalagáy ng̃
catotohanan, cahi’t paniwalâan túnay ng̃a, mátitira rin sa áking
pinacalábis ang bayang may pag-iísip, ang Gobiernong may maning̃as na
hang̃ad sa pagtatátag ng̃ mg̃a panucalang totoong maiinam, taglay niyá
ang mg̃a dakilang adhicâ at talagáng ibig ng̃a niya ang icágagaling ng̃
Filipinas.
—¡Ang Gobierno! ¡Ang Gobierno!—ang bulóng ng̃ filósofo, at sacà
tuming̃alà upang ting̃nán ang bubung̃án.—Bagá man túnay na magcaróon
ng̃ maning̃as na nasang padakilâin ang lupaíng itó sa icágagaling ng̃
mg̃a taga rito rin at ng̃ Ináng Báyan; bagá man manacanacang alalahanin
ng̃ mang̃isang̃isang mg̃a nang̃ang̃atung̃culan ang magagandang caisipán
ng̃ mg̃a háring católico, at bangguitín cung siya’y napapag-isá, ang
Gobierno’y hindî nacakikita, hindî nacaririnig, hindî nagpapasiyá, liban
na lamang sa ibiguin ng̃ cura ó provincial na canyáng makita,
mápakinggan at mápasiyahán; lubós ang pagsampalatayang cayâ lamang siyá
matíbay ay dahil sa canilá; na cung siya’y nananatili’y sa pagca’t
siya’y inaalalayan nilá; cung siya’y nabubuhay, sa pagca’t
ipinahihintulot niláng siyá’y mabuhay, at sa araw na iwan siyá ng̃ mg̃a
fraile’y siya’y matútumbang gáya ng̃ pagcatumbá ng̃ isang taotaohan
pagca walâ ng̃ sa canya’y pang-alalay. Tinatacot ang Gobierno sa
panghihimagsík ng̃ bayan, at tinatacot ang bayan sa mg̃a hucbó ng̃
Gobierno: nagmulà rito ang isang magaang na laróng nacacatulad sa
nangyayari sa mg̃a matatacutin cung sila’y pumapasoc sa mg̃a malulungcót
na lúgar; ipinalálagay niláng mg̃a “fantasma” ang canilang sarilíng mg̃a
anino, at ipinalálagay niláng mg̃a voces ng̃ ibá ang mg̃a alíng̃awng̃aw
ng̃ caniláng sariling mg̃a voces. Hindî macawáwalà ang Gobierno sa
pananalima sa mg̃a fraile, samantalang hindî siyá nakikipag-alam sa
bayáng itó; mabubuhay siyang catúlad niyáng mg̃a bátang báliw, na
pagdaca’y nang̃áng̃atal márinig lámang ang voces ng̃ sa canPáhiná 212ya’y
tagapag-alágà, na caniláng pinacasusuyò ng̃ dî anó lámang at ng̃ sa
canila’y magpaumanhin. Hindî nagháhang̃ad ang Gobiernong siya’y magtamó
sa hináharap na panahón ng̃ sariling lacás na sagánà, siya’y isáng bísig
lámang, sa macatuwíd ay tagaganáp; ang úlo’y ang convento, sa macatuwíd
ay siyáng tagapag-utos, at sa ganitóng hindî niyá pagkilos, nagpapaubayà
siyáng siya’y caladcarín sa magcabicabilang bang̃ing malalalim, siya’y
naguiguing lilim lamang, nawáwal-an siyang cabuluhán, at sa canyáng
cahinaan at casalatan sa caya’y ipinagcacatiwalà niyang lahát sa mg̃a
camáy na upáhan. Cung hindî’y inyó pong isúmag ang anyô ng̃ pamamahálà
sa atin ng̃ ating Pámunuan sa mg̃a ibang lupaíng inyóng linacbáy …
—¡Oh!—ang isinalabat ni Ibarra,—mapapacalabis namán ang mg̃a
cahing̃iang iyan; magcásiya na lámang táyo sa pagcakitang ang baya’y
hindî dumáraing, at hindî nagcacahirap na gaya ng̃ mg̃a ibáng lupaín, at
ito’y salámat ng̃a sa Religión at sa cabaîtan ng̃ mg̃a púnong dito’y
namamahálà.
—¡Hindî dumáraing ang bayan, sa pagcá’t waláng voces, hindî cumikilos
sa pagca’t hindî nacacaramdam sa mapang̃anib na pagtulog, at hindî
nahihirapan, ang wicà po ninyó, sa pagca’t hindî niyá nakikita cung
paano ang pagdurugô ng̃ canyáng púsò, ¡Ng̃uni’t makikita’t mariring̃ig
isáng áraw at ¡sa abá ng̃ mg̃a lumiligaya sa pagdaráyà at sa gabí cung
mang̃agsigawâ, dahil sa ang acálà nilá’y natutulog na lahát. ¡Pagca
naliwanagan ng̃ sícat ng̃ áraw ang carumaldumal na anác ng̃ mg̃a
cadilimán, cung magcágayo’y dárating ang cakilakilabot na pananag-úlì
ng̃ ísìp, búbugsô at sasambulat ang hindî maulátang lacás na kinulóng sa
lubháng mahábang panahón, ang napacaraming camandág na isaisang patác na
sinálà, ang di masayod na mg̃a himutóc na linunod … ¿Cung magcágayo’y
sino cayâ ang magbabayad niyang mg̃a útang na manacânacang sinísing̃il
ng̃ báyan ayon sa ating nababasa sa pigtâ ng̃ dugong mg̃a dahon ng̃
Historia?
—¡Hindî ipahihintulot ng̃ Dios, ng̃ Gobierno at ng̃ Religióng dumating
ang araw na iyan!—ang mulíng isinagót ni Crisóstomo, na nalálaguim ng̃
laban sa canyang saríling calooban.—Sumasampalataya sa religión at
sumisinta sa España ang Filipinas; talastas ng̃ Filipinas cung gaano
calakí ang mg̃a cagaling̃ang guinágawâ ng̃ nación sa canya. Tunay ng̃a’t
may mg̃a capaslang̃ang nagagawa, hindî co rin naman icacailang siya’y
may mg̃a caculang̃an; datapuwa’t nagpapagal ang España ng̃ pagbabago ng̃
mg̃a cautusán at mg̃a palácad na námamasid niyáng dî totóong wastô upang
mabigyáng cagamutan ang gayóng mg̃a capaslang̃án at mg̃a caculang̃an;
nagbabalac ng̃ mg̃a bago’t bagong panucálà, hindî masamang asal.
Páhiná 213—Nalalaman co, at nárito ang casám-ang lálò. Ang mg̃a pagbabagong utos
na nanggagaling sa mataas, pagdatíng sa baba’y nawawal-ang cabuluhán,
dahil sa mg̃a pangit na pinagcaratihan ng̃ lahát, sa halimbawa, ang
maning̃as na hang̃ad na pagdaca’y yumaman at ang camangmang̃an ng̃
bayang ipinauubáya ang lahat ng̃ gawín ng̃ may mg̃a salanggapang na
budhî. Hindî nasasalansà ng̃ isáng tadhanà ng̃ hárì ang mg̃a gawang
lisyà ng̃ mg̃a namiminúnò, samantálang hindî abang̃án ng̃ isáng
mapagmalasakit na macapangyarihan ang lubós na pagtalima sa tadhánang
iyón ng̃ hárì, samantalang hindî ipinagcacaloob ang calayâang magsalitâ
laban sa malalabis na mg̃a cagagawan ng̃ nang̃aglúlupit na mg̃a
harîharían sa bayan: mátitira sa pagcapanucála, ang mg̃a panucála, ang
mg̃a capaslang̃a’y mananatili’t hindî masasawatâ, at gayón ma’y tahímic
na matutulog ang ministro, sa galác na siya’y nacatupád ng̃ canyáng
catungcúlan. Hindî lamang ito, sacali’t pumarito ang isáng guinóong may
mataas na catungcúlang may taglay na mg̃a dakila’t magagandáng mg̃a
hang̃ád, samantalang sa licura’y tinatawag siyáng-ulól, sa haráp niya’y
ganitó ang ipasísimulang sa canya’y iparinig: “hindî po nakikilala ng̃
inyóng camahalan, ang lupaing ito, hindî pô nakikilala ng̃ inyóng
camahalan ang mg̃a “indio”, pasasamain pô ng̃ camalian ninyó silá, ang
mabuti po’y magcatiwalâ cayó cay “fulano” at cay “zutano” at ibá pa,” at
sa pagca’t hindî ng̃a naman nakikilala ng̃ camahalan niya ang lupaing
hangga ng̃ayo’y na sa América ang canyáng boong acálà, at bucod sa roo’y
ma’y mg̃a caculang̃an at may mg̃a hindî mapagtagumpayán ng̃ marupóc
niyáng lóob, na gaya rin naman ng̃ lahát ng̃ táo, siya’y napahihinuhod.
Nadidilidili naman ng̃ camahalan niyang kinailang̃ang siya’y magpatúlò
ng̃ maráming páwis at magcahírap ng̃ dî cawásà upang camtán niyá ang
catungculang hinahawácan, na tatlóng taón lamang ang itátagal ng̃
catungculang iyón, na sa pagca’t siyá’y may catandaan na’y
kinacailang̃ang huwag ng̃ mag-íisip ng̃ mg̃a pagtutuwid ng̃ licô at ng̃
mg̃a pagsasanggalang sa naaapi, cung dî ang iguiguinhawa niya sa
panahông darating; isáng malíit na “hotel” (magandang bahay) sa Madrid,
isáng mainam na tahanan sa labás ng̃ ciudad at isáng magaling na
pakikinabang sa taóntaón sa patubuang salapi upang macapagbúhay-guinháwa
sa pang̃ulong báyang tahanan ng̃ hárì ang mg̃a bagay ng̃ang itó ang
dapat paghanapin sa Filipinas. Huwág táyong huming̃î ng̃ mg̃a
cababalaghán, huwág nating hing̃ing magmalasakit sa icagagaling ng̃
lupaíng itó ang tagá ibáng lupaíng naparirito at ng̃ macakita ng̃
cayamanan at pagcatapos ay aalis. ¿Anóng cahalagahan sa canyá ng̃
pagkilalang lóob ó ng̃ mg̃a sumpâ ng̃ isáng bayang hindî niya kilalá, na
walâ síyáng ano mang súcat alalahanin at walâ naman doon ang canyáng
mg̃a sinisinta? Upang tumimPáhiná 214yas ang dang̃al ay kinacailang̃an
umaling̃awng̃aw sa mg̃a taing̃a ng̃ ating mg̃a iniibig, sa hang̃ing
sumisimoy sa ating tahanang bahay ó sa kinamulatang bayang mag-iing̃at
ng̃ ating bung̃ô at mg̃a but-ó, … ibig nating maramdaman ang
pagcaunlac sa ibabaw ng̃ ating libing̃an, at ng̃ mapapag-init ng̃
canyáng mg̃a sinag ang calamigán ng̃ camatayan, ng̃ huwag namang totoong
mauwi na ng̃a tayo sa wala, cung di may matirang anó mang
macapagpapaalaala sa atin. Alin man dito’y walâ tayong maipang̃acò sa
pumaparito upang mamanihalà ng̃ ating capalaran. At ang lalò pang
kasamasamaan sa lahát ay nang̃agsisi-alis pagka nagpapasimulâ na ng̃
pagcaunawà ng̃ canilang catungculan. Ng̃uni’t lumálayô tayo sa ating
pinag-uusapan.
—Hindî, bago tayo magbalíc sa pinag-uusapan natin ay kinacailang̃ang
cong pagliwanaguin ang iláng mg̃a tang̃ing bagay,—ang dalidaling
isinalabat ng̃ binatà. Mangyayaring sumang-ayon acóng hindî nakikilala
ng̃ Pamahalaan ang calagayan, caugalian at minimithî ng̃ bayan,
datapuwa’t sa acala co’y lalong hindî nakikilala ng̃ bayan ang
Pamahalaan. May mg̃a cagawad ang Pamahalaang walang cabuluhan, masasamâ,
cung itó ang ibig ninyóng aking sabihin, datapuwa’t mayroon namang mg̃a
cagawad na magagalíng, at ang magagalíng na ito’y waláng magawâ, sa
pagca’t sumasaguitnâ sila ng̃ caramihang hindî gumágalaw, aayaw gumalaw,
ang mg̃a mamamayan bagang bahagyâ, na nakikialam sa mg̃a bagay na sa
canya’y nauucol. Ng̃uni’t hindî acó naparito’t ng̃ makipagmatuwiran sa
inyo tungcol sa bagay na itó; naparito acó’t ng̃ sa inyo’y huming̃ing
cahatulan, at ang inyong sabi’y yumucód acó sa mg̃a diosdiosang
catawatawá.
—Tunay ng̃â, at itó rin ang aking inuulit, sa pagca’t dito’y
kinacailang̃ang ibabâ ang ulo ó pabayaang ilagpác.
—¿Ibaba ang ulo ó pabayaang ilagpac?—ang inulit ni Ibarrang
nag-iisip-isip.—Totoong napacahigpit ang páhirang̃ang iyán! Ng̃uni’t
¿bakit? Diyata’t ¿hindî ng̃â cayâ mangyayaring magcaayos ang pagsinta sa
aking tinubuang lupa at ang pagsinta sa España? ¿Kinacailang̃an bagang
magpacaîmbi upang maguing magalíng na binyagan, papang̃itin ang sariling
budhi upang macagawa ng̃a ng̃ isáng magaling na panucalà? Sinisinta co
ang aking tinubuang lúpà, ang Filipinas, sa pagca’t siya ang
pinapacacautang̃an co ng̃ buhay at ng̃ aking caligayahan, at sa pagca’t
dapat sintahin ng̃ lahat ng̃ tao ang canyang tinubuang lúpa; sinisinta
co ang España, ang lupang tinubuan ng̃ aking magugulang, sa pagca’t baga
man sa lahat ng̃ bagay na nangyayari, pinagcacautang̃an siya at
pagcacautang̃an ng̃ Filipinas ng̃ canyáng caligayahan at ng̃ canyang
cagaling̃an sa panahong dárating; católico acó, nananatili sa aking
dalisay ang pananampalataya ng̃ aking mg̃a magugulang, at hindî co
maalaman cung anóng cadahilanan at aking ibábabâ ang aking úlo, gayóng
mangyayari namang aking itunghay; cung anong cadahilanan at aking
ihahayin ang aking ulo sa aking mg̃a caaway, gayong sila’y mangyayari co
namang yurakin!
—Sa pagca’t na sa camay ng̃ inyóng mg̃a caaway ang linang na ibig
ninyóng pagtamnan, at walâ cayóng lacás na mailalaban sa canilá….
Kinacailang̃an munang hagcan ninyó ang camay na iyang….
—¡Hagcán! Datapuwa’t ¿nalilimutan na ba ninyong silasila ang pumatáy sa
aking amá, at siya’y caniláng hinucay at inalis sa canyang libing̃an?
Ng̃uni’t acóng canyáng anác ay hindî co nalilimutan, at cung hindî co
siya ipinanghihiganti’y, dahil sa liniling̃ap co ang capurihan ng̃
religión.
Itinung̃ó ang úlo ng̃ matandáng filósofo.
—Guinoong Ibarra.—ang canyang isinagót ng̃ madalang na
pananalitá:—cung nananatili sa inyong alaala ang mg̃a gunitaing iyan,
mg̃a gunitaing hindî co maihahatol na inyóng limutin; huwag pô ninyóng
ipagpatuloy ang panucalang inyóng binabantang gawín, at hanapin ninyó sa
íbang dáco ang icagagaling ng̃ inyóng mg̃a cababayan. Humihing̃i ang
panucalà ninyo na ang ibang tao ang gumawâ, sa pagca’t upang mayarì,
hindi lamang salapi at hang̃ad na macayari ang kinacaìlang̃an; bucód sa
rito’y kinacailang̃an dito sa ating lupaín ang pagca matiisin, malabis
na catiyagaa’t pagsusumicap at matibay na pag-asa, sa pagca’t hindî
nahahanda ang linang; pawang mg̃a dawag lamang ang nacatanim.
Napag-uunawà ni Ibarra ang cahalagahan ng̃ mg̃a salitang itó; datapuwa’t
hindî siya macapanglulupaypá’y; na sa canyang gunita ang alaala cay
María Clara; kinacailang̃ang mayari ang canyang inihandóg na pang̃acò.
—¿Wala na bagáng ibang sa inyo’y maihatol ang dinanas ninyó cung di ang
mahigpít na paraang iyan?—ang itinanong sa mahinang pananalita.
Tinangnán siyá ng̃ matandáng lalaki sa bísig at saca siya dinalá sa
bintanà. Isang hang̃ing malamig na pang̃unahin ng̃ timog ang siyang
humihihip; nalalatag sa mg̃a mata niya ang halamang ang hangganan ay ang
malawac na gubat na siyang pinacabacod.
—¿Bakit pô ba hindî natin tutularan ang gawa niyáng mahinang catawán
ng̃ halamang iyang humihitic sa dami ng̃ bulaclac at mg̃a búco?—anang
filósofo, na itinuturò ang isang magandang púnò ng̃
rosa.—Pagcahumihihip ang hang̃in at ipinagwawagwagan siya, ang
guinagawa niya’y yumúyucod, anaki’y itinatagò ang canyang mahalagang
taglay. Cung manatili ang punò ng̃ rosa sa pagcatuwid, siya’y mababali,
isasabog ng̃ hang̃in ang mg̃a bulaclac at maluluoy ang mg̃a búco.
PagPáhiná 216caraan ng̃ hang̃in, nananag-uli ang punò ng̃ rosa sa pagtuwid, at
ipinagmamalaki ang canyang cayamanan, ¿sino ang sa canya’y
macacapípintas dahil sa canyang pahihinuhod sa pang̃ang̃ailang̃an, sa
macatuwid baga’y sa pang̃ang̃ailang̃ang pagyucod? Tan-awain po ninyo
roon ang lubhang mayabong na cáhoy na “cúpang” na iyón, na iguinagalaw
ng̃ boong cadakilaan ang canyang na sa caitaasang mg̃a dahong
pinagpupugaran ng̃ lawin. Ang “cúpang” na iya’y dinala co ritong galing
sa gubat ng̃ panahong siya’y mahinà pang usbóng; inalalayan co ang
canyang catawan ng̃ maliliit na mg̃a patpat sa loob ng̃ di cacaunting
panahón. Cung dinalá co rito ang cahoy na iyang malaki na’t sagana sa
buhay, wala ng̃ang salang hindi sana siya nabuhay: ipinagwagwagan disin
siya ng̃ hang̃in ng̃ panahóng hindi pa nacacacapit ang canyang mg̃a ugat
sa lupa upang macapagbigay sa canya ng̃ kinacailang̃ang icabubuhay,
alinsunod sa canyang laki at taas. Ganyan din pô naman ang maguiguing
wacas ninyo, halamang inacat na nanggalíng sa Europa at inilipat sa
mabatóng lupaíng itó, cung hindî cayó hahanap ng̃ sa inyo’y aalalay, at
hindî cayó magpapacalíit. Masama pô ang inyóng calagayan, cayó’y
nag-íisá, mataas; umuugà ang lúpà, nagbabalità ang lang̃it ng̃ malakíng
unós, at napakita ng̃ nacahihicayat ng̃ paglapit ng̃ lintíc ang
maruruclay na dulo ng̃ inyong angcán. Hindî catapang̃an, cung di
capang̃ahasang tacsil ang mag-isang makihamoc sa boong casalucuyang
náririto; wala sino mang pumipintas sa pilotong nang̃úng̃ubli sa isang
doong̃án sa unang hihip ng̃ hang̃ing nagbabalita ng̃ darating na bagyó.
Hindî caruwagan ang yumucod cung nagdaraan ang punglo (bala); ang
masama’y ang lumantad upang mahandusay at huwag na muling bumang̃on.
—¿At magcacaroon cayâ ng̃ inaasahan cong bung̃a ang pag-amis sa
sariling itó?—ang itinanóng ni Ibarra;—¿maniniwalà cayâ sa akin at
lilimutin cayâ ng̃ sacerdote ang guinawâ co sa canyang pag-imbi? ¿Tunay
ng̃â cayang tutulong sila sa akin sa icalalagô ng̃ pagpapaaral sa mg̃a
batà, na siyáng makikipang̃agaw sa convento ng̃ mg̃a cayamanan ng̃
bayan? ¿Hindî caya mangyaring sila’y magpacunwarî ng̃ pakikipag-ibigan,
magpaimbabaw ng̃ pagtatangkilic, at sa ilalim, sa mg̃a cadiliman ay
siya’y bacahin, siraing unti-unti, sugatan ang canyang bucóng-búcong at
ng̃ lalong madaling maibuwal siyá, cay sa labanan ng̃ pamukhaan?
¡Alinsunod sa iniacalà po ninyong mg̃a anyo’y maaasahang mangyayari ang
lahat!
Nanatili ang matandang lalaki sa hindî pag-imíc at hindî macasagót.
Nag-isip-isíp ng̃ ilang sandalî at sacâ nagsalitâ ulî:
—Cung gayón ang mangyari, cung maluoy ang inyóng panucalà, macaaaliw sa
inyong hapis ang pagcaalam ninyong inyong guinawâ ang lahat ninyong
macacaya, at gayon man ang cahinatna’y may cauntî ring pakikinabang̃in:
itatag Páhiná 217ang unang bató, magtanim, at marahil cung macaraan na ang sigabo
ng̃ unós ay sumibol ang iláng butil, magnawnaw pagcalampas ng̃
capahamacán, máligtas ang angcan sa pagcapahamac at sa cawacasa’y
maguing binhi ng̃ mg̃a anac ng̃ maghahalamáng namatay. Mangyayaring
macapagpalacás ng̃ loob ang gayóng ulirán sa mg̃a ibáng nang̃atatacot
lamang magpasimulâ.
Pinaglininglining ni Ibarra ang mg̃a catuwirang itó, napagmasid ang
canyáng calagayan at napagwaring totoong na sa catwiran ang matandáng
lalaki sa guitnâ ng̃ canyang pagcamahiliguin sa paniniwala sa
mapapanglaw na casasapitan ng̃ anó mang panucalà.
—¡Naniwalâ acó sa inyó!—ang bigláng sinabi, at pinacahigpit ni Ibarra
ang camay ng̃ matandáng lalakì.—Hindi nasayang ang aking pag-asang
bibigyan pô ninyô acó ng̃ magalíng na cahatulán. Ng̃ayón dín ay paparoón
acó sa cura’t aking bubucsán sa canyá ang nilalaman ng̃ aking pusò, sa
pagca’t ang catotohana’y walà naman siyáng guinagawâ sa aking anó mang
bágay na masamâ, sa pagca’t hindî naman maguiguing cawang̃is na lahat
ng̃ nag-usig sa aking amá. Bucód sa rito’y may ipakikiusap pa acó sa
canyá tungcól sa icagagalíng niyáng culang palad na ulol na babaeng iyán
at ng̃ canyáng mg̃a anác; ¡nananalíg acó sa Dios at sa mg̃a tao!
Nagpaalam sa matandáng lalaki, sumacay sa cabayo at yumao.
—¡Masdán nating magaling!—ang ibinulóng ng̃ mapag-isip ng̃ mapapanglaw
na filósofo; na sinusundán si Ibarra ng̃ canyáng tanaw;—hiwatigan
nating mabuti cung paano cayâ ang gagawín ni Capalarang pagyarì ng̃
pinasimulaang “comedia” sa libang̃an.
—Ng̃ayo’y tunay na siya’y nagcacámali: pinasimulaan ang “comedia” ng̃
caunaunahan pa bago nangyari ang sa libing̃an.
Páhiná 218 ## XXVI.
ANG “VISPERA” NG “FIESTA.”
Tayo’y na sa icasampô ng̃ Noviembre, vispera (araw na sinusundan) ng̃
fiesta (pagsasayá).
Iniiwan ang caugaliang anyó sa araw-araw, at gumagamit ang bayan ng̃
isáng waláng cahulilip na casipagan sa bahay, sa daan, sa simbahan, sa
sabung̃an at sa cabukiran; pinupunô ang mg̃a bintanà (durung̃awán ó
linib) ng̃ mg̃a “bandera” at ng̃ mg̃a “damáscong may iba’t ibang culay;
napupuspos ang alang-alang ng̃ mg̃a ugong ng̃ mg̃a putóc at ng̃ música;
nasasabugan at nalalaganapan ang hang̃in ng̃ mg̃a cagalacan.
Sarisaring minatamis na mg̃a bung̃ang cahoy rito ang nang̃acalagay sa
mg̃a “dulcerang” (lalagyán ng̃ matamís) cristál na may sarisáring
masasayáng cúlay na pinag aayos-áyos ng̃ dalaga sa isang “mesita”
(maliít na mesa), na natátacpan ng̃ maputing “mantel” na “bordado.”
Sumisiap sa “pátio” ang mg̃a sisiw, cumacacac ang mg̃a inahing manóc,
humagukhoc ang mg̃a baboy, na nang̃aguíguitla sa catuwaan ng̃ mg̃a tao.
Nagmamanhic manaog ang mg̃a alilang may mg̃a daláng doradang “vagilia”
(sasisaring bágay na lalagyan ng̃ pagcaing napapamutihan ng̃ mg̃a
dibujong dorado), pilac na mg̃a “cubierto” (cuchara, cuchillo at
tenedor) dito’y may kinagagalitan dahil sa pagcabasag ng̃ isang pingan,
doo’y pinagtatawanan ang isang babayeng tagabukid; sa lahat ng̃ daco’y
may nang̃ag-uutos, nang̃ag-uusapan, sumisigaw, nang̃agpipintasan,
nangagbabalacbalac, nang̃ag-aaliwan ang isa’t isá, at pawang caguluhan,
ugong, caing̃ayán. At ang lahat ng̃ pagsusumicap na itó at itong lahat
na pagpapagal ay dahil sa panauhing kilala ó hindî kilala; ang
cadahilana’y ng̃ pagpakitaan ng̃ magandang loob ang taong marahil ay
hindî pa nakikita cailan mán, at marahil cailan man ay hindî na pakikita
pagcatapos; ng̃ ang tagaibang bayan, ang naglalacbay-bayan, ang
caibigan, ang caaway, ang filipino, ang castila, ang dukhâ, ang mayaman
ay umalis doon pagcaPáhiná 219tapos ng̃ fiestang natutuwa at walang maipintas:
hindî man lamang hinihing̃ì sa canilang cumilala ng̃ utang na loob, at
hindî hinihintay sa mg̃a panauhing yaong huwag gumawâ ng̃ anó mang
isasamâ ng̃ mapagcandiling magcacasambaháy samantalang tinutunaw ó cung
matunaw na sa tiyan ang canilang kinain. Ang mg̃a mayayáman, ang mg̃a
nacakita ng̃ higuit cay sa mg̃a ibá, palibhasa’y nang̃aparoon sa
Maynilà, nang̃agsisibili ng̃ cerveza, champagne, mg̃a licor, mg̃a alac
at mg̃a pagcaing galing Europa, mg̃a bágay na bahagyà na nilá natiticman
ang isáng subò ó isáng lagóc. Magandang totoó ang pagcacahanda ng̃
canyáng mesa.
Sa dacong guitnâ’y naroroon ang isáng “pinya-pinyahang” kinatutusucan
ng̃ mg̃a panghining̃áng marikít na lubhâ ang pagcacagawâ ng̃ mg̃a
“presidiario” sa mg̃a horas ng̃ caniláng pagpapahing̃alay. Ang mg̃a
panghining̃áng itó’y may mg̃a anyong “abanico,” cung minsa’y catulad ng̃
mg̃a pinagsalitsalit na mg̃a bulaclac, ó isáng ibon, isáng “rosa”, isáng
dahon ng̃ anahaw, ó mg̃a tanicalâ, na pinapagmulâ ang lahát ng̃ itó sa
isáng caputol na cahoy lamang: isáng bilanggong pinarurusahan sa
sapilitang pagtatrabajo ang may gawâ, isáng pang̃al na “cuchillo” ang
gamit na casangcapan at ang voces ng̃ bastonero ang siyang
nagtuturò.—Sa magcabilang tabí ng̃ pinyang itó, na tinatawag na
“palillera”, nacalagáy sa mg̃a cristal na “frutero” (lalagyan ng̃
bung̃ang-cahoy) ang nacatimbóng mg̃a “naranjitas” (santones ang tawag
ng̃ iba), lansones, ates, chicos at manggá pa cung magca minsan, bagá
man buwan ng̃ Noviembre. Sacâ sa mang̃a bandeja sa ibabaw ng̃ mg̃a papel
na may burdang inukit at may mg̃a pintáng makikináng na mg̃a cúlay,
nacahayin ang mg̃a “jamong” galing Europa ó galing China, isáng malaking
“pastel” na ang anyó’y “Agnus Dei,” (tupang may tang̃ay na banderang may
nacadibujong isang cruz), ó cayá’y calapati, ang Espíritu Santo marahil,
mg̃a “pavo rellenado,” at ibá pa; at sa casamahan ng̃ lahat ng̃ ito’y
ang pangpagana sa pagcaing mg̃a frasco ng̃ mg̃a “achara” na may
caayaayang mg̃a dibujong gawâ sa bulaclac ng̃ bung̃a at ibá pang mg̃a
gúlay at mg̃a bung̃ang halaman na totoong mainam ang pagcacahiwà na
idinigkít ng̃ “almibar” sa mg̃a taguiliran ng̃ mg̃a garrafón.
Linilinis ang mg̃a globong vidrio, na pinagmanamana ng̃ mg̃a ama’t ng̃
mg̃a anác, pinakikintab ang mg̃a tansong aro; hinuhubdan ang mg̃a
lampara ng̃ petróleo ng̃ canilang mapupuláng mg̃a funda, na sa canila’y
naglalagac sa loob ng̃ isang taón sa mg̃a lang̃aw at sa mg̃a lamoc na sa
canila’y sumisirâ; umuugoy, cumacalansing, umaawit ng̃ caligaligaya ang
mg̃a “almendra” at mg̃a palawit na cristal na nagkikinagan ng̃
sarisaring maniningning na cúlay dahil sa anyô ng̃ pagcacatapyas; na ano
pa’t anaki’y nang̃akikisaliw sa pagcacatuwâ, nang̃agsasayá
Páhiná 220pinagpag-iiba’t-iba ang ningning at pinasisinag sa ibabaw ng̃ mapuputing
mg̃a pader ang mg̃a cúlay ng̃ bahag-hari.
Ang mg̃a bata’y nang̃aglalarô, nang̃agcacatuwâan, hinahabol ang
maniningning na mg̃a cúlay, nang̃atitisod, nababasag ang mg̃a tubo,
datapuwa’t ito’y hindî nacacagambalà upang ipagpatuloy ang catuwaan ng̃
fiesta: ibáng ibá ang caniláng casasapitan at ang mg̃a luhà ng̃ caniláng
mabibilog na mg̃a matá, ang siyang magsaysay cung mangyari ang ganitóng
pagbabasag sa ibáng panahon ng̃ isáng taón.
Lumalabás, na gaya rin ng̃ mg̃a cagalang-galang na mg̃a lámparang itó,
sa mg̃a pinagtatagúan, ang mg̃a pinagtiyagaang gawín ng̃ dalaga: mg̃a
“velo” na sa “crochet” ang pagcacayarì, maliliit na mg̃a alfombra, mg̃a
bulaclac na gawáng camay; inilalabás din ang mg̃a caunaunahang bandejang
sa calaguitnaa’y may nacapintáng isáng dagatang may mg̃a maliliit na
isda, mg̃a buaya, mg̃a lamáng dagat, mg̃a lúmot, mg̃a coral at mg̃a
batóng vidriong maniningning ang mg̃a cúlay. Namamauló ang mg̃a
bandejang itó sa mg̃a tabaco, mg̃a cigarrillo at maliliit na hitsóng
pinilí ng̃ maiínam na mg̃a dalirì ng̃ mg̃a dalága.
Cumikintáb na parang salamín ang tablá ng̃ báhay; mg̃a cortinang júsi ó
piña ang mg̃a pamuti ng̃ mg̃a pintúan, sa mg̃a bintana’y nacasabit ang
mg̃a farol cristal, ó papel rosa, azul, verde ó pulá: napupuspos ang
bahay ng̃ mg̃a bulaclac at ng̃ mg̃a lalagyan ng̃ mg̃a halamang
namumulaclac ó magaling na mg̃a pamuti na ipinapatong sa mg̃a pedestal
na loza sa China; pati ng̃ mg̃a santo’y nang̃agsisigayac, ang mg̃a
larawan at ang mg̃a, “reliquia” ay nang̃agsásaya namán, pinapagpagán
silá ng̃ alabóc at binibitinan ng̃ pinagsalitsalit na mg̃a bulaclac ang
caniláng mg̃a marco.
Nang̃agtátayô sa mg̃a daán, sa láyong hálos nagcacatuladtulad, ng̃
maiinam na mg̃a arcong cawayang binurdahan sa libolibong paraang
tinatawag na “sincában”, at naliliguid ng̃ mg̃a caluscós, na makita
lámang ng̃ mg̃a bata’y nang̃agsasayahan na. Sa paliguid ng̃ patio ng̃
simbaha’y naroon ang malaking toldang pinagcagugúlan ng̃ mainam, na mg̃a
punò ng̃ cawayan ang mg̃a túcod, at ng̃ doon magdáan ang procesion. Sa
ilalim ng̃ toldang ito’y nang̃aglalaró ang mg̃a báta, nang̃agtatacbuhan,
nang̃ag-aacayatan, nang̃aglulucsuhan at caniláng pinupunit ang mg̃a
bagong barong talagáng caniláng pagbibihisan sa caarawan ng̃ fiesta.
Nang̃agtayô doon sa plaza ng̃ tablado, palabasan ng̃ comediang ang mg̃a
guinamit na kasangcapa’y cawáyan, páwid at cáhoy. Diyan magsasaysay ng̃
mg̃a cahang̃ahang̃à ang comediang Tundo, at makikipag-unahan sa mg̃a
dios sa cababalaghan: diyán cácanta at sásayaw si na Marianito,
Chananay, Balbino, Ratia, Páhiná 221Carvajal, Yeyeng, Liceria at iba pa.
Kinalulugdan ng̃ Filipino ang teatro at nang̃agsusumicap ng̃ pagdaló sa
mg̃a guinágawang palabas na mg̃a drama; pinakikinggang hindî umiimíc ang
cantá, kinatutuwâan ang sayáw at ang “mímica”, hindî-sumusutsot, (tandâ
ng̃ pagpintas,) ng̃uni’t hindi namán pumapacpac (tanda ng̃ pagpupuri)
¿Hindî niyá naibigan ang pinalabas? Ang guinágawa’y ng̃inang̃ang̃ang̃à
ang canyáng hitsó, ó cung dílì cayá’y umaalis na hindî guinagambálà ang
ibáng maráhil ay nang̃alúlugod sa pinalálabas na iyón. Manacanacang
humíhiyaw lámang ang mg̃a mámamayang hang̃ál, pagcâ hináhagcan ó
niyayacap ng̃ lumálabas na mg̃a laláki ang lumálabas na mg̃a babae;
datapwa’t hindî lumálampas sa gayóng gawâ. Ng̃ úna’y walang pinalálabas
cung hindî mg̃a drama lamang; gumágawa ang poeta ng̃ bayan ng̃ isáng
cathang doo’y hindî naaaring hindî magcaroon ng̃ labanán,
pagcacadalawang minuto, isang mapagpatawang “túpay at cakilakilabot na
mg̃a malicmatang pagbabagobago ng̃ anyô. Datapwa’t mula ng̃ maisipan ng̃
mg̃a artista sa Tundóng gumawa ng̃ labanán bawa’t icalabing limáng
“segundo” at maglagay ng̃ dalawang túpay, at magpalabas ng̃ mg̃a cathang
lálò ng̃ dî súcat mapaniwalâan, mulâ noó’y caniláng natabúnan ang
caniláng mg̃a capang̃agáw na mg̃a tagá lalawígan. Sa pagca’t totoóng
malulugdin sa bagay na gayón ang gobernadorcillo, ang guinawâ niya’y
canyang piniling camalam ang cura, ang comediang “Principe Villardo, ó
ang mg̃a pácong binúnot sa imbíng yung̃ib,” dramang may “magia” at may
mg̃a “fuegos artificiales.”
Mayá’t mayá’y nirerepique ng̃ boong galác ang mg̃a campanà, ang mg̃a
campanà ring iyón ang dumúdoblas ng̃ camacasampong araw. Mg̃a ruedang
may mg̃a bomba at mg̃a “verso” (morterete) ang siyáng umu-ugong sa
împapawid; ipakikita ang canyáng dunong ng̃ “pirotécnico” ó castillerong
filipino, na natutuhan ang canyáng “arte” na sino ma’y waláng nagtuturo,
naghahanda ng̃ mg̃a toro, mg̃a castillong may mg̃a paputóc at may mg̃a
“luces de Bengala”, mg̃a globong papel na pinapantog ng̃ hang̃ing
mainit, mg̃a “rueda de brillante,” mg̃a bomba, mg̃a cohetes at ibá pá.
¿Tumútunog sa maláyò ang caayaayang aling̃awng̃áw? Pagdaca’y nang̃ag
tatácbuhan ang mg̃a batang lalaki at nang̃ag-úunahan sa pagtúng̃o sa
labás ng̃ báyan upang salubúng̃in ang mg̃a banda ng̃ música. Limá ang
inupahan, bucód sa tatlóng orquesta. Hindî dapat mawala ang música ng̃
Pagsanghang ang escribano ang siyang may arì, at gayón din ang música
ng̃ S.P. de T., na balitang totoo ng̃ panahóng iyón, dahil sa ang
namamatnugot ay ang maestro Austria ang lagalag bagáng si “cabo
Mariano,” na ayon sa sabihana’y dala raw niya sa dulo ng̃ canyáng batuta
ang pagcabantog at ang magagandang tínig. Pinupúri ng̃ Páhiná 222mg̃a musico ang
canyáng marcha fúnebre “El Sauce”, at canilang pinanghihinayang siya’y
hindî nacapag-aral ng̃ música, sa pagcá’t sa cagaling̃an niyáng umísip
ay macapagbibigay dang̃al sana siyá sa canyáng kináguisnang báyan.
Pumasoc na ang música sa bayan at tumutugtog ng̃ masayang mg̃a “marcha”
na sinúsundan ng̃ mg̃a bátang marurumi ang pananamit ó halos mg̃a hubo’t
hubád: may ang bárò ng̃ canyáng capatíd ang suot, may ang salawál ng̃
canyáng amá. Pagdacang tumitiguil ang música’y nasasaulo na nilá ang
tugtuguing caniláng nárinig, caniláng inuulit na sa aguing-íng ng̃ bibig
ó isinusutsot ang tugtuguing iyón ng̃ lubós na cakinisan, at caniláng
pinasisiyahan na cung magandá ó pang̃it.
Samantala’y nang̃adarating̃an ang mg̃a carromata, mg̃a calesa ó mg̃a
coche ng̃ mg̃a camag-anac, ng̃ mg̃a caibigan, ng̃ mg̃a hindî cakilala
ng̃ mg̃a tahur na dalá ang canicanilang lalong magagaling na mg̃a manóc
at mg̃a supot ng̃ guintô, at nang̃aháhandang ipang̃anib ang caniláng
pamumúhay sa sugalan ó sa loob ng̃ “rueda” ng̃ sabung̃án.
—¡Tumatanggap ang alférez sa gabigabí ng̃ limáng pong piso!—ang
ibinúbulong ng̃ isáng laláking pandác at matabâ sa taing̃a ng̃ mg̃a
bágong dating;—paririto si capitang Tiago at maglálagay ng̃ bangcâ; may
labíng-walóng libong dalá si capitang Joaquin. Magcacaroon ng̃ “liampó,”
sampóng líbo ang ilálagay na puhúnan ni insíc Carlos. Magsisirating na
gáling sa Tanawan, sa Lipá at sa Batang̃an at gayón din sa Santa Cruz,
ang malalacás na mg̃a “punto” (mananayà). Ng̃uni’t magchocolate cayó.
Hindî tayo aanitan ni capitang Tiago, na gaya ng̃ taóng nagdaan:
tátatlong misa de gracia ang canyáng pinagcagugulan, at aco’y may mutyâ
sa cacáw. At ¿cumusta pô bâ ang familia?
—¡Mabuti po! ¡mabuti po! ¡salamat!—ang isinásagot ng̃ mg̃a
nang̃ing̃ibang báyan;—at ¿si párì Dámaso?
—Magsesermón sa umaga si pári Dámaso at pagcágabí casama nating siya’y
magbábangcâ.
—¡Lalong mabuti! ¡lalong mabuti! ¡cung gayo’y walang ano mang
pang̃anib!
—¡Panátag, totoóng panatag tayo! ¡Bucód sa roo’y susubò si insic
Carlos!
At inaacma ng̃ matabang tao ang canyáng mg̃a daliring warì’y nabibilang
ng̃ salapî.
Sa labas ng̃ bayan ang nangyayari nama’y nabibihis ang mg̃a tagabundoc
ng̃ lalong magagaling nilang pananamit upang dalhín sa bahay ng̃
canicanilang mamumuhunan ang pinatabang magalíng na mg̃a inahing manoc,
mg̃a baboy-ramó, mg̃a usa, mg̃a ibon; inilululan ng̃ mg̃a ibá sa
mabibigat ng̃ hilahing mg̃a Páhiná 223carretón ang cáhoy na panggátong; ang mg̃a
iba’y mg̃a búng̃áng cáhoy, bihirang makitang mg̃a dápò na nasusumpung̃an
sa gúbat; at ang mg̃a iba’y nagdádala namán ng̃ bigà na may malalápad na
mg̃a dáhon, ticás ticas na may mg̃a bulaclac, na cúlay apóy upang
ipamúti sa mg̃a pintuan ng̃ mg̃a báhay.
Ng̃uni’t ang kinaroroonan ng̃ lálong malakíng casayahang hálos ay
caguluhan na’y doón sa isang malápad na capatágang mataas, na iláng
hacbáng lámang ang láyò sa báhay ni Ibarra. Cumacalairit ang mg̃a
“polea”, umaaling̃awng̃aw ang mg̃a sigawan, ang mataguintíng na tunóg
ng̃ batóng nilalabrá, ang martillong pumúpucpoc ng̃ pácò, ang palacól na
inilalabrá ng̃ cahab-an. Caramihang táo ang dumúducal ng̃ lupa at
gumágawâ silá ng̃ isáng maluang at malálim na húcay naghahanay ang ibá
ng̃ mg̃a batóng tinibág sa tibagan ng̃ báyan, nagbábaba ng̃ lulan ng̃
mg̃a carretón, nagbúbunton ng̃ buhang̃in, nang̃aglálagay ng̃ mg̃a torno
at mg̃a cabrestante….
—¡Dito! ¡doón iyan! ¡Madali!—ang isinísigaw ng̃ isáng maliit na
matandáng laláking ang pagmumukhá’y masayá at matalínò, na ang háwac na
pinacatungcód ay isáng metro na may tansô ang mg̃a cantó at nacabilíbid
doón ang lúbid ng̃ isáng plomada. Iyón ang maestro ng̃ paggawâ, si ñor
Juang arquitecto, albañil, carpintero, blanqueador, cerrajero, pintor,
picapedrero at manacánacâ pang escultor.
—¡Kinacailang̃ang itó’y mayari ng̃ayón din! ¡Hindî macapagtatrabajo
búcas at gágawin na ang ceremonia sa macalawa! ¡Madalî!
—¡Gawín ninyó ang hoyo sa isáng paraang maipasoc na angcáp na angcáp
ang tila híhip na itó!—ang sinasabi sa iláng mg̃a picapedrero na
nang̃agpapakinis ng̃ isang malaking batóng parisucát;—¡sa loob nitó
iing̃atan ang ating mg̃a pang̃alan!
At inuulit sa báwa’t tagaibáng báyang lumalapit, ang macalilibong
canyáng sinábi na:
—¿Nalalaman bâ ninyó ang áming itátayô? Talastasín ninyóng itó’y isáng
escuélahan, huwáran ng̃ mg̃a ganitóng bágay rin, catúlad ng̃ mg̃a
escuélahan sa Alemania, higuít pa ang cabutihan! ¡Ang arquitectong si
guinóong R. at acó ang gumuhit ng̃ plano, at acó ang namamatnugot sa
paggawâ! Siyá ng̃â, pô; tingnán ninyo. Itó’y maguiguing isáng palaciong
may dalawáng pinacapacpác; úcol ang isa sa mg̃a bátang lalaki at ang
isá’y sa mg̃a bátang babae. Magcacaroon dito sa guitnâ ng̃ isáng
malaking halamanang may tatlóng huwád sa bucál ng̃ túbig na sumusumpít
na paitaas, at caligaligaya ang sambúlat ng̃ mg̃a patác; mg̃a púnò ng̃
cáhoy diyan sa mg̃a taguilíran, maliliit na halamanan, at ng̃ ang mg̃a
báta’y Páhiná 224magtatanim at mag-aalágà ng̃ mg̃a halaman sa mg̃a horas ng̃
pagliliháng, sasamantaláhin ang panahón at hindi sasayáng̃in. ¡Tingnán
ninyó’t malalalim ang mg̃a simiento! Tatlóng metro at pitompó’t limáng
centímentro. Magcacaroon ang bahay na itó ng̃ tatlóng bodega, mg̃a
yung̃íb sa ilálim ng̃ lúpà mg̃a bilangguan sa mg̃a tamád mag-aral sa
malapít, sa totóong malapit sa mg̃a pinaglalaruan at sa “gimnasio”, at
ng̃ márinig ng̃ mg̃a pinarurusahang bátà cung paano ang guinágawang
pagcacatuwâ ng̃ mg̃a masisipag-mag-áral. Nakikita pô bâ ninyó ang
malaking lugar na iyáng waláng caanoano man? Itinátalaga ang capatagang
iyáng lampaslampasan ang hang̃in upang diyán mang̃agtacbúhan at
mang̃aglucsuhan ang mg̃a bátà. Magcacaroon ang mg̃a batang babae ng̃
halamanang may mg̃a uupán, mg̃a “columpio”, mg̃a cacahúyan at ng̃ doon
silá macarapaglarô ng̃ “comba”, mg̃a bucál ng̃ túbig na pumapaimbulog,
culung̃an ng̃ mg̃a ibon at ibá pa. Itó’y maguiguing isang bágay na
cárikitdikitan.
At pinapagkikiskis ni ñor Juan ang mg̃a camáy sa galác, at ang iniisip
niya’y ang pagcabantóg na mátatamo. Magsisìparito ang mg̃a tagá ibáng
lupain upang daláwin iyón at sila’y mang̃agtatanong:—¿Síno ang dakilang
arquitectong gumawâ nitó?—¿Hindî bâ ninyó nalalaman? ¡Tila mandin hindî
catotohanang; hindî ninyó makilala si ñor Juan! ¡Marahil totoóng maláyò
ang inyong pinangaling̃an!—ang isásagot ng̃ lahát.
Nagpaparoo’t paríto sa magcabicabilang dúlong taglay ang ganitong mg̃a
pagdidilidili, na canyang inuusisang lahat, at ang lahát ay canyáng
minámasdan.
—Sa ganáng ákin ay napacarami namang cahoy ang gamit na iyan sa isang
cabria—ang canyáng sinabi sa isang taong nanínilaw, na siyang
namamatnubay sa ilang mg̃a manggagawà;—casucatan na, sa ganang akin,
ang tatlóng mahahabang trozo na papagtutungcuíng-calan ó “trípode”, at
sacâ tatló pang cahoy na papagcapitcapitin!
—¡Aba!—ang isinagót ng̃ laláking nanínilaw na ng̃umíng̃itî ng̃
cacaibá;—lálong malakíng pangguiguilalás ang áting tátamuhin
samantalang lálong marámi ang mg̃a casangcapang gamítin nátin sa gawaing
itó. Lálong maínam ang anyô ng̃ caboôan, lálong mahalagá at caniláng
wiwicâin: ¡gaano calakíng págod ang guinúgol díto! ¡Makikita ninyo cung
anó ang cábriang áking itátayô! At pagcatápos ay áking pamumutihan ng̃
mg̃a banderola, ng̃ mg̃a guirnaldang mg̃a dáhon at mg̃a bulaclác …;
masasabi ninyó pagcatapos na nagcaróon cayó ng̃ magandáng caisipán ng̃
pagcacátanggap ninyó sa ákin sa casamahán ng̃ inyóng mg̃a manggagáwa, at
walâ ng̃ maháhang̃ad pa si guinóong Ibarra!
Sa dácong malayôlayô roo’y may natatanawáng kiosko, na nagcacahugpong Páhiná 225sa
pamamag-itan ng̃ isáng bálag na nahahabung̃an ng̃ mg̃a dáhon ng̃
ságuing.
Ang maestro sa escuélahang may mg̃a tatlompóng bátang laláki ay
nang̃aggágawâ ng̃ mg̃a corona, nang̃agtatali ng̃ mg̃a bandera sa mg̃a
malilíit na mang̃a halíguing cawáyang napupuluputan ng̃ damít na putíng
pinacumbô.
—¡Pagsicápan ninyóng umínam ang pagcacasulat ng̃ mg̃a letra!—ang
sinasabi sa mg̃a nagpípinta ng̃ mg̃a salitáng itátanyag sa
lahát;—¿paririto ang Alcalde, maráming mg̃a cura ang magsísidalo,
maráhil patí ng̃ Capitan General na ng̃ayo’y na sa lalawigan! Cung
makita niláng magalíng cayóng magdibújo, marahil cayo’y puríhin.
—¿At handugán camí ng̃ isáng pizarra …?
—¿Síno ang nacaaalam! datapuwa’t huming̃î na si guinoong Ibarra ng̃ isá
sa Maynilà. Dárating búcas ang iláng bágay na ipamamahágui sa inyóng
pinacaganting pálà…. Datapuwa’t pabayaan ninyó ang mg̃a bulaclác na
iyán sa túbig, gágawin natin búcas ang mg̃a ramillete, magdádala pa cayó
ríto ng̃ mg̃a bulaclác, sa pagca’t kinacailang̃ang malatagan ang mesa
ng̃ mg̃a bulaclac, ang mg̃a bulaclác ay nacapagbíbigay sayá sa mg̃a
matá.
—Magdádala ríto ang áking amá búcas ng̃ mg̃a bulaclác ng̃ bainô at sacâ
isáng bácol na mg̃a sampaga.
—Hindi tumatanggáp ng̃ báyad ang aking amá sa tatlóng carritóng
buhang̃ing dinalá rito.
—Ipinang̃acò ng̃ aking tiong siya ang magbabayad sa isáng maestro,—ang
idinugtong ng̃ pamangkin ni capitang Basilio.
At túnay ng̃a namán; kinalugdán ang panucálang iyón ng̃ lahát hálos.
Hining̃î ng̃ curang siyá ang mag-áamang-binyág at magbebendición sa
paglalagáy ng̃ únang bató, pagdiriwáng na gágawin sa catapusáng araw ng̃
fiesta, at siyáng gágawing isá sa mg̃a pinacamalaking pagsasaya. Patí
ng̃ coadjutor ay lumápit ng̃ boóng cakimîan cay Ibarra, at sa canya’y
inihandóg ang lahát ng̃ mg̃a pamisang pagbayaran sa canyá ng̃ mg̃a
mapamintacasi hanggáng sa mayarì ang báhay na iyón. Mayroon pa, sinabi
ni hermana Rufa, ang mayaman at mapag-impoc na babaeng sacali’t
cuculang̃in ng̃ salapî, canyáng lilibutin ang iláng báyan upang
magpalimós, sa ilálim ng̃ táng̃ing pagcacasunduang sa canyá’y babayaran
ang paglalacbáy, ang mg̃a cacánin at ibá pa. Pinasalamatan siyá ni
Ibarra at siyá’y sinagót:
—Walâ táyong macucuhang mahalagáng bágay, sa pagcá’t hindi acó mayáman
at hindî namán simbahan ang báhay na itó. Bucód sa rito’y hindî co
ipinang̃ácong áking itátayô ang báhay na itóng ibá ang magcacagugol.
Páhiná 226Pinagtatakhan siyá at guinagawang ulirán ng̃ mg̃a bináta, ng̃ mg̃a
estudianteng gáling Maynilang pumaroón doón at ng̃ makipagfiesta;
ng̃uni’t gaya ng̃ nangyayari hálos cailán man, pagca ibig nating tuláran
ang mg̃a tinátakhang mg̃a táo, ang nagágagad lámang natin ay ang canyáng
waláng cabuluháng mg̃a guinágawâ, at cung magcaminsan pa’y ang canyáng
mg̃a sawíng caasalan, nang̃agtataca palibhasa’y walá táyong cáya sa
ibáng bágay, minámasdan ng̃ maraming sa canya’y nang̃agtátaca cung paano
ang pagtatali ng̃ binátang iyón ng̃ canyáng corbata, ang mg̃a ibá nama’y
ang anyô ng̃ cuello ng̃ bárò, at hindî cácaunti ang nagmámasid cung ilán
ang mg̃a botón ng̃ canyáng americana at chaleco.
Tila mandin pawang nang̃apawi magpacailán man ang mg̃a masasamáng
nangyayari sa panahóng hináharap na guinuguniguni ni matandáng Tasio.
Iyán ng̃â ang sinabi ni Ibarra isáng áraw sa canyá; ng̃uni’t siyá’y
sinagót ng̃ matandáng mapag-ísip ng̃ malulungcót:
—Inyó pô sánang alalahanin ang sinasabi ni Baltazar:
Cung gaano ang galíng ni Baltazar sa pagca poeta ay gayón din sa
catalinuhang umísip.
Itó at ibá pang mg̃a bágay ang mg̃a nangyari sa áraw na sinusundan ng̃
fiesta bago lumubóg ang áraw.
Páhiná 227 ## XXVII.
SA PAGTATAKIPSILIM.
Gumawâ rin namán ng̃ malaking handâ sa báhay ni capitang Tiago.
Nakikilala natin ang may báhay; ang canyáng hilig sa caparang̃alanan, at
dápat na hiyaín ng̃ canyáng capalaluang pagca tagá Maynila, sa caríkitan
ng̃ piguing, ang mg̃a tagalalawigan. May isá pang cadahilanang sa
canya’y pumipilit na pagsicapan niyáng siya’y macapang̃ibabaw na lubos
sa mg̃a ibá: casáma niyá ang canyáng anác na si María Clara at sacâ
naroroon ang canyáng mamanugang̃in, caya’t waláng pinag uusapan ang mg̃a
tao cung dî siyá lámang.
At siyá ng̃a namán: hinandugan ang canyáng mamanugang̃in ng̃ isá sa
lálong mg̃a dalubasang pámahayagan sa Maynilà ng̃ isáng “artículo”
(casulatan) sa canyáng únang mukhâ, na ang pamagát (ng̃ artículong iyón)
ay “¡Siya’y inyong tularan!” pinuspos siya ng̃ mg̃a pang̃aral at
inaalayan siyá ng̃ iláng mg̃a papuri. Tinawag siyáng “marilag na binata
at mayamang mamumuhunan;” pagcatapos ng̃ dalawáng renglon ay sinabing
siya’y “tang̃ing mapagcaawang-gawâ”; sa sumúsunod na párrafo’y ikinápit
namán sa canyá ang saysay na: “alagad ni Minervang naparoon sa Ináng
Bayan upang bumátì sa wagás na lúpà ng̃ mg̃a arte at mg̃a carunung̃an”
at sa dácong ibabà pa’y “ang español filipino” at iba’t ibá pa.
Nag-aalab ang loob ni capitang Tiago sa magandang pakikipag-unahán sa
gawáng magaling, at canyáng iniísip na bacá magalíng na canyáng
pagcagugulan ang pagtatayô namán ng̃ isáng convento.
Nang mg̃a nagdaáng áraw ay dumatíng sa báhay na tinatahanan ni María
Clara at ni tía Isabel ang maraming caja ng̃ mg̃a cacánin at mg̃a
inumíng gáling Europa, mg̃a salaming pagcálalaki, mg̃a cuadro at ang
piano ng̃ dalaga.
Dumatíng si capitang Tiago ng̃ áraw rin ng̃ vispera: paghalíc sa canyá
ng̃ camáy ng̃ canyang anác na babae, hinandugán niyá itó ng̃ isáng
magandang relicariong guintô na may mg̃a brillante at mg̃a esmeralda, na
ang lamá’y isáng Páhiná 228tatal ng̃ bangca ni San Pedro, sa dacong inup-án ng̃
ating Pang̃inoong Jesucristo ng̃ panahón ng̃ pang̃ing̃isda.
Walâ ng̃ lalalò pa sa galing ng̃ pagkikita ng̃ bibiananin at ng̃
mamanugang̃in; cauculán ng̃ang silá’y mag-úsap ng̃ nauucol sa
escuelahan. Ang ibig ni capitang Tiago’y tawaguing “Escuela ni San
Francisco.”
—Maniwalà cayó sa ákin,—ang sabi ni capitang Basilio,—¡isáng magalíng
na pintacasi si San Francisco! Wala cayong pakikinabang̃in cung
tatawaguin ninyong “Escuela ng̃ Instrucciôn Primaria”. ¿Sino pô si
Instrucción Primaria?
Dumating ang iláng mg̃a caibigang babáe ni María Clara at caniláng
inanyayahan itong magpasial.
—Ng̃uni’t bumalic ca agád,—aní capitang Basilio sa canyáng anác na
babáe na sa canyá’y humihing̃ing pahintulot;—nalalaman mo ng̃ sasalo sa
átin sa paghápon si parì Dámasong bágong carárating.
At canyáng lining̃on si Ibarrang nag-anyóng may iniísip, at idinugtóng:
—Cayó po namán ay sumalo ng̃ paghápon sa amin; magiisa cayó sa inyóng
báhay.
—Malakíng totóo po ang áking pagca ibig, datapwa’t dápat pong sumaaking
bahay acó’t bacá sacáling may dumating na mg̃a “visita,”—ang isinagót
ng̃ binatang nagcacang-uútal, at iniiwasan ang títig ni María Clara.
—Dalhín po ninyó rito ang inyóng mg̃a caibigan, ang itinútol ng̃ boóng
capanatagán ni capitang Tiago;—May sagánang pagcain sa áking bahay….
Bucód sa roó’y ibig cong cayó at si párì Dámaso’y magcáwatasan….
—¡Magcacaroon na pô ng̃ panahón sa bágay na iyán!—ang isinagót ni
Ibarrang ng̃uming̃iti ng̃ sapilitang pagng̃itî, at humandáng samáhan ang
mg̃a dalaga.
Nanaog silá sa hagdanan.
Nangguiguitnâ si María Clara cay Victoria at cay Iday, sumusunod sa
licuran si tía Isabel.
Nagwawahi ang tao sa udyóc ng̃ paggálang, at ng̃ sila’y mabigyáng daan.
Puspós ng̃ catacatacang cagandahan si María Clara: napáwi ang canyáng
pamumutlâ, at cung nananatiling tila may iniísip ang canyáng mg̃a mata,
ang canyáng bibig namán ay warì’y waláng ibang nakikilala cung hindî ang
ng̃itî. Tagláy iyáng cagandahan ng̃ loob ng̃ isáng lumiligayang dalaga,
siya’y bumabatì sa canyáng mg̃a dating cakilala mulâ pasa camusmusan, at
ng̃ayo’y nagsisipangguilalás sa canyáng mapálad na cabatâan. Sa cúlang
pang labíng limáng áraw ay nanag-úlì sa canyá yaóng lubós na
pagpapalagay ng̃ loob, yaóng catabiláng musmos na tila mandin nagulayláy
sa guitnâ ng̃ makikipot na tahanang nalilibot Páhiná 229ng̃ pader sa beaterio;
masasabing kinikilala ng̃ paroparó ang lahat ng̃ mg̃a bulaclac pagcaalís
niya sa canyáng bahay-uod; nagcasiya sa canyá ang lumipád na sumandali
at magpainit sa mg̃a doradong sínag ng̃ áraw upang mawalâ ang catigasan
ng̃ mg̃a casucasuan ng̃ bágong nagcacapacpác. Cumikisláp ang bágong
búhay sa boong cataohan ng̃ dalaga: pawang magaling at maganda ang
canyang ting̃in sa lahát; isinasaysay ang canyáng pagsintá sa
pamamag-itan niyang calugodlugód na asal ng̃ isáng virgeng palibhasa’y
waláng namamasdán cung dî mg̃a budhîng dalísay, hindî nakikilala cung
anó ang dáhil ng̃ mg̃a paghihiyahiyâan. Gayón man, pagca siya’y
inaalayan ng̃ masasayáng mg̃a aglahi’y tinatácpan niya ang canyáng mukhâ
ng̃ abanico; datapuwa’t pagca nagcacagayó’y ng̃uming̃itî ang canyáng
mg̃a matá at lumalaganap sa canyáng boong cataohan ang bahagyang
kilabot.
Pinasimulaang lagyán ng̃ mg̃a ílaw ang mg̃a pang̃ulong báhay, at sa mg̃a
daang pinagdaraanan ng̃ mg̃a música ay sinisìndihan ang mg̃a ílaw ng̃
mg̃a arañang cawayan at cahoy na inihuwad sa mg̃a araña ng̃ simbahan.
Natatanaw buhat sa daan, sa mg̃a bintanang bucás, ang hindî naglilicat
na pagpaparoo’t parito ng̃ mg̃a tao sa mg̃a bahay, sa guitnâ ng̃
caliwanagan ng̃ mg̃a ílaw at halimuyac ng̃ mg̃a bulaclac, sa caayaayang
tínig ng̃ piano, arpa ú orquesta. Nang̃aglalacaran sa mg̃a daan ang mg̃a
insíc, mg̃a castila, mg̃a filipinong may suot europeo ó suot tagalog.
Nang̃agcacahalòhalò sa paglacad, na nang̃agcacasicuhan at
nang̃agtutulacán ang mg̃a alilang lalaking may dalang carne ó mg̃a
inahíng manóc, mg̃a estudianteng nacaputî ang pananamit, mg̃a lalaki’t
mg̃a babae, na nang̃agsisipang̃anib na sila’y matahac ng̃ mg̃a coche at
mg̃a calesa, na cahit sumisigaw ng̃ “tabì” ang mg̃a cochero’y
nahihirapan din silang macapaghawì ng̃ daan.
Bumati sa ating mg̃a cakilala, ng̃ na sa tapát silá ng̃ báhay ni
capitang Basilio, ang iláng mg̃a kinabataan, at inaayayahang pumanhic
muna sa báhay. Ang masayáng voces ni Sinang, na tumatacbóng papanaog sa
hagdanan, ang siyáng nagbigay wacás sa mg̃a pagdadahilan upang huwag
pumanhic.
—Pumanhíc muna cayóng sandalî upang aco’y macasama sa inyó,—ang
sinasabi niya. Nababagot acó sa pakikipanayam sa gayóng caraming hindî
co mg̃a cakilalang walang pinag-uusapan cung di mg̃a sasabung̃in at mg̃a
baraja.
Nang̃agsipanhic silá.
Punongpuno ang salas ng̃ mg̃a tao. Nang̃agpauna ang ilán upang bumati
cay Ibarra, na kilala, ang pang̃alan ng̃ lahat; canilang pinagmamasdan
ng̃ boong pagcahang̃a ang cagandahan ni María Clara, at
nang̃agbubulungbulung̃an ang ilang mg̃a matatandang babae, samantalang
ng̃umang̃ang̃à: ¡mukhang vírgen!”
Páhiná 230Napilitan silá roong uminóm ng̃ chocolate. Naguing matalic na caibigan
at taga pagsanggalang ni Ibarra si capitang Basilio, mula ng̃ araw na
sila’y maglibang sa caparang̃an. Naalaman niya, sa pamamag-itan ng̃
telegramang inihandóg sa canyang anac na babaeng si Sinang, na natatalos
ni Ibarra ang canyang pananalo sa usapin, ayon sa hatol ng̃ hucom, at
dahil dito’y sa pagca’t aayaw siyang pagahis sa cagandahan ng̃ loob,
canyang ipinakiusap na pawalang cabuluhan ang pinagcayarian ng̃ sila’y
maglarò ng̃ ajedrez. Datapwa’t sa pagca’t aayaw pumayag si Ibarra sa
gayóng bagay, ipinakiusap naman ni capitang Basiliong ang salaping dapat
na ibayad sa mg̃a costas ay gamitin sa pagbabayad ng̃ isang maestro sa
gagawing escuela ng̃ bayan. Dahil sa gayóng nangyayari, guinagamit ni
capitang Basilio ang canyang mainam na mg̃a pananalita, at ng̃ huwag
ng̃ ipagpatuloy ng̃ ibang mg̃a causapin ang canilang mg̃a cacaibang
adhica, at sa canila’y sinasabi:
—¡Maniwala cayó sa akin: sa mg̃a usapín ang nananalo’y siyang
nahuhubdan!
Datapwa’t wala siyang mapahinuhod na sino man, baga man canyang
sinasambit ang mg̃a romano.
Ng̃ macatapos ng̃ macainom ng̃ chocolate, napilitan ang ating mg̃a
cabataang pakingan ang pianong tinutugtog ng̃ organista ng̃ bayan.
Pagca siya’y pinakikinggan co sa Simbahan ani Sinang, nacacaibig acong
magsayaw; ng̃ayong piano ang canyang tinutugtóg ang naiisipan co nama’y
magdasal. Dahil dito’y sasama acó sa inyó.
—¿Ibig pô ba nínyóng pumarito sa amin ng̃ayóng gabí?—ang inianás ni
capitang Basilio sa taing̃a ni Ibarra ng̃ itó’y magpaalam na—maglalagáy
si parì Dámaso ng̃ isáng maliit na bang̃câ.
Ng̃umitî si Ibarra at sumagót ng̃ isáng tang̃ô ng̃ úlo, na mangyayaring
ang maguing cahuluga’y pagsang-ayon, at mangyayari namang hindî
pagsang-ayon.
—Sino ba iyan?—ang tanóng ni María Clara cay Victoria, na itinurò sa
isáng mabilís na sulyáp ang isáng binatang sa canilá’y sumusunod.
—Iyan … iya’y isáng pinsan co,—ang isinagót na halos
nagugulumihanan.
—¿At ang isá?
Iya’y hindî co pinsan.—ang dalidaling isinagót ni Sinang;—iyá’y isáng
anác ng̃ aking tía.
Nagdaan silá sa harapán ng̃ conventong tahanan ng̃ cura, na ang
catotohanan ay hindî sahól sa mg̃a ibáng lugar sa casayahan. Hindî
napiguilan ni Sinang ang isáng sigaw ng̃ pangguiguilalás ng̃ canyáng
makitang may mg̃a ílaw Páhiná 231ang mg̃a lámpara, mg̃a lámparang ang mg̃a anyó’y
sa caunaunahan pa, na hindî pinababayaan cailan man ni párì Salving
siyang pag-ilawan at ng̃ huwag magcagugol sa petróleo. May nang̃ariring
na mg̃a sigawan at malalacás na halakhacan, napapanood na ang mg̃a
fraile’y lumalacad ng̃ mahinà, at iguinagalaw ang úlo ng̃ ayon sa
compás, at malakíng tabaco ang napapamuti sa mg̃a lábì. Pinagsisicapan
ng̃ hindî páring sa canila’y nakikipanayam, na caniláng gagarin ang
lahát ng̃ guinágawà ng̃ mg̃a mababait na fraile. Ayon sa mg̃a damit
europeong caniláng casuutan, marahil sila’y mg̃a cawanì (empleado) ng̃
gobierno ó mg̃a punong lalawigan.
Natanawan ni María Clara ang mabilog na pang̃ang̃atawán ni parì Dámaso
sa tabí ng̃ makisig na tindíg ni parì Sibyla. Hindî cumikilos sa canyáng
kinalalagyán ang matalinghaga at mapanglawing si parì Salví.
—¡Nalulungcot!—ang ipinahiwatig ni Sinang;—canyáng pinag-iisip-isip
ang canyáng magugugol sa gayóng caraming mg̃a panauhín. Ng̃uni’t
makikita rin ninyóng hindî siyá ang magbabayad cung hindî ang mg̃a
sacristán. Sa tuwituwi na’y cumacain ang canyáng mg̃a panauhin sa ibáng
lugar.
—¡Sinang!—ang ipinagwicâ sa canyá ni Victoria.
—Totoóng aco’y galít sa canyá mulâ ng̃ iwasac ang “Rueda de la
Fortuna,” hindî na acó mang̃ung̃umpisal sa canyá.
Natang̃î sa lahát ng̃ mg̃a bahay ang isáng waláng cailaw-ilaw, at hindî
man lamang bucás ang mg̃a bintana; ang bahay na iyón ang sa alférez.
Nagtacá sa bágay na itó si María Clara.
—¡Ang asuang! ¡ang Musa ng̃ Guardia Civil, ang wicà ng̃à ng̃ matandáng
lalaki!—ang bigláng sinabi ng̃ catacot tacot na si Sinang.—¿Anó ang
ipakikialam niyá sa ating mg̃a catuwaan? ¡Marahil ay nagng̃ang̃alit!
Pabayaan mong dumating ang cólera at makikita mong siya’y mag-aanyaya.
—Cailán ma’y kinasusutan co siyá, at lalonglalo na ng̃ guluhin ang
ating pagcacatuwa sa pamamag-itan ng̃ canyáng mg̃a guardía civil. Cung
Arzobispo lamang aco’y ipacacasal co ang babaeng iyán cay parì Salvi….
¡makikita mo cung anó ang caniláng maguiguing mg̃a anác! Sucat bang
ipahuli ang caawaawang piloto, na sumugbá sa tubig macapagbigay loob
lamang….
Hindî niyá natapos ang sinasabi; sa suloc ng̃ plaza na pinagcacantahan
ng̃ isáng bulág na lalakî, na isáng guitarra ang catono, ng̃ casaysayang
ucol sa mg̃a isdà, may isáng hindî caraniwang napapanood.
Yayó’y isáng lalaking ang nacapatong sa úlo’y isáng malapad na salacót
na dáhon ng̃ bulí, at dukhang totoo ang pananamít. Ang suut niya’y isáng
gulaguPáhiná 232lanit na levita at salawal na maluang, na cawang̃is ng̃ salawal
ng̃ mg̃a insic, na punít sa ibá’t ibáng lugar. Carukharukhaang mg̃a
panyapác ang nacasuut sa canyáng mg̃a paa. Sumasadilím ang canyáng mukhâ
dahil sa canyáng salacót; ng̃uni’t manacanacang nagmumulâ sa cadilimáng
iyón ang dalawang kisláp, na pagdaca’y napapawi. Siya’y matangcád, at
napagkikikilalang siya’y bátà pa, dahil sa canyáng mg̃a galáw.
Inilalagáy sa lúpà ang ísang baculan, at pagcatapos ay lumalayo’t
nagsasalitâ ng̃ mg̃a cacaibang tínig na hindì mawatasan; nananatiling
nacatindíg, lubós ang pagcalayô sa mg̃a ibá, na anaki’y siya at ang
caramihang tao’y talagáng nang̃agpapang̃ilagan ang isá’t isá.
Pagcacagayo’y nang̃agsisilapit ang iláng mg̃a babae sa canyáng baculan
at inilalagáy doon ang mg̃a bung̃ang cáhoy, isdâ, bigás at ibá pa. Pagcâ
walâ ng̃ lumalapit na sino man, nang̃agsisilabás sa mg̃a cadilimang iyón
ang ibáng mg̃a tínig na lalong malulungccót, ng̃uni’t hindî na totoong
nacalulunos, napasasalamat marahil; dinarampot ang canyang baculan at
sacâ lumalayô upang ulitin ang gayón ding gawâ sa ibáng lugar naman.
Nagunitâ ni María Clara sa gayóng nakita ang isáng sacunâ, at
pinagsumakitang itanóng cung anó anó nangyayari sa cacaibáng táong iyón.
—Iyan ang sanlázarohin,—ang isinagót ni Iday.—May apat na taón na
ng̃ayóng kinapitan siyá ng̃ sakit na iyan: ang wicà ng̃ ibá’y dahil sa
pag-aalagà, sa canyáng iná, at anáng ibá namá’y dahil sa pagcapiit niya
sa malamíg na bilangguan. Siya’y doon tumatahan sa cabukiran, sa malapit
na sa libing̃an ng̃ mg̃a insíc; hindî siya nakikipag-abot-usap canino
man, nang̃agsisilayóng lahát sa canyá sa tacot na bacá mahawahan. ¡Cung
makita mo sana ang canyang dampâ! Iyón ang dampâ ni Guiríng-guiríng: ang
hang̃in, ang ulán at ang araw ay pawang pumapasoc at lumalabas na
catulad ng̃ carayom sa damít. Ipinagbawal sa canyáng humipò ng̃ anó mang
bagay na pag-aari ng̃ sino mang tao. Nahulog isáng áraw sa sang̃há ang
isáng batà; hindî naman malalim ang sang̃há, datapuwa’t nagcátaong
siya’y dumaraan doon, ang guinawâ niya’y tinulung̃an niya ang batà sa
pag-ahon doon. Napagtantô ng̃ amá ng̃ batà ang nangyaring iyón,
pagsacdal sa gobernadorcillo, at ipinapalò siya nito ng̃ anim sa guitnà
ng̃ daan at sacâ ipinasunog pagcatapos ang yantóc. ¡Cakilakilabot iyón!
Tumatacbó sa pagtacas ang sanlazarohin, hinahabol siya ng̃ tagapalo at
sinisigawan siya ng̃ gobernadorcillo: “¡Mag-aral ca! mabuti pang malunod
na ng̃a ang isang tao, huwag lamang magcasakit na gaya ng̃ sakit mo.”
—¡Tunay ng̃â!—ang ibinulóng ni María Clara.
At hindî nalalaman ang canyang guinagawa’y dalidaling lumapit sa baculan
ng̃ cúlang palad, at inilagay roon ang relicario na bago pa lamang
cahahandóg sa canya ng̃ canyang ama.
Páhiná 233—¿Anó ang guinawâ mo?—ang sa canyá’y itinanóng ng̃ canyáng mg̃a
caibigang babae.
—¡Walâ acóng ibang sucat máibigay!—ang isinagót, at canyáng inilihim
sa pamamag-itan ng̃ isáng tawa ang luhà ng̃ canyáng mg̃a matá.
—¿At anó ang canyáng gágawin sa iyong relicario?—ang sa canyá’y sinabi
ni Victoria.—Binigyán siyá isáng araw ng̃ salapî. Ng̃uni’t ang guinawâ
ng̃ sanlazarohin ay inilayô sa canyá ang salapíng iyón sa pamamag-itan
ng̃ isáng patpat: ¿anó ang gágawin niyá sa salapî sa gayóng walâ sino
mang tumangáp ng̃ anó mang bágay na gáling sa canyá? ¡Cung macacain sana
ang relicario!
Tiningnán ni María Clara ng̃ boong pananaghilì ang mg̃a babaeng
nagbibilí ng̃ mg̃a cacanín, at ikinibít ang mg̃a balicat.
Ng̃uni’t lumápit ang sanlazarohín sa baculan, kinuha ang hiyás na
cumináng sa canyáng mg̃a camáy, lumuhód, hinagcán ang hiyás na iyón, at
saca nagpugay at bago isinubsób ang canyáng noó sa alabóc ng̃ bacás ng̃
dalaga.
Ikinublí ni María Clara ang canyáng mukhâ sa canyáng abanico at dinalá
ang panyô sa canyáng mg̃a matá.
Samantala’y lamapit ang isáng babae sa culang palad na anaki’y
nagdárasal. Lugáy at gusamót ang canyáng mahabang buhóc, at sa liwanag
ng̃ ilaw ng̃ mg̃a faról ay napanood ang payát at namumutlâ ng̃ mainam na
pagmumukhâ ng̃ ul-ol na si Sisa.
Ng̃ maramdaman ng̃ sanlazarohin ang paghipò sa canyá, nagpacasigawsigaw,
at tumindíg sa isáng lucsó. Ng̃uni’t humawac sa canyáng bísig ang ul-ol
na babae, sa guitnâ ng̃ malakíng pang̃ing̃ilábot ng̃ tao, at itó ang
canyáng sinabi:
—¡Magdasál tayo! ¡magdasál tayo! ¡Ng̃ayón ang caarawan ng̃ mg̃a patáy!
Ang mg̃a ilaw na iyá’y siyáng mg̃a búhay ng̃ mg̃a tao; ¡ipagdasál natin
ang aking mg̃a anác na lalaki!
—¡Ilayô ninyó ang babaeng iyán, papaglayuin ninyó silá! sa pagca’t
mahahawa ang ul-ol na babae!—ang sigawan ng̃ caramihang tao, datapwa’t
waláng mang̃ahás na lumapit sino man.
—¿Nakikita mo ba ang ilaw na iyón sa campanario? ¡Ang ilaw na iyón ang
aking anác na si Basiliong nananaog sa pamamag-itan ng̃ isáng lúbid!
¿Nakikita mo ba ang ilaw na iyón na convento? Ang ilaw na iyón ang aking
anác na si Crispín, ng̃uni’t hindî co silá paroroonan sa pagca’t may
sakit ang cura at siya’y maraming mg̃a onza, at ang mg̃a onza’y
nang̃awawalâ. ¡Magdasal tayo at ating ipatungcol sa caluluwá ng̃ cura!
Dinadalhán co siyá ng̃ amargoso at zazalidas; punongpunô ang aking
halamanan ng̃ mg̃a bulaclac at dating may Páhiná 234dalawa acong anác na lalaki.
¡Dati acóng may halamanan, nag-aalagà aco mg̃a bulaclac at dating may
dalawá acóng anác na lalaki!
At binitawan ang sanlazarohin at lumayóng cumacantá:
—¡Dáting may halamanan aco’t mg̃a bulaclác, aco’y dating may mg̃a anác
na lalaki, halamanan at mg̃a bulaclác!
—¿Anó na ba ang nagawâ mong magaling sa cahabághabág na babaeng
iyán?—ang tanóng ni María Clara cay Ibarra.
—¡Walâ pa! siya’y nawala ng̃ mg̃a araw na itó sa bayan at hindi
nangyaring siya’y masumpung̃an!—ang isinagót ng̃ binatang nagdadaláng
cahihiyan—Bucod sa roo’y totoong marami ang aking guinawâ, ng̃uni’t
huwág ca sanang mahapis; ipinang̃acò sa akin ng̃ curang tutulung̃an niyá
acó, tulóy ipinagtagubilin niyá sa akin ang malaking pag-iing̃at at
paglilihim sa pagca’t tila mandin isang cagagawán ng̃ guardia civil
¡Totoong ipinagmamalasakit ng̃ cura ang babaeng iyán!
—¿Hindî ba sinasabi ng̃ alférez na canyáng ipahahanap ang mg̃a bátà?
—¡Oo, ng̃uni’t ng̃ sabihin iyo’y may caunting….calang̃uhan siyá!
Casasabi pa ng̃ gayóng bágay ng̃ caniláng makitang hindî inihahatíd cung
di kinacaladcad ang ul-ol na babae ng̃ isáng soldado: aayaw sumama si
Sisa.
—¿Bákit ba ninyó hinuli ang babaeng iyán? ¿Anó ang canyáng guinawá? ang
tanong ni Ibarra.
—¿Cung bákit? ¿Hindî ba ninyô nakita cung paano ang guinágawâ niyáng
pag-iing̃ay?—ang sagót ng̃ tagapag-ing̃at ng̃ catahimican ng̃ bayan.
Dalidaling kinuha ng̃ sanlazarohin ang canyáng baculan at lumayô.
Minagalíng ni María Clarang umuwî na, sa pagca’t lumipas sa canyá ang
tuwá at casayahan.
—¿Mayroon din palang mg̃a taong hindî lumiligaya! ang canyáng
ibinulóng.
Pagdatíng niyá sa pintuan ng̃ canyáng bahay, canyáng naramdamang
naragdagan ang canyáng capanglawan, ng̃ canyáng mahiwatigang aayaw
pumanhíc at nagpapaalam ang nang̃ing̃ibig sa canyá.
—¡Kinacailang̃an!—ang sabi ng̃ binatà.
Pumanhíc sa hagdanan si María Clarang ang sumasaisip ay totoong
nacayayamot ang mg̃a araw ng̃ fiesta, pagcá dumarating ang mg̃a
panauhing tagaibang bayan.
Páhiná 235 ## XXVIII.
MANG̃A SULAT
Sa pagca’t waláng anó mang mahalagang nangyayari sa mg̃a taong
sinasaysay natin ang buhay na pinagdaanan, sa gabí ng̃ sinusundang araw
ng̃ fiesta at gayón din sa kinabucasan, magalac na lalactawan namin ang
araw na itó ng̃ pagsasayá, cung di lamang inaacala naming baca sacalì
hang̃aring maalaman ng̃ sino mang bumabasang taga ibang lupaín cung
paano ang guinagawá ng̃ mg̃a filipino sa caniláng mg̃a pagpifiesta. Sa
ganitóng cadahilana’y sisipiin naming hindî daragdaga’t hindî babawasan
ang iláng mg̃a sulat, na ang isá sa canila’y ang sa “corresponsal” ng̃
isang pamahayagang matimtiman at tinatang̃i sa Maynilà, na
cagalanggalang dahil sa canyang cataasan at cahigpitang manalitá. Ang
mg̃a bumabasa sa amin ang siyá ng̃ bahalang magpunô sa ilang maliliit at
calacarang mg̃a cauculan.
Narito ang sulat ng̃ carapatdapat na “corresponsal” ng̃ mahal na
pamahayagan:
“Guinoong Namamatnugot….
“Tang̃i cong caibigan: cailan ma’y hindî pa acó nacapapanood, at
inaacalà cong hindî na acó macapapanod pa sa mg̃a lalawigan ng̃ isáng
fiestang tungcòl sa religióng totoong dakilà, maningning at nacababagbag
ng̃ loob, na gaya ng̃ pagsasayáng guinagawa sa bayang ito ng̃ mg̃a
totoong cagalanggalang at mg̃a banal na mg̃a paring Franciscano.”
“Pagcaramirami ng̃ dumalo: nagtamó acó rito ng̃ ligayang bumati sa halos
lahát ng̃ mg̃a castilang tumitira sa lalawigang ito, sa tatlong
cagalanggalang na mg̃a Paring Agustino na na sa lalawigang Batang̃an, sa
dalawang cagalanggalang na mg̃a Paring Dominico, na ang isá sa canila’y
ang totoong cagalanggalang na Páhiná 236si Pári Fray Hernando de la Sibyla, nasa
canyáng pagparito’y canyang pinaunlacan ang bayang itó, bagay na hindî
dapat calimutan magpacailan man ng̃ mg̃a carapatdapat na mg̃a tagarito.
Nakita co rin naman ang lubhang maraming mg̃a caguinoohang taga
lalawigang Tang̃uay, Capangpang̃an, ang maraming mayayamang mg̃a taga
Maynilà at maraming mg̃a banda ng̃ música, at ang isá sa canila’y ang
lubháng mainam na banda sa Pagsanghán, pag-aari ng̃ guinoong Escribanong
si guinoong Miguel Guevara at ang caramihang mg̃a insic at mg̃a indio,
na taglay ng̃ mg̃a insíc ang canilang talagang dating caugaliang pagca
maibiguíng macakita ng̃ iba’t ibang bagay, at ng̃ mg̃a indio ang
caniláng asal na mapamintacasi, hinihintay nilá ng̃ maalab na pagmimithî
ang pagdating ng̃ araw na ipagsasaya ang dakilang fiesta, upang caniláng
mapanood ang palalabasing “comico-mímico-lirico-coreográfico-dramático,”
at ng̃ magawá ang bágay na itó’y sila’y nagtayò ng̃ isáng malaki at
maluang na tablado sa guitnâ ng̃ plaza.”
“Ng̃ icasiyam na oras ng̃ gabi ng̃ araw na icasampô nitóng buwan, araw
na sinusundan ng̃ fiesta, pagcatapos ng̃ isáng masaráp at saganang
hapunang inihandóg sa amin ng̃ Hermano Mayor, tinakhan naming lahát na
mg̃a castila’t mg̃a fraileng na sa convento, ang caaliw-aliw na tugtóg
ng̃ musicang may casabay na nagsisiksicang caramihang tao at ng̃ úgong
ng̃ mg̃a cohete at malalaking bomba, at pinamamatnugutan ng̃ mg̃a guinoo
ng̃ bayan, ang tinutung̃o’y ang convento upang cami’y sunduin at ihatíd
sa lugar na nahahandâ at iniuucol sa amin at ng̃ doo’y panoorin namin
ang catuwaang palalabasin.”
“Napilitan caming pahinunod sa gayóng magandáng anyaya, bagá man lalo
sanang minamagaling co pa ang magpahing̃alay sa mg̃a bisig ni Morfeo, at
pagcalooban ng̃ masanghayang pagpahing̃alay ang aking nananakit na mg̃a
laman at buto, salamat sa nilundaglundag ng̃ lulanáng sa ami’y
ipinagcaloob ng̃ Gobernadorcilio sa bayan ng̃ B.”
“Nanaog ng̃a camí at aming hinanap ang aming mg̃a casamang humahapon
bahay na pag-aari rito ng̃ mapamintacasi at mayamang si don Santiago de
los Santos. Ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Bernardo Salvi na
cura nitóng bayan, at ang totoóng cagalanggalang na si Párì Fray Damaso
Verdolagas, na sa tanging biyayà ng̃ Cataastaasan ay magaling na sa
dinaramdam na sa canya’y guinawa ng̃ camáy na pusóng, na ang casama’y
ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Hernando de la Sibyla at ang
banál na cura sa Tanawan at iba pang mg̃a castilà, ang siyang mg̃a
panauhín ng̃ mayamang filipino. Diya’y nagtamó caming capalarang
pangguilalasan, hindî lamang ang lubhang mahahalagang casangcapan at
cagaling̃ang magpamuti ng̃ may-ari ng̃ Páhiná 237bagay, bagay na hindî caraniwan
sa mg̃a taong tubò rito, cung di naman ang camahálmahalan,
cágandagandahan at mayamang dalagang magmamana, na nagpakilalang siya’y
tunay at ganáp na alagad ni Santa Cecilia sa pagtugtóg ng̃ lalong
caayaayang músicang likhá ng̃ mg̃a alemán at ng̃ mg̃a italiano, sa
canyáng mainam na piano, na anó pa’t ang canyáng cagaling̃ang tumugtóg
ay nagpaalaala sa akin sa babaeng si Galvez. Sayang at napacatimtiman
naman ang gayong lubós sa cagaling̃ang binibini, at inililihim ang
canyang mg̃a carapatán sa madláng caguinoohang pawang pagpupuri lamang
ang sa canya’y handóg. Hindî co dapat iwan sa tintero, na sa bahay ng̃
nag-anyaya’y pinainóm cami ng̃ champaña at masasarap na mg̃a licor ng̃
boong casaganaan at cagandahang loob na siyang caugaliang hindî
nagbabago ng̃ kilalang mamumuhunan.”
“Pinanood namin ang palabás. Kilala na po ninyó ang ating mg̃a artistang
si na Ratia, Carvajal at Fernandez; camí lamang ang nacaunawa ng̃
canilang carikitang lumabas, sa pagca’t ang mg̃a taong walang
pinag-arala’y walang napagtantò cahi’t babahagya. Magaling ang
pagcacalabas ni Chananay at ni Balbino, baga man may caunting pamamaos
nilá: isang pagcantáng hidwa ng̃ caunti sa música ang guinawa ni
Balbino, datapuwa’t catacatacá ang cabooan at ang canilang pagpupumilit
sa mabuting pagganap. Lubháng naibigan ng̃ mg̃a indio at lalong-lalò na
ng̃ gobernadorcillo ang comediang tagalog: nagpakita ng̃ malaking
catuwaan ang gobernadorcillo at sinasabi sa aming sáyang daw at hindi
pinapakipag-away ang princesa sa gigante na sa canya’y umagaw, bagay na
sa canyáng balac ay lalò sanang caguilaguilalas, at higuit pa, cung
hindî mangyaring talban ang gigante cung di sa púsod lamang, na gaya
baga ng̃ isang nagng̃ang̃alang Ferragús, ayon sa nababasa sa casaysayan
ng̃ buhay ng̃ Doce Pares. Nakikisang-ayon sa acala ng̃ gobernadorcillo
ang totoong cagalanggalang na si Parì Fray Damaso, taglay iyáng
cagandahan ng̃ púsong siyang ikinatatangì niyá, at ang idinagdag pa’y
cung sacali’t magcagayon daw, ang princesa na ang hahanap ng̃ paraan at
ng̃ canyáng masunduan ang púsod ng̃ gigante upang sa gayo’y canyang
mápatay.”
“Hindî co pô kinacailang̃ang sabihin sa inyong samantalang guinágawâ ang
pagpapalabas ay di itinulot ng̃ Rothschild na filipinong magculang ng̃
ano man sa cagandahan ng̃ canyang loob: ang mg̃a sorbete, mg̃a limonada
gaseosa, mg̃a refresco, mg̃a matamis, mg̃a alac at iba’t iba pa’y
saganang ipinamamahagui sa aming lahat na nangaroon. Ininóng totoó, at
na sa catuwiran ng̃a ang gayong pag-ino, ang pagcawala roon ng̃ kilala
at marunong na binatang si don Juan Crisostomo Ibarra, na ayon sa talos
na ninyo, ay dapat na siyáng manguló búPáhiná 238cas sa pagbebendición ng̃ unang
bató na nauucol sa dakilang “monumento” na canyang ipinatatayò sa udyóc
ng̃ malaking nais na macagawâ ng̃ magalíng. Ang carapatdapat na calahing
itó ng̃ mg̃a Pelayo at ng̃ mg̃a Elcano, (sa pagca’t ayon sa napagtantò
co’y tubò sa ating bayani at uring mahál na mg̃a lalawigan sa dacong
Timugan ng̃ España ang isá sa canyáng mg̃a nunò sa amá, na marahil ay
isá sa mg̃a unang kinasama ni Magallanes ó ni Legaspi) ay hindi rin
napakita sa mg̃a nalalabing oras ng̃ araw, dahil sa caunting sakit na
canyáng dinaramdam. Nagpapalipatlipat sa mg̃a bibig ang canyáng
pang̃alang ipinang̃ung̃usap lamang upang purihin, mg̃a pagpupuring hindî
mangyayaring di mauuwî sa icararang̃al ng̃ España at ng̃ tunay na mg̃a
castilang gaya na ng̃â natin, na cailan ma’y hindî natin
pinasisinung̃aling̃an cailan man ang ating dugô, cahit magpacáramirami
ang mg̃a maguing cahalò.”
“Napanood namin ng̃ayóng icalabing isá ng̃ buwan, sa dácong umaga, ang
isáng nangyaring lubháng nacababagbag ng̃ loob. Hayág ng̃â at talastás
ng̃ lahát na sa araw na itó’y cafiestahan ng̃ Virgen de la Paz (Virgen
ng̃ Capayapaan), at itó’y ipinagsasayá ng̃ mg̃a Hermano (capatíd) ng̃
Santisimo Rosario Búcas ang cafiestahan ng̃ Pintacasing si San Diego, at
sa fiestang iyá’y lubhang nakikitulong ang mg̃a Hermano ng̃ V.O.T.
(Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na Pang̃atlóng Hanáy). May
isáng malaking pagpapataasang banal ang dalawang Capisanang itó sa
paglilingcód sa Dios, at dumaratíng ang ganitóng gawáng cabanalan
hanggang sa panggaling̃an ng̃ santong pagcacasamaan ng̃ loob nilá, gaya
na ng̃â nitong hulíng nangyari dahil sa pakikipagtalo sa salitaan ng̃
dakilang taga pagsermong kinikilalang talagang balità, na hindî iba’t
ang di mamakailang aking binangguit, na totoong cagalanggalang na si
Párì Fray Damaso, na siyáng lalagay búcas sa sadyang licmúan ng̃
Espiritu Santo, at ayon sa maacalà ng̃ lahát ay hindî malilimutang
paunlacán ng̃ religión at ng̃ literatura.”
“Alinsunod ng̃â sa aming sinasaysay, napanood namin ang isáng nangyaring
lubháng nacapagtuturò at nacababagabag ng̃ loob. Lumabas sa sacrista ang
anim na mg̃a bata pang mg̃a “religioso” (fraile), ang tatlo sa canila’y
upang mangagmisa at ang tatló ng̃ mag-“acolito”, nanicluhod sila sa
harap ng̃ altar, at kinanta ng̃ “celebrante” (ang magmimisa) na itó
ng̃a’y ang totoong cagalanggalang na si párì Fray Hernando Sibyla, ang
“Surge Domme”, na siyang dapat maging pasimulâ ng̃ procesión sa paliguid
ng̃ simbahan, taglay yaóng mainam na voces at anyong mataimtin na sa
canyá’y kinikilala ng̃ lahat at siyang lubós na ipinaguiguing dapat niyá
sa pangguiguilalas ng̃ madla. Pagca tapos ng̃ “Surge Domine”,
pinasimulan ang procesión ng̃ gobernadorcillo, na nacafrac, dalá ang
“guión” Páhiná 239at may casunod na apat na sacristang may hawac na mg̃a
insensario. Sumusunod sa caniláng licuran ang mg̃a cirial na pilac, ang
caguinoohan ng̃ bayan, ang mahahalagang mg̃a larawang nasusuutan ng̃
sutlang raso at guintô ni na Santo Domingo at San Diego, at ng̃ Virgen
de la Paz na may isáng carikitdikitang balabal (manto) na azul at may
mg̃a planchang pilac na dinorado, handóg ng̃ banál na capitang paradong
si don Santiago de los Santos, na totoong carapatdapát uliranin at hindî
casiya ang siyá’y ibantog magpacailán man. Nalululan ang lahát ng̃ mg̃a
larawang itó sa mg̃a carrong pílac. Sumusunod caming mg̃a castilà at ang
ibáng mg̃a religioso sa licuran ng̃ Iná ng̃ Dios: tinatangkililc ng̃
isáng páliong dalá ng̃ mg̃a cabeza de barangay ang “oficiante” at ang
wacás ng̃ procesio’y ang may mabuting carapatang capisanan ng̃ Guardia
Civil. Inaacalà cong hindî na cailang̃ang sabihing caramihang mg̃a
“indio” ang siyáng bumubuo ng̃ dalawang hanay ng̃ procesión, na pawang
may tang̃ang candílang may ning̃as at taglay ang boong pamimintacasi.
Tumutugtog ang música ng̃ mg̃a marcha religiosa; ulit-ulit na putóc ang
siyáng guinágawa ng̃ mg̃a bomba at ng̃ mg̃a apóy na rueda.
Nacapangguiguilalás ang panonood ng̃ cahinhinán at níng̃as ng̃ loób na
iniuudióc sa pusò ng̃ mg̃a nanampalataya sa caniláng wagás at malaking
pananalig sa Vírgen de la Paz ang pagdiriwang na lubós at marubdób na
pamimintacasing guinágawâ nating nagtamó ng̃ palad na ipang̃anác sa
lílim ng̃ casantasantahan at waláng báhid na dung̃is na bandera ng̃
España sa ganitong mg̃a cafiestahan.”
“Ng̃ matapos ang procesio’y pinasimulán ang misa, na sinasaliwan ng̃
orquesta at ng̃ mg̃a artista ng̃ teatro. Ng̃ matapos na ang Evangelio’y
pumanhík sa púlpito ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Manuel
Martín, agustinong nanggáling sa lalawigang Batang̃an, na pinagtakhán
ng̃ mg̃a nakikinig na páwang nang̃abitin sa canyáng pananalitâ,
lalonglalò na ang mg̃a castíla, sa pagpapasimulâ ng̃ pang̃ang̃aral ng̃
wícang castílà, na sinaysay ng̃ boong cabayanihan sa mg̃a pananalitang
magagaang ang pagcacataglay, at totoong angcáp na ancáp, na anó pa’t
pinúpuspos ang aming mg̃a púsò ng̃ mataimtim na pamimintacasi at
pag-aalab. Ang ganitóng pang̃ung̃usap ng̃â ang siyáng marapat ilagdâ sa
dinaramdam, ó ating dinaramdam pagcâ nauucol ang sinasaysay sa Vírgen ó
sa ating sinisintang España, at lálonglálo na pagcâ naisasal-it sa
sinasabi, yamang mangyayari namán sa bagay na itó, ang mg̃a caisipán ng̃
isáng príncipe ng̃ Iglesia, na si “señor Monescillo,” na mapapagtitibay
na siyáng dináramdam ng̃ lahát ng̃ mg̃a castilà.”
“Ng̃ matápos ang misa’y pumanhíc camíng lahát sa convento, na casama ng̃
mg̃a caguinoohan sa bayan at ibá pang mahahalagáng mg̃a tao, at doo’y
Páhiná 240hinandugán silá ng̃ boong cagandahan ng̃ loob, pagpipitagan at
casaganaang siyáng kinaugalian ng̃ totoong cagalanggalang na si Párì
Fray Salví, na inalayan nilá ng̃ mg̃a tabaco at mg̃a pagcaing inihandâ
ng̃ Hermano Mayor sa sílong ng̃ Convento na handâ sa lahát ng̃ mg̃a
nagcacailang̃ang patahimikin ang mg̃a pang̃ang̃ailang̃an ng̃ sicmurà.”
“Waláng naguíng caculang̃ang anó man sa loob ng̃ maghápon upang bigyáng
casiyahan ang fiesta at ng̃ upang manatili ang masayáng caasalán ng̃
mg̃a castilà, na sa mg̃a gayóng capanahuna’y hindî mangyaring
mapiguilan, na ipinakikilala, cung minsa’y sa mg̃a “canción” ó mg̃a
sayaw, at cung minsa’y sa mg̃a waláng cahulugan at masayáng mg̃a
paglilibáng, palibhasa’y may mg̃a púsong mahál at malacás, na anó pa’t
hindî nacararaig sa canilá ang mg̃a pighati, at sucat na ang magcapisan
ang tatlóng castilà sa alin mang lugar, upang doo’y tumácas ang
calungcutan at samâ ng̃ loob. Pinag-aláyan ng̃â sa maraming bahay si
Terpsícore datapuwa’t lalonglalo na sa marilág na cayamanyamanang
filipino na pinagpiguing̃an sa amin sa pagcain. Hindî co na
kinacailang̃ang sabihin pô sa inyóng lubháng masaganà at masaráp ang
mg̃a ipinacain sa piguing na iyón, na masasabing pang̃alawa na ng̃ mg̃a
piguing sa casalan sa Caná ó cay Camacho, na pinagbuti at dinagdaran pa
mandin. Samantalang nagtatamasa cami ng̃ mg̃a caligayahan ng̃ pagcaing
pinamamatnubayan ng̃ isáng tagalútò ng̃ “La Campana,” tumútugtog naman
ang orquesta ng̃ mg̃a cawiliwiling tinig. Tagláy ng̃ cagandagandahang
dalaga sa bahay, ang isáng casuutang mestiza, at isáng warí’y ágos ng̃
mg̃a brillante, at siyá ng̃â, ayon sa pinagcaratihan na, ang reina ng̃
fiesta. Dinamdám naming lahát na dahil sa isáng hindî namán malubháng
pagcápatapiloc ng̃ canyáng magandang paa’y hindî siya nangyaring
nagcamit ng̃ mg̃a ligaya sa pagsasayáw, sa pagca’t cung ayon sa aming
nahiwatigang siyá’y ganáp sa cagaling̃ang gumawâ ng̃ anó man, ang
guinoong binibining de los Santos, cung sumayaw marahil ay catulad ng̃
isáng “silfide”.”
“Dumating ng̃ hapong itó ang Alcalde ng̃ lalawigan, upang bigyán ng̃
cadakilaan sa canyáng pagharáp ang gagawing “ceremonia” búcas. Dinamdám
niyá ang pagsamâ ng̃ damdám ng̃ hirang na mamumuhunang si guinoong
Ibarra, na salamat sa Dios, at ayon sa sabihana’y magalíng na.”
“Nagcaroon ng̃ gabíng itó ng̃ mainam na procesión, datapuwa’t sasabihin
co na ang bagay na itó sa aking sulat búcas, sa pagca’t bucód sa mg̃a
malalaking bombang sa aki’y nacatulíg at halos nacabing̃i, acó’y totoong
pagód at nahahapay na acó sa pag-aantoc. Samantalang binabawì co ang
lacás sa mg̃a bisig ni Morfeo, sa macatuwid baga’y sa catre ng̃
convento, hinahang̃ad co, tang̃i Páhiná 241cong caibigang cayó’y matamó ng̃
magandang gabi at hanggang búcas, isáng araw na dakilà.”
“Ang mairuguin ninyóng catotong nakikiramá’y.
“Ang Corresponsal.
San Diego, 11 ng̃ Noviembre.”
Itó ang isinulat ng̃ mabait na corresponsal. Tingnán namán natin ng̃ayón
cung anó ang isinulat ni capitang Martín sa canyáng catotong si Luis
Chiquito.
“Minamahal cong Choy: Magmadalî cang pumaríni, cung mangyayari;
sapagca’t ang fiesta’y totoong masayá; súcat ang matantô mong hálos
natumbá ang bangcâ ni capitang Joaquin: macaitlong pinagulong ni
capitang Tiago ang canyáng tayâ, at sa tatlong iyó’y tumamà, at pintô
ng̃ pintóng palagui, caya’t sa gayóng nangyari lalong nangliliit sa
catuwâan si cabezang Manuel na may arì ng̃ bahay. Binasag ni Párì
Dámaso, sa isáng dagoc, ang isáng ilawán, sa pagca’t hanggá ng̃ayó’y
hindî pa siyá tumatamà miminsan man lamang. Natalo ang Cónsul sa canyáng
mg̃a sasabung̃in, at natalo sa bangcâ ang lahát ng̃ pinanalunan sa atin
sa fiesta ng̃ Binyáng at sa fiesta ng̃ Pilar, sa Santa Cruz.”
“Inaasahan naming isasama rito sa amin ni capitang Tiago ang canyáng
mamanugang̃in, ang mayamang nagmana cay Don Rafael, datapuwa’t wari’y
ibig manding tumulad sa canyáng amá, sa pagca’t hindî man lamang
napakita ¡Sayang! Sa masíd co’y hindî siya pakikinabang̃an cailan man.”
“Malakíng totoong cayamanan ang nakikita ng̃ insíc na si Cárlos sa
“liampó”; naghihinala acóng may taglay siyáng anó mang lihim, isáng
bato-balanì marahil: waláng tíguil ang canyáng pagdaing ng̃ sakit ng̃
úlo, na may taling panyô pagcâ tumitiguil na ng̃ untiuntî ang umíikit na
sangkap ng̃ “liampó,” pagcacagayo’y tumútung̃o siyá ng̃ mainam hanggáng
sa halos mápabunggô na sa canyáng noo, na anaki’y ibig na totoong
hiwatigan ang pag-inog na iyón. Nagcuculang tiwalà acó, dahil sa may
nalalaman acóng mg̃a cawang̃is ng̃ bagay na iyóng guinágawâ.”
“Paalam, Choy; magaling ang calagayan ng̃ aking mg̃a sasabung̃in, at ang
aking asawa’y masayá at naglilibang.”
“Ang iyóng catotoo.
Martín Aristorenas.”
Tumanggap naman si Ibarra ng̃ isáng maliit na liham na may pabang̃ó, na
ibinigay sa canyá ng̃ gabí ng̃ unang araw ng̃ fiesta ni Andéng, na
capatíd sa suso ni María Clara. Ganitó ang sabî ng̃ liham:
“Crisóstomo: Mahiguít ng̃ isáng araw na hindî ca napakikita;
nahiguing̃an cong Páhiná 242may caunting dinaramdam icáw, cata’y ipinagdasal at
ipinagsindi cata ng̃ dalawang malalaking candilà, bagá man sinasabi ng̃
tatay na hindî raw mabigát namán ang sakít mo. Totoong niyamót nilá acó
cagabí at ng̃ayón; pinatutugtog nilá acó ng̃ piano at canilá acóng
inaanyayahang sumayáw. Hindî co nalalamang lubhang marami sa ibabaw ng̃
lupà ang mg̃a nacapagbíbigay yamót. Cung hindî lamang cay Párì Dámaso na
pinagpipílitang acó’y libang̃ín sa pagsasaysay ng̃ maraming bagay, acó
sana’y magcuculóng sa aking silíd upang matulog. Isulat mo sa akin cung
anó ang dinaramdam mo, sa pagca’t sasabihin co sa tatay na icáw ay
dalawin. Samantala’y inutusan cong pumaryan sa iyo si Andéng, at ng̃
ipaglutò ca ng̃ chá; magalíng siyáng maglutò at marahil ay daig ang
iyong mg̃a alilà.”
“Maria Clara.”
“Pahabol. Pagca hindî ca naparini búcas, hindî acó paparoon sa
ceremonia. Calakip.”
Páhiná 243 ## XXIX.
ANG UMAGA.
Tinugtóg ng̃ mg̃a banda ng̃ música ang “diana” sa unang pagsilang ng̃
liwayway, na anó pa’t pinucaw ng̃ masasayáng tugtuguin ang mg̃a pagál na
mg̃a mamamayan. Nanag-uli ang búhay at casayahan, mulíng nirepique ang
mg̃a campanà at nagpasimulâ ang mg̃a putucan.
Yaon ang catapusang áraw ng̃ fiesta, yaón ang tunay na araw ng̃
cafiestahan. Inaasahang lalong marami ang mapapanood, higuít pa sa
nacaraang araw. Lalong marami ang mg̃a “manong” ng̃ V.O.T. (Venerable
Orden Tercera; Cagalanggalang na Pang̃atlong Hánay) cay sa mg̃a manong
ng̃ Santísimo Rosario, at nang̃agsising̃itî ng̃ boong cabanalan ang mg̃a
manong na iyon ni San Francisco, sa caniláng paniniwalang sa gayo’y
caniláng mahihiyâ, ang caniláng mg̃a capang̃agaw. Lalong marami ang
bilang ng̃ mg̃a candilang caniláng binilí: nag-ani ng̃ malaking
pakinabang ang mg̃a insíc na magcacandilâ, at nangag-iisip siláng
pabinyag upang máipakilala nilá ang canilang pagtumbás, baga man
sinanabi ng̃ ilang yao’y hindî raw sa caniláng pananampalataya sa pagca
católico cung dî sa canilang nais na macapag-asawa. Datapawa’t sa gayó’y
sumásagot ang mg̃a babaeng banal:
—Cahi’t magcagayon man, hindî mangyayaring hindî maguíng isang himala
ang sabaysabáy na pag-aasawa ng̃ gayong caraming mg̃a insíc;
papagbabaliking loob na silá ng̃ canicanilang mg̃a esposa.
Isinuot ng̃ mg̃a tao ang caniláng lalong magagaling na mg̃a bihisan;
lumabás sa kinatataguang mg̃a cajita ang lahát ng̃ mg̃a hiyas. Sampô ng̃
mg̃a “tahur” at ng̃ mg̃a sugarol ay nagbihis ng̃ mg̃a barong bordado na
may malalaking brillante, mabibigat na tanicalang (cadena) guintô at
mapuputing sombrerong jipijapa. Ang matandáng filósofo lamang ang
nananatili sa dating suot; ang baro’y sinamáy na may mg̃a guhit na itim,
nabobotones hanggang sa liig Páhiná 244maluang na zapatos at malapad na sombrerong
fieltro na culay abó.
—¡Ng̃ayó’y lalò pa manding mapanglaw cayó cay sa dati!—ang sabi sa
canyá ng̃ teniente mayor,—¿aayaw pô ba cayóng manacanacâ tayong
magsayá, yamang maraming tayong lubhang sucat na itang̃is?
—¡Hindî ang cahulugan ng̃ pagsasaya’y dapat na gumawâ ng̃ mg̃a
caululan!—ang isinagot ng̃ matandâ.—¡Itó rin ang halíng na pagtatapon
ng̃ salapî sa taôn-taón! At ang lahat ng̃ ito’y ¿bakit? iwaldás ang
salapî, sa gayóng macapál na totoo ang carukhaân at mg̃a
pang̃ang̃ailang̃an. ¡Abá! nalalaman co na; ¡itó ang pagtatapón, ang
maruming paggagalac upang matacpán ang mg̃a caraing̃an ng̃ lahát!
—Nalalaman na pô ninyóng sumasang-ayon acó sa inyóng mg̃a
caisipan,—ang mulíng sinabi ni don Filipo, na tíla ibig magpakitang
galit at tíla ng̃uming̃iti.—Cayó’y aking ipinagsasanggalang, datapuwa’t
¿anó ang aking magagagawâ sa gobernadorcillo at sa cura?
—Magbitiw ng̃ tungcól—ang sinundán ng̃ filósofo, at saca lumayò.
Natigagal si Don Filipo, at sinundán ng̃ matá ang matandâ.
—Magbitiw ng̃ tungcól!—ang ibinúbulong, samantalang tumutung̃o sa
simbahan,—¡magbitíw! ¡Oo! cung isá sanang bagay na nagbibigay dang̃al
ang tungcúling itó at hindî isáng pas-anin, ¡oo, bibitiwan co!
Punô ng̃ tao ang patio ng̃ simbahan: mg̃a lalaki’t mg̃a babae, mg̃a
bata’t mg̃a matatanda, taglay ang lalong magagaling na pananamit, na
nang̃agcacahalo-halò, pumapasoc at lumalabas sa makikipot na mg̃a
pintúan. Amóy pólvora, amóy bulaclác, amóy incienso, amóy pabang̃ó;
pinatatacbó at pinasisigaw ang mg̃a babae at pinapagtatawá ang mg̃a batâ
ng̃ mg̃a bomba, ng̃ mg̃a cohete at ng̃ mg̃a buscapiés. Isáng banda ng̃
música ang tumútugtog sa tapát ng̃ convento, isáng banda namán ang
naghahatid sa mg̃a nang̃ang̃atungculan sa bayan, ang mg̃a ibáng banda’y
naglilibót sa mg̃a daang kinalaladlaran at winawagaywayan ng̃ maraming
mg̃a bandera. Lumilibang sa paning̃in ang liwanag at cúlay na sarisarì,
at sa pangpakinig nama’y mg̃a tínig at mg̃a úgong. Hindî nagtitiguil ang
mg̃a campanà ng̃ carerepique, nagcacasalasalabat ang mg̃a coche at mg̃a
calesa, na manacanacáng ang mg̃a cabayong humihila sa canilá’y
nangáguiguitla dumádamba, humuhulay, mg̃a bagay na bagá man hindî
casangcáp sa palatuntunan ng̃ fiesta, gayón ma’y naguiguing isáng
pánooring hindî pinagbabayaran at siyáng lalong mahalaga.
Nag-utos ang Hermano Mayor sa áraw na itó ng̃ mg̃a alilà upang
mang̃aghanáp sa mg̃a daan ng̃ mg̃a inaanyayahan, túlad sa nagpiguing na
sinasabi sa atin ng̃ EvanPáhiná 245gelio. Hálos sápilitan ang pag-aanyaya upang
uminóm ng̃ chocolate, café, chá, cumain ng̃ matamis, at iba pa. Madalás
na naguiguing cawang̃is ng̃ isáng pakikipagcagalít ang guinagawang
pag-aanyaya.
Gágawin na ang misa mayor, ang misang tinatawag na “de dalmática”,
catulad ng̃ misa cahapong sinasaysay ng̃ carapatdapat na corresponsal,
at ang bílang caibhán lámang, ang magmimisa ng̃ayo’y si Parì Salví, at
sa mg̃a taong makikiníg ng̃ misa ng̃ayo’y casama ang Alcalde ng̃
lalawigan, caacbáy ang maraming mg̃a castílà at mg̃a táong marurunong,
upang pakinggán si Párì Dámaso na totoong bantóg sa lalawigan. Sampô ng̃
alférez, bagá man siya’y lubháng dalá na sa mg̃a pang̃ang̃aral ni Párì
Salví, pumaroon din, sa pagpapatotoo niya ng̃ cagaling̃an ng̃ canyang
loob at ng̃ cung mangyayari, macapanghiganti siyá sa mg̃a pagbibigay
galit na sa canyá’y guinawâ ng̃ cura. Sa calakhán ng̃ pagcábantog ni
Párì Dámaso’y ipinag-páuna na ng̃ corresponsal ang pagsúlat namamatnugot
ng̃ pamahayagan ng̃ sumúsunod:
“Alinsunod sa aking ipinagpáuna na sa inyo sa waláng wastô cong mg̃a
talata cahapó’y gayón ng̃a ang nangyari. Nagcamít cami ng̃ tang̃ing
capalarang mápakinggan ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Damaso
Verdolagas, na nagcurang malaon sa bayang itó, at ng̃ayó’y inilipat sa
lálong malaki, bílang ganting pala sa canyang mabuting pagtupad sa
canyang mg̃a catungculan. Lumagáy ang maningning na mananalumpati ng̃
mg̃a mahal na bagay sa paaralang Espiritu Santo ang nagtuturo, at
nagsaysay ng̃ carikitdikitan at cálalim-lalimang sermon, na nagbigay
cabanalan sa madlâ at pinagtakhán ng̃ lahát ng̃ mg̃a binyágang
naghihintay ng̃ boong pagmimithî ng̃ pagsilang sa lubhang mapagbung̃ang
mg̃a labi ng̃ nacaguiguinhawang bucál ng̃ waláng hanggáng-búhay.
Cadakilaan sa mg̃a cahulugan, capang̃ahasan sa mg̃a munacalà, mg̃a
bagong pananalitâ, cagandahan sa anyô, catutubong mg̃a galaw,
pagsasaysay na calugodlugód, calusugán ng̃ mg̃a adhicâ, nárito ang mg̃a
híyas ng̃ Bossuet na castilà, na talagáng carapatdapat ng̃á ang canyáng
malakíng pagcábantog hindî lamang sa mg̃a marurunong na mg̃a castila,
cung di naman sa mg̃a waláng pinag-aralang mg̃a “indio” at sa mg̃a
mapanglinlang na mg̃a anác ng̃ “calang̃itang imperio” (imperio ng̃
cainsican).”
Gayon man, unti ng̃ mapilitan ang mapagcatiwalang corresponsal na
canyang sirain ang calahatlahatan niyang sinulat. Idinaraing ni Párì
Damaso ang isáng magaang na sipóng canyang nasaguip ng̃ gabing nagdaan:
pagcatapos na siya’y macapagcantá ng̃ masasayáng mg̃a “petenera”,
(caraniwang kinacanta sa mg̃a lalawigang andalus, sa España), siya’y
uminóm ng̃a tatlong vásong sorPáhiná 246bete at sandali siyang nanood ng̃
pinalalabas sa teatro. Dahíl sa bagay na ito’y ibig sana niyang magbitíw
ng̃ pagca tagasalitâ ng̃ mg̃a wicà ng̃ Dios sa mg̃a tao, ng̃uni’t
sapagca’t waláng ibáng makitang nacacaalam ng̃ búhay at mg̃a himalâ ni
San Diego,—túnay ng̃a’t natátalos ang mg̃a bagay na itó ng̃ cura,
ng̃uni’t kinacailang̃ang siyá’y magmisa,—pinagcaisahan ng̃ ibáng mg̃a
fraile na walâ ng̃ gagaling pa sa tínig ng̃ voces ni Párí Dámaso, at
lubhang túnay na cahinahinayang na huwag italumpati ang totoong mainam
na sermóng gaya na ng̃a ng̃ naisulat at naisaulo na. Dahil dito’y ang
babaeng dating tagapag-ing̃at ng̃ susi’y siya’y ipinaghandâ ng̃ mg̃a
limonada, pinahiran ang canyang dibdib at liig ng̃ mg̃a unguente at mg̃a
lang̃is, binalot siyá ng̃ maiinit na mg̃a cúmot, siya’y hinilot at iba
pa. Umínóm si Parî Dámaso ng̃ hiláw na itlóg na binati sa álac, at sa
boong umaga’y hindî nagsalitâ at hindî man lamang nag-agahan; bahagyâ na
uminóm ng̃ isáng vasong gatas, isáng tazang chocolate at
lalabin-dalawang biscocho, na anó pa’t tiniis niya ng̃ boong
cabayanihang huwag cumain ng̃ isáng sisiw na frito at calahating
quesong gawang Laguna, na canyang kinaugaliang canin pagcacaumaga,
sapagca’t ayon sa canyang catiwalang babae, maaaring macapagpaubó ang
sisiw at ang queso, dahil sa capuwâ may asin at may tabá.
—¡Guinágawá ang lahat ng̃ itó’t ng̃ camtan natin ang calang̃itan at
magbalíc loob tayo!—ang sabi ng̃ mg̃a Hermana ng̃ V.O.T., ng̃ caniláng
maalaman ang ganitóng canyáng mg̃a pagpapacahirap.
—¡Siyá’y pinarurasahan ng̃ Virgen de la Paz!—ang ibinúbulong naman ng̃
mg̃a Hermana ng̃ Santisimo Rosario, palibhasa’y hindî nilá maipatawad
ang canyang pagkiling sa canilang mg̃a caaway na capuwà babae.
Lumabás ang procesión pagca alas ocho y media sa lilim ng̃ mg̃a toldang
lona. Nacacahawig din ng̃ guinawâ, cahapon, baga man may isáng bagay na
nabago: ang mg̃a Hermano ng̃ V.O.T., na mg̃a matatandang lalaki’t babae,
casama ang iláng mg̃a dalagang patungó na sa pagtandá, ang pananamit na
dalá’y mahahabang hábitong guingón: damít na guingóng magaspáng ang sa
mg̃a mahihirap, at ang sa mg̃a mayayama’y guingóng sutlâ, sa macatuwid
baga’y ang tinatawag na “guingông franciscano”, sa pagca’t siyang lalong
caraniwang gamitin ng̃ mg̃a cagalanggalang na mg̃a fraileng franciscano.
Ang lahat ng̃ mg̃a mahal na hábitong iyó’y mg̃a dalísay, sa pagca’t
pawang galing sa convento sa Maynilà, na siyáng kinucunan ng̃ mg̃a
mamamayan sa limós na ang capalit ay salapíng isinasang-ayon sa táning
na halagang hindî natatawaran, cung bagá mangyayaring sabíhing cawang̃is
ng̃ sa isáng tindahan. Ang halagang itóng hindî nabaPáhiná 247bawasa’y mangyaring
maragdagan, ng̃uni’t hindî nababawasan. Tulad sa mg̃a habitong itó’y
nagbibilí ng̃ gayón ding mg̃a hábito sa monasterio ng̃ Santa Clara, na
tagláy, bucód ang mg̃a tang̃ing biyáyang nacapagbibigay ng̃ maraming
mg̃a indulgencia sa mg̃a patáy na pinagsasaputan, ang biyáyang lalò pa
manding tang̃i: na lalò pang mahál ang halagá paga lalong lumà, gulanit
at hindî na magagamit. Itinititic namin itó at baca sacaling banal na
bumabasang nagcacailang̃an ng̃ gayóng mg̃a mahál na “reliquia” (anó mang
bagay na guinamit ó linangcáp na ng̃a ibá), ó baca caya may matalas na
isip casam-ang mámumulot ng̃ mg̃a basahang taga Europa, na ibig yumaman
sa pagdadalá sa Filipinas ng̃ isáng “cargamento”” (maraming yácos na
catatagang lúlan sa ísáng daóng) ng̃ mg̃a hábitong masurot at malibág,
sa pagca’t nagcacahalagá ng̃ labíng anim na píso ó higuit pa, ayon sa
calakhán ng̃ pagcalibaguing humiguít cumulang.
Nacapatong si San Diego de Alcalá sa isáng carrong napapamutihan ng̃
mg̃a planchang pílac na nabuburdahan. May malaking capayatán ang Santo,
garing mulá sa úlo hanggáng bay-awang, magagalitín at nacacaaalang-alang
ang anyô ng̃ pagmumukhâ, baga mán culót ang buhóc sa úlo, na catulad ng̃
mg̃a ita. Sutlang raso na nabuburdahan ng̃ guintô ang canyáng pananamit.
Sumusunod ang ating cagalang-galang na Amang si San Francisco,
pagcatapos ay ang Virgeng gaya cahapon, ang caibhán lamang ay si Párì
Salví ng̃ayón ang sumasailalim ng̃ palio at hindî ang makisig na si
Párì Sibyla na mainam cumíyà. Ng̃uni’t cung di tagláy ni Párì Salví ang
magandang anyô ni Párì Sibyla, datapuwa’t nagcacanlalabis naman sa canyá
ang pagca anyóng banál: nacatung̃ó ang mg̃a matá; nacadoop ang mg̃a
camay na ang anyó’y matimtiman at lumalacad na nacayucód. Ang mg̃a may
dalá ng̃ palio’y yaón ding dáting mg̃a cabeza de barangay, na nagpapawis
ng̃ boong ligaya, sa caniláng panunungcól na nakikisacristán, bucód sa
silá’y manining̃il ng̃ buwis, manunubos ng̃ mg̃a taong lagalág at mg̃a
dukhâ, sa macatuwid baga’y mg̃a Cristong nagbibigay ng̃ dugô dahil sa
mg̃a casalanan ng̃ mg̃a ibá. Ang coadjutor, na nacasobrepelliz, ay
nagpaparoo’t parito sa iba’t ibáng mg̃a carro, na dalá ang incensario,
at canyáng manacanacang hinahandugan ng̃ úsoc nitó ang pang̃amoy ng̃
cura, na pagca nagcacagayo’y lalong lalong ng̃ nagmumukhang caaway ng̃
tawa at magagalitín.
Dahándahán ng̃a at matimtiman ang lacad ng̃ procesióng inaacbayan ng̃
ugong ng̃ mg̃a bomba at ng̃ tinig ng̃ mg̃a cantá at músicang tungcol sa
religióng ilinalaganap sa impapawid ng̃ mg̃a banda ng̃ músicang
sumusunod sa licurán ng̃ bawa’t carro. Samantala’y napakasipag na totoo
ang pamamahagui ng̃ Hermano Mayor ng̃ malalaking mg̃a candila, na ang
marami sa mg̃a nakipagPáhiná 248procesio’y nag-uwi sa canilang mg̃a bahay ng̃
maipag-iilaw sa apat na gabi samantalang nang̃agsusugál. Nagsisiluhód
ng̃ boong gálang ang mg̃a nanonood pagca nagdaraan ang carro ng̃ Ina ng̃
Dios at nang̃agdarasal silá ng̃ taimtim sa loob ng̃ mg̃a Sumasampalataya
ó ng̃ mg̃a Aba pô.
Tumiguil ang carro sa tapát ng̃ isáng báhay na sa mg̃a bintanang
napapamutihan ng̃ maririkit na mg̃a pangsampáy (colgadura) ay
nacasung̃aw ang Alcalde, si capitang Tiago, si María Clara, si Ibarra,
ilang mg̃a castilà at mg̃a dalaga; nágcataong tumungháy si Párì Salví,
datapuwa’t hindî gumawâ ng̃ cahi’t munting kilos na magpahalatang siya’y
bumabatì ó nakikilala niyá silá; ang tang̃ing guinawá niyá’y lumindíg
lamang, tinuíd ang catawán at sa gayo’y sumabalicat niyá ng̃ lalong
caayusan at gandá ang “capa pluvial.”
Sa dacong ibabâ ng̃ bintana’y may isáng dalagang nacalúlugód ang gandá
ng̃ mukhâ, mahalagá ang suut na damít at may kílic na isáng musmós na
lalaki. Marahil siyá’y sisiwa ó taga pag-alagà lamang, sa pagca’t ang
sanggól na iyó’y maputi at mapulá ang buhóc, samantalang ang dalaga’y
caymangguí at mahiguít pa sa caitimán ng̃ azabache ang canyáng mg̃a
buhóc.
Pagcakita sa cura, iniunat ng̃ musmós ang canyáng maliliit na bísig,
tumawa niyáng táwang hindî nacapagbibigay sákit at hindî namán pighati
ang nacapagpapatawá, at sumigáw ng̃ pautál sa guitna ng̃ isáng sandalíng
catahimican: ¡Tá …tay! ¡Tatay! ¡Tatay!
Kinilabutan ang dalaga, dalidaling inilagay ang canyang camay sa ibabaw
ng̃ bibig ng̃ sanggól na lalaki at patacbóng lumayô roong taglay ang
totoong malaking cahihiyan. Umiyác ang bátà.
Nang̃agkindatan ang mg̃a mapaghinala, at nang̃agsing̃ití ang mg̃a
castilang nacamasid ng̃ gayóng maiclíng pangyayari. Naguing pulá ang
catutubong pamumutla ni Párì Salví.
At gayón ma’y wala sa catuwiran ang táo: hindî man lamang nakikilala
ng̃ cura ang babaeng iyón, siya’y taga-ibang bayan.
Páhiná 249 ## XXX.
SA SIMBAHAN.
Mulâ sa isá hanggang sa cabiláng dúlo’y punô ang camálig na
ípinalalagá’y ng̃ mg̃a táong yaó’y bahay ng̃ Lumaláng sa lahát.
Nang̃agtutulacán, nagsisicsican, nang̃agdudurugan ang isá’t isá, at
nang̃agdaraing̃an ang iláng lumálabas at ang maraming nagsisipasoc.
Malayò pa’y iniuunat na ang camáy sa pagbabasâ ng̃ mg̃a dalirì ng̃ túbig
na bendita, ng̃uni’t caguinsaguinsa’y dumárating ang isáng álon ng̃
pagtutulacán at napapalayô ang camay: Nariring̃ig pagca nagcacagayon ang
isáng áng̃il, nagmúmura ang isáng babaeng nayapacan, datapuwa’t hindî
tumitiguil ang pagtutulacán. Ang iláng matandang lalaking naisasawsaw
ang mg̃a dalirì sa tubig na iyóng culay pusalí na, palibhasa’y naghúgas
ng̃ camáy roon ang boong báyan, bucód pa sa mg̃a taga-ibáng báyang doo’y
dumarayo, ipinapahid ang túbig na iyón ng̃ boong pamimintacasi, baga mán
sila’y nahihirapan dahil sa casicpán, sa caniláng bátoc, sa puyó, sa
noo, sa ilóng, sa babà, sa dibdib at sa púsod, sa caniláng pananalig na
sa gayó’y caniláng nabebendita ang mg̃a bahaguing iyón ng̃ catawán,
bucód sa hindî silá magcacasakit ng̃ paninigás ng̃ liig, ng̃ sakít ng̃
úlo, ng̃ pagcatuyô, ng̃ hindî pagcatúnaw ng̃ kinacain. Ang mg̃a
cabataan, marahil sa sila’y hindî totoong masasactín ó baca cayâ naman
hindî silá naniniwala sa mahal na gamót na íyón, bahagyâ na niláng
binabasâ ang cáduloduluhan ng̃ caniláng daliri—at ng̃ walang anó mang
masabi sa canilá ang mg̃a mapamintacasing tao,—at cunuwa’y canilang
ipinapahid sa caniláng noó, na, ang catotohana’y hindî nilá isinasayad.
“Marahil ng̃a’y bendita ang túbig na iyán at taglay ang lahát ng̃ mg̃a
sinasabi”,—ang iniisip marahil ng̃ sino máng dalaga,—”ng̃uni’t may
isáng culay na” …!
Bahagyâ na macahing̃á roon, mainit at amóy háyop na dalawá ang páa;
datapuwa’t catumbás ng̃ lahá’t ng̃ pagcacahirap na iyón ang magsesermong
as Páhiná 250sermông yao’y dalawang daa’t limampung piso ang bayad ng̃ bayan. Ito
ang sinabì ng̃ matandáng Tasio.
—¡Dalawang daa’t limampung piso ang bayad sa isang sermôn! ¡Isá lamang
táo at sa minsan lamang na paggawâ! ¡Ang icatlóng bahagui ng̃ ibinabayad
sa mg̃a comediante na mangagpapagal sa loob ng̃ tatlóng gabí!… ¡Tunay
ng̃a marahil na cayo’y mayayaman!
—¿At bakit namán mawawang̃is ang bagay na iyán sa isáng comedia?—ang
isinagót na masamá ang loob ng̃ mapúsoc na maestro ng̃ mg̃a Hermano ng̃
V.O.T.; ¡nacahuhulog ng̃ mg̃a caluluwa sa infierno ang comedia, at
nacapapasalang̃it ang sermón! Cung huming̃i siyá ng̃ sanglibo’y
babayaran din namin, at kikilalanin pa naming utang na loob …
—¡Cahi ma’t comedia, cung sa ganáng akin!—ang isinisigaw naman sa
galit ng̃ isá.
—¡Naniniwalà acó, palibhasa’y magalíng na totoo ang inyóng pagca unawà
sa kinauuculan ng̃ comedia at ng̃ sermón!
At yumao ang pusóng, na hindî inalumana ang guinagawâ ng̃ magagaliting
maestro na mg̃a paglait at masasamang húlang mangyayari sa daratning
búhay ni matandáng Tasio sa hinaharáp na panahón.
Samantalang hinihintay ang Alcalde, nágpapawis at naghihicab ang mg̃a
tao; iguinagalaw sa hang̃in ang mg̃a paypáy, mg̃a sombrero at mg̃a
panyô; nang̃agsisigawan at nang̃ag-iiyacan ang mg̃a batà, bagay
nagbíbigay pagál sa mg̃a sacristan na pagpapalabas sa mg̃a batang iyón
sa simbahan. Ang gawáng ito’y siyang umaakit sa pagdidilidili ng̃
matalas na caisipan at malumanay na maestro ng̃ Cofradía ng̃ Santisimo
Rosario:
—”Pabayaan ninyóng lumapit sa akin ang mg̃a báta,” anáng áting
Pang̃inoong Jesucristo, ng̃uni’t dito’y dapat ng̃ unawaing yaó’y ucol
lamang “sa mg̃a batang hindî umiiyac.”
Ganitó ang sinasabi ng̃ isá sa mg̃a matatandang babaeng nanánamít ng̃
guingón, si Hermana Pute bagá, sa isáng babaeng may anim na taón na ang
gúlang na canyáng apó, na nacaluhód sa canyáng tabi:
—¡Condenada! ¡itahimic mo ang iyóng isip, at macaririnig ca ng̃ isáng
sermóng gáya ng̃ sa Viernes Santo!
At sacâ pinacacurotcurót, na anó pa’t pinucaw ang cabanalan ng̃ batang
babae, na ikinibit ang mukhâ, pinahabà ang ng̃úso at pinapagcunót ang
mg̃a kílay.
Humihimláy ang iláng mg̃a lalaking nacapaningkayád sa tabí ng̃ mg̃a
conPáhiná 251fesionario. Ang acalà ng̃ ating matandang babaeng nagng̃ung̃ung̃uya
ng̃ mg̃a dasal at pinatatacbó sa canyáng mg̃a dalírì ang mg̃a butil ng̃
canyáng cuintás, na ang guinágawang pagtang̃ô ng̃ isáng matandáng
lalaking malaki ang pag-aantoc, ay talagáng gayón ang lalong magalíng na
pagsang-ayon sa mg̃a calooban ng̃ Lang̃it, caya’t ang guinawâ niya’y
untitunti niyáng guinagád ang gayóng anyô.
Na sa isáng sûloc si Ibarra; nacaluhód si María Clara sa malapit sa
altar mayor, sa isáng lugar na nagmagandang loob ang curang paalsan ng̃
mg̃a tao sa pamamag-itan ng̃ mg̃a sacristán. Nacaupô si capitang Tiagong
nacasúot ng̃ frac sa isá sa mg̃a bangcóng laan sa mg̃a pinunò, dahil sa
bagay na itó’y ang isip ng̃ mg̃a insíc na sa canyá’y hindî
nacakikilala’y gobernadorcillo rin siyá cayá’t hindî nang̃ang̃ahás na sa
canyá’y lumapit.
Sa cawacasa’y dumating ang Alcalde na casama ang canyáng Estado Mayor,
(ang mg̃a guinoong sa canyá’y umaacbay), doon sa sacristía silá nagmulà
at siyá’y lumucloc sa isá sa mg̃a maiinam na mg̃a sillóng nacapatong sa
ibabaw ng̃ isáng alfombra. Pangdakilà ang casuutan ng̃ Alcalde at sa
canyá’y nacalagáy ang banda ni Cárlos III at apat ó limáng mg̃a
condecoración (mg̃a saguisag na inilalagáy sa dibdib, tandâ ng̃ sa
nagdadala’y pagbibigay unlác ng̃ isáng harì ó ng̃ cataastaasang pûnò sa
isáng nación.)
Hindî siyá nakikilala ng̃ bayan.
—¡Abá!—ang bigláng sinabi ng̃ isáng tagabukid; ¡isáng civil na
nacasuot comediante!
—¡Tangá!—ang isinagót ng̃ canyáng calapit at siyá’y sinicó;—¡iyán ang
principe Villardo na ating nakita cagabí sa teatro!
Tumaas ng̃â ang calagayan ng̃ Alcalde sa mg̃a matá ng̃ báyan at siyá’y
ipinalagay na encantadong principe, na nácapanalo sa mg̃a gigante.
Nagpasimula ang misa. Nagsitidindig ang mg̃a nauupô, ang mg̃a natutulog
ay nang̃águisíng dahil sa cacacampanilla at sa matunóg na voces ng̃ mg̃a
cantór. Tila totoong natutuwâ si Párì Salví, baga man siyá’y may mukhang
walang caibigan, sa pagca’t sa canyá’y naglilingcód na diácono at
subdiácono ang dalawá pa namáng agustino.
Bawa’t isá’y nagcantâ, ng̃ dumatíng ang úcol na panahón, baga man
humiguit cúmulang na nagdaraan sa ilóng ang caniláng voces at malabò ang
pang̃ung̃usap, liban na lamang sa nagmimisa na may pagca nang̃ing̃inig
ang voces at hindî mamacáilang nasirà ang tono, na anó pa’t malaki ang
ipinagtataca ng̃ mg̃a táong sa canyá’y nacakikilala. Gayón ma’y
gumágalaw siya ng̃ makinig na anyô at hindî nag-aang-ang; ikinácanta ang
“Dominus vobiseum” ng̃ taimtim Páhiná 252sa loob, ikinikiling ng̃ caunti ang úlo
at tumiting̃ala sa “boveda,” (bubung̃an ng̃ simbahan). Sa pagmamasid ng̃
pagtanggáp niyá ng̃ asó ng̃ incienso, masasabing totoo ng̃â ang sabi ni
Galeno, na naniniwaláng pumapasoc daw ang úsoc sa bao ng̃ úlo, pagcaraan
sa bútas ng̃ ilóng na ang tulóy ay sa salaang but-ó, sa pagca’t siya’y
lumilindig, iniiling-ay ang úlo sa lícod, pagcatapos ay lumalacad na
patung̃ó sa guitnâ ng̃ altar ng̃ lubháng malakíng pagmamakisig at
caguilasan, hanggang sa acalain ni capitan Tiagong daig niya sa
cagaling̃ang cumíyà ang comedianteng insíc ng̃ gabing nagdaang nacadamít
emperador, may pintá ang mukhâ may maliliit na bandera sa licód, ang
balbás ay buntót ng̃ cabayo at macapal ang “suclas” ng̃ sapín.
—Hindî ng̃â mapag-alinlang̃anan, higuit ang camahalang umanyô ng̃ isáng
cura namin cay sa lahat ng̃ mg̃a emperador.
Sa cawacasa’y dumating ang pinacananasang sandali na marinig, na si Párì
Dámaso. Nang̃agsiupô sa caniláng mg̃a sillón ang tatlóng sacerdote, na
ang anyó’y nacapag-bibigáy ulirán sa cahinhinan, ayon sa sasabihin
marahil ng̃ may malinis na caloobang “corresponsal;” tinularan silá ng̃
Alcalde at ibá pang mg̃a taong may vara at may bastón; humintô ang
música:
Pamucaw ang paghaliling iyón ng̃ catahimican sa úgong sa ating matandáng
Hermana Pule, na humihilic na, salamat sa música. Túlad cay Segismundo ó
gaya ng̃ “cocinero” sa kinathang búhay ni Dornroscheu, ang unang guinawa
pagcaguising ay tuctucan ang canyáng apóng babae, na nacatulog din.
Ito’y umatung̃al, datapuwa’t pagdaca’y nalibang ng̃ makitang nagdaragoc
sa dibdib ang isang babae sa lubós na pananalig at sa caalaban ng̃ loob.
Pinagsicapan ng̃ lahat na maipacaguinhawa ng̃ anyô; naningcayad ang mg̃a
waláng bangcô, umupô sa lupà ó sa caniláng sariling paa ang mg̃a babae.
Tináhac ang caramihan ni Párì Dámaso, na pinang̃ung̃unahan ng̃ dalawáng
sacristan at sinusundan ng̃ isáng capuwa niya fraileng may daláng isáng
malaking cuaderno. Nawala siyá pagpanhíc sa hagdanang palicawlicaw,
ng̃uni’t pagdaca’y mulíng sumipót ang canyáng mabilog na úlo, pagcatapos
ay ang canyáng macacapal na bátoc at sumunod agad-agad ang canyáng
catawan. Tuming̃in sa magcabicabila ng̃ boong capanatagan ng̃ loob at
uubo-ubó; nakita niya si Ibarra. Ipinahiwatig niya sa isáng tang̃ing
kiráp, na hindî calilimutan sa canyáng mg̃a pananalang̃in ang casintahan
ni María Clara; tinitigan ng̃ ting̃ing may towa si Párì Sibyla at saca
niya sinulyap ng̃ ting̃íng calakip ang pagpapawalang halagá si Párì
Manuel Marsing cahapo’y nagsermón. Ng̃ matapos ang ganitóng
pagsisiyasat; lining̃on ang casama ng̃ paalimís at sa canyá’y sinabi:
“MagpacaPáhiná 253talino, capatid!—Binucsan nitó ang cuaderno.
Datapuwa’t carapatdapat na isaysay sa isáng bahaguing bucód ang sermóng
itó. Isáng binatang nag aaral ng̃ panahóng iyón ng̃ taquigrafia at
malakíng totoo ang pagcalugód sa mg̃a dakilang mananalumpati ang siyáng
umalalay ng̃ pagtititic samantalang nagsasaysay si Párì Dámaso; at
salamat sa ganitóng guinawa’y mailalagdâ namin dito ang isáng bahagui
ng̃ pang̃ang̃aral tungcól sa religión sa mg̃a lupaing iyón.
Páhiná 254 ## XXXI.
ANG SERMON.
Nagpasimulâ si Párì Dámaso, ng̃ madalang at mahinang pang̃ung̃usap:
“Et spiritum tuum honum dedisti, qui doceret eos, et manna tuum non
prohibuisti ab ore corum, et aquam dedisti eis in siti”.—”At ibinigay
mo sa canilá ang espíritu mong magaling upang caniláng iturò at hindî mo
inalís sa caniláng bibig ang iyóng maná at binigyán mo silá ng̃ tubig sa
caniláng pagcauhaw!”
“Mg̃a salitang ipinang̃usap ng̃ Pang̃inoon sa pamamag-itan ng̃ bibig ni
Esdras, icalawáng aclát, icasíyám na bahagui, icadalawampong tulâ.”
Sa udyóc ng̃ pangguiguilalás ay sinulyáp ni Párì Sibyla ang nagsesermón;
namutla at lumun-oc ng̃ laway sa Párì Manuel Martin: marikit ang sermóng
iyón cay sa canyáng sermón.
Ayawan cong nahiwatigan ni Párì Dámaso ang gayóng bagay ó baca cayâ
naman talagang namamaos pa, datapuwa’t ang guinawa niya’y umubóng
macailan at ikinapit ang dalawang camáy sa palababahan ng̃ púlpitong
mahal. Sumása tapat ng̃ canyáng úlo ang Espiritu Santo na bago lamang
capípinta: maputi, malinis at culay rosa ang maliliit na paa at ang
tucâ.
“¡Cárilagdilagang Guinoo (sa Alcalde), cábanalbanalang mg̃a sacerdote,
mg̃a cristiano, mg̃a capatid cay Jesucristo!”
Gumawa rito ng̃ dakiláng paghintô, at maling inilacad niya ang canyáng
paning̃in sa mg̃a nakikinig, at sa canya’y nacagalác ang pag-ulinig sa
canya at canilang taimtim na pagtahimic.
Wicang castilà ang unang bahagui ng̃ canyáng sermón at wicáng tagalog
ang icalawang bahagui: “loquebantur omnes linguas”.
Pagcatapos ng̃ mg̃a ¡oh! at ô ng̃ paghinto dakilang iniunat niya ang
canyang Páhiná 255canang camáy sa dacong altar at tumitig sa Alcalde,
naghalukipkip pagcatapos, na waláng anó mang sinasabi; ng̃uni’t
caguinsaguinsa’y inihalili sa mahinhing kilos ang cagalawán, iniling-ay
sa licód ang úlo, itinuró ang dacong pintóng malakí na pinutol ang
hang̃in sa pamamag-itan ng̃ taguiliran ng̃ camáy ng̃ boong cabilisán,
hanggang sa acalain ng̃ mg̃a sacristang ang cahulugán ng̃ gayong galáw
ay ipinag-uutos sa caniláng ísará ang mg̃a pinto, at gayón ng̃a ang
caniláng guinawâ; nagdamdam ligalig ang alférez at nag-alinlang̃an cung
siyá’y lálabas ó hindî; datapuwa’t nagpapasimulá na ang nagsesermón ng̃
pananalitang malacás, punô at mataguinting: tunay ng̃a palá namáng
totoong matalinò sa panggagamót ang dating canyáng tagaalagang babae.
“¡Nagniningning at cumikislap ang altar, malapad ang malaking pintô, ang
hang̃in ang sasacyan ng̃ santong wica ng̃ Dios na búbucal sa aking
bibig, pakinggán ng̃a ninyó ng̃ mg̃a pangding̃ig ng̃ caluluwa at ng̃
púsò at ng̃ hindî mang̃alaglag ang mg̃a salitâ ng̃ Pang̃inoon sa lupang
batuhán at canin ng̃ mg̃a ibon sa Infierno, cung dî ang cayó’y lumagô at
sumibol na catulad ng̃ isáng santong binhî sa lináng ng̃ ating
cagalanggalang at huwad sa serafing Amáng si San Francisco! Cayóng mg̃a
malalaking macasalanan, mg̃a bihag ng̃ mg̃a moro ng̃ cálolowa, na siyang
lumalaganap sa mg̃a dagat ng̃ waláng hanggang búhay, na pawang nacalulan
sa macapangyarihang mg̃a sasacyán ng̃ sa táong catawán at ng̃ mg̃a lugód
sa búhay na itó, cayóng hindî magcandadala ng̃ mg̃a tanicalâ ng̃
mahahalay na hilig at ng̃ mg̃a calibugan, at nang̃agsisigaod sa daóng
ng̃ taga Infiernong si Satán, masdán ninyó riyan ng̃ mapitagang
pagcahiyâ ang tumutubós sa mg̃a cálolowa sa pagcabihag ng̃ demonio, ang
matapang na Gedeón, ang malacás na loob na David, ang mapagwaguing
Roldan ng̃ cacristianohan, ang tagalang̃it na guardia civil, na higuít
ang catapang̃an sa lahat ng̃ mg̃a guardia civil cahi’t pagsamasamahin
ang mg̃a guardia civil ng̃ayón at ang sa búcas pa”.—(Pinapagcunót ng̃
alférez ang noo)—”Siya ng̃â, guinoong alférez, higuít ang canyáng
tapang at lacás, na cahi’t walâ siyáng fusil cung di isáng cruz na
cahoy, canyáng guinágahis ng̃ boong cabayanihan ang walang hanggang
tulisán ng̃ mg̃a cadilimán, at gayón din ang lahát ng̃ mg̃a cacampí ni
Luzbel, at cung dî lamang hindî nang̃amamátay ang mg̃a espiritu, siláng
lahat ay nang̃alipol na magpacailan man! Ang caguilaguilalás na laláng
na itó ng̃ Dios, itóng hindî mapaglírip na himalâ ay ang maluwalhating
si Diego de Alcalá, na, gagamit acó ng̃ isáng pagsusumag, sa pagca’t
nacatutulong na magalíng ang mg̃a pagsusumag sa pagca unawà ng̃ mg̃a
bagay na hindî mapag-abót ng̃ ísip, ayon sa wicà ng̃â ng̃ ibá, sinasabi
co ng̃a na ang dakilang santong itó’y isáng catapustapusang Páhiná 256cawal, isáng
“ranchero” (tagapagpacain) lamang sa aming lubháng macapangyarihang
hucbóng pinag-úutusan ng̃ aming tulad sa serafing Amáng si San
Francisco, na siyang ikinararang̃al cong kinapapanigang acó’y cabo ó
sargento sa talaga’t awà ng̃ Dios.”
Ang mg̃a hang̃al na “indio”, ayon sa sabi ng̃ “corresponsal”, walang
nábingwit sa sinaysay na iyón, liban na lamang sa mg̃a salitang “guardia
civil”, “tulisan”, “San Diego” at “San Francisco”; namasid nilá ang
pagsamà ng̃ mukhá ng̃ alférez, ang anyóng bayani ng̃ nagsesermón, at sa
gayo’y inacala niláng kinagagalitan ng̃ Párì ang alférez dahil sa hindî
niyá inuusig ang mg̃a tulisán. Si San Diego at si San Francisco ang
gaganap ng̃ bagay na iyón, at silá ng̃a ang túnay na macagagawa, tulad
sa pinatototohanan ng̃ isáng pinturang na sa convento ng̃ Maynila, na sa
pamamag-itan lámang ng̃ canyáng cordón ay nahadlang̃an ni San Francisco
ang paglúsob ng̃ mg̃a insíc ng̃ mg̃a unang taón ng̃ pagcatuclás sa
Filipinas ng̃ mg̃a castila. Hindì ng̃a cacaunti ang catuwaang tinamó ó
ng̃ mg̃a namimintacasi, kinilala niláng utang na loob sa Dios ang
ganitóng túlong, at hindî silá nag-aalinlang̃an sa paniniwalang pagca
walâ ng̃ mg̃a tulisán, ang mg̃a guardia civil naman ang lilipulin ni San
Francisco. Lalong pinagbuti ng̃a nilá ang pakikinig, sinundan nilá ang
mg̃a sinasaysay ni Párì Dámaso, na nagpatuloy ng̃ pananalitâ:
“Cárilagdilagang guinoo: Ang malalaking mg̃a bagay talagáng malalakíng
mg̃a bagay cahi’t na sa tabí ng̃ mg̃a maliliit, at ang mg̃a maliliit
cailan ma’y maliliit din na sa siping man ng̃ mg̃a malalaki. Itó ang
sabi ng̃ Casaysayan, (Historia), at sa pagca’t ang Casaysayan, sa
sandaang palo’y isá lamang ang tumatamà, palibhasa’y bagay na gawâ ng̃
mg̃a tao, at ang mg̃a tao’y nagcacamaling “errare es hominum” ayon sa
sabi ni Ciceron, ang may dilà ay nahihidwâ, ayon sa casabihan sa aking
bayan, ang nangyayari’y may lalong malalalim na catotohanang hindî
sinasabi ng̃ Historia. Ang mg̃a catotohanang itó, Cárilagdilagang
Guinoo, ay sinabi ng̃ Espíritu Santo, sa canyáng cataastaasang
carunung̃ang cailan ma’y hindî naabót ng̃ pag iisip ng̃ tao mulâ pa sa
mg̃a panahón, ni Séneca at ni Aristóteles, iyang mg̃a pantás na mg̃a
fraile ng̃ unang panahón hanggang sa macasalanang mg̃a panahón natin
ng̃ayón, at ang mg̃a catotohanang itó’y hindî ng̃â ibá cung di hindî
palaguing ang mg̃a maliliit na bagay ay maliliit ng̃a, cung di pawang
malalakí, hindî cung isusumag sa mg̃a mumuntî, cung di cung isusumag sa
lalong malalakí sa lúpà at sa lang̃it at sa hang̃in at sa mg̃a
pang̃anurin at sa mg̃a tubig at sa alang-alang at sa buhay at sa
camatayan.
—¡Siya nawa!—ang isinagót ng̃ maestro ng̃ V.O.T., at saca nagcruz.
Páhiná 257Ibig ni Párì Dámasong papangguilalasin ang mg̃a nakikinig sa ganitóng
anyô ng̃ pananalitáng canyáng napag-aralan sa isáng dakilang
tagapagsermón sa Maynilà, at siya ng̃ang nangyari, na sa pagcápatang̃a
sa gayóng caraming mg̃a catotohanan, kinailang̃an niyang dunggulín ng̃
paa ang canyáng “espiritu santo” (ang fraile bagáng sa canyá’y
tagadictá) upang sa canyá’y maipaalaala ang canyáng catungculan.
—Maliwanag na nakikita ng̃ inyóng mg̃a matá!—ang sinabi ng̃ “espiritu”
búhat sa ibabá.
“Maliwanag na nakikita ng̃ inyóng mg̃a matá ang sumasacsing ganáp at
napapaukit na itóng waláng hanggáng catotohanang naalinsunod sa
Filosofía! Maliwanag na nakikita iyáng áraw ng̃ mg̃a cabanalan, at
sinabi cong áraw at hindî buwán, sa pagca’t waláng malaking carapatang
numingning ang buwán sa boong gabî; sa lupà ng̃ mg̃a bulág ang dalawáng
mata’y harì ang bulág ang isáng matá lamang (nacapangyayari sa bayan ng̃
mg̃a hang̃al ang may caunting dunong na pinag-aralan); mangyayaring
numingníng ang isáng ílaw cung gabí, ó ang isáng maliit na bituin; ang
lalong mahalaga’y ang macapagningníng cahi’t catanghaliang tulad sa
guinagawâ ng̃ áraw: ¡ganitó ng̃a ang pagniningníng ng̃ capatid na si
Diego cahi’t sa guitna ng̃ lalong mg̃a dakilang santo! ¡Nariya’t
nacahayág sa inyóng mg̃a matá, sa inyóng pusóng na hindî pananampalataya
sa uliráng gawà ng̃ Cataastaasan upang mabigyáng cahihiyan ang lalong
mg̃a dakila sa lupà; oo, mg̃a capatid co, hayag, hayag sa lahát, hayag!”
Nagtindíg ang isáng lalaking namumutlâ at nanginginig at nagtagò sa
isáng confesionario. Siya’y isáng maglalacò ng̃ álac na nag-aagaw-tulog
at nananag-inip na hinihing̃an siyá ng̃ mg̃a caribinero ng̃ “patente” na
hindî niyá taglay. Hindî na raw siyá umalís sa canyáng pinagtaguan
hanggang sa hindî natapos ang sermón. [258]
—”Mapagpacumbabà at maligpiting santo, ang iyóng cruz na cáhoy”—(ang
dalá ng̃ larawan ni San Diego’y cruz na pilac),—”ang iyóng mahinhíng
hábito’y pawang nagbibigay dang̃al sa dakilang si Francisco, na camí
canyáng mg̃a Páhiná 258anac at nakikiwang̃is sa canyáng mg̃a guinagawá!
Inilalaganap namin ang layong santong lahi sa boong daigdig, sa lahát
ng̃ mg̃a suloc, sa mg̃a ciudad, sa mg̃a bayan at hindî namin tiniting̃î
ang maputi sa maitim”—(piniguil ng̃ Alcalde ang canyáng paghing̃a)—”sa
pagtitiis ng̃ hindî pagcain at ng̃ mg̃a pagpapacahirap, santong lahi mo
na sa pananampalataya at sa religióng may taglay na sandata”—(¡Ah! ang
hining̃á ng̃ Alcalde)—”na pinapananatili ang sangcataohan sa matatag na
calagayan at pumipiguil na mabulíd sa malalim na bang̃in ng̃
capahamacán!”
Untiunting naghihicab ang mg̃a nakikinig, sampo ni capitang Tiago: Hindî
pinakikinggan ni María Clara ang sermón: nalalaman niyang malapit sa
canyáng kinalalagyán si Ibarra at siyáng sumasaisip niya, samantalang
siyá’y nag-aabanico at canyáng minámasdan ang toro ng̃ isá sa mg̃a
Evangelista, na waláng pinag-ibhán sa anyó ng̃ isáng calabaw na maliit.
“Dapat nating masaulong lahát ang mg̃a Santong Casulatan, ang búhay ng̃
mg̃a santo, at sa ganitó’y hindî co kinacailang̃ang sa inyó’y mang̃aral,
mg̃a macasalanan; dapat ninyóng maalaman ang mg̃a bagay na itóng totoong
mahalagá at kinacailang̃ang gaya ng̃ pagcasaulo sa Ama namin, bagá man
nacalimutan na ninyó itó at nagbubuhay protestante ó hereje na cayó, na
hindî nagsisigalang sa mg̃a ministro (cawaní ng̃ Dios, na gaya ng̃ mg̃a
insíc), ng̃uni’t cayó’y mang̃agpapacasama, lálò ng̃ mang̃apapahamac
cayó, mg̃a sinumpa!”
—Abá, cosa ese pale Lámaso, ese! (Abá anó ba namán ang párì Dámasong
iyán)—ang ibinulóng ng̃ insíc na si Cárlos, na iniirapan ang
nagsesermóng nagpapatuloy ng̃ mg̃a pananalitáng naiisip niya ng̃
sandalíng iyón, at nagbúbubuga siyá ng̃ mg̃a licaw-licaw na mg̃a paglait
at pagmumurá.
¡”Mamamatáy cayóng hindî macapagsisisi ng̃ inyóng mg̃a casalanan, mg̃a
lahi ng̃ mg̃a hereje! Mulâ pa rito sa lupa’y pinarurusahan na cayó ng̃
Dios ng̃ mg̃a pagcapiit at pagcabilanggô! ¡Ang mg̃a mag-amag-anac, ang
mg̃a babae ay dapat lumayô sa inyó: dapat cayóng bitayíng lahát ng̃ mg̃a
namummunô at ng̃ hindî lumaganap ang binhî ni Satanás sa halamanan ng̃
Pang̃inoon!… Sinabi ni Jesucristo: Cung cayó’y may masamáng
casangcapan ng̃ catawáng humihicayat sa inyó sa pagcacasala, putulin
ninyó, iabsáng ninyó sa apóy!…”
Nang̃ing̃inig si fray Dámaso, nalimutan niyá ang canyáng sermón at ang
maayos na pananalitâ.
—Náriníg mo ba?—ang itinanóng sa canyáng casama ng̃ isáng binatang
estudianteng taga Maynílà;—¿puputulin mo ba ang iyo?
—¡Ca! siyá na muna ang magputol!—ang isinagót ng̃ causap, na itinuturò
Páhiná 259ang nagsesermon.
Naligalig si Ibarra; luming̃ap sa canyáng paliguid at humahanap ng̃ alin
mang súloc, datapwa’t punôngpunô ang boong simbahan. Walang nárîrinig at
waláng nakikita si María Clara, na pinagsisiyasat ang cuadro ng̃
pinagpalang mg̃a cáluluwa sa Purgatorio, mg̃a cáluluwáng ang anyó’y mg̃a
lalaki’t mg̃a babaeng hubó’t hubad na may nacapatong sa úlong “mitra,”
(sombrero ng̃ papa,) “capelo” (sombrero ng̃ cardenal), ó “toca”
(talucbóng ng̃ monja), na nang̃aiihaw sa apóy at nang̃agsisicapit sa
cordón ni San Francisco, na hindî nalalagot cahi’t lubháng napacabig-at
ang mg̃a nacabiting iyón.
Sa gayóng pagdaragdag ni Fray Dámaso ng̃ canyáng mg̃a naisipa’y
nag-caligáw-ligáw ang espíritu santong fraile sa pagcacasunodsunód ng̃
sermón hanggang sa siya’y lumactaw ng̃ tatlóng mahahabang pangcát at
sumamâ ang pagdidictá cay Párì Dámaso, na humihing̃al at nagpapahing̃a
sa canyang maalab na pagmumurá.
“¿Sino sa inyó, mg̃a makasalanang nakikinig sa akin, ang hihimod sa mg̃a
súgat ng̃ isáng dukhâ at libaguing magpapalimos? ¿Sino? Sumagót at itaas
ang camáy cung sino! ¡Walâ sino man! Dati co nang nalalaman; walâ ng̃ang
macagagawâ ng̃ gayón cung dî ang isáng santong gaya ni Diego de Alcalá;
canyáng hinimuran ang boong cabulucán, at tulóy sinabi niyá sa isang
capatid na nangguiguilalás; ¡Ganitó ang paggamot sa may sakít na itó!
¡Oh pagcacacawang gawâ ng̃ cristiano! ¡Oh pagcahabág na waláng
cahulililip! ¡Oh cabanalan ng̃ mg̃a cabanalan! ¡Oh cagalinggaling̃ang
hindî matutularan! ¡Oh waláng bahid na lunas!….”
At ipinagpatuloy ang isáng mahabang tanicalang mg̃a ¡oh! na idiniripa
ang mg̃a camáy, at itinataas at ibinababa na anaki mandin ibig na
lumipad ó bumugaw ng̃ mg̃a ibon.
“Nagsalitâ siyâ ng̃ latin bago mamatáy, ¡bagá man dating hindî murunong
ng̃ latin! Mangguilalás cayó mg̃a macasalanan! ¡Hindî cayô
macapagsasalitâ ng̃ latin, baga man pinag aaralan ninyó, at sa pag aaral
na ito’y pinapalò cayó, hindî cayó macapagsasalitâ ng̃ latin, mamamatay
cayóng hindî macapaglálatin! ¡Isáng biyaya ng̃ Dios ang macapagwicang
latin, cayâ nagsasalita ng̃ latín ang Iglesia! ¡Acó ma’y nagwiwicang
latin din! ¿Bakit ipagkakait ng̃ Dios ang caaliwang itó ng̃ loob sa
canyáng minamahal na si Diego? Mangyayari ba siyáng mamatáy,
mapababayaan ba siyáng hindî nagwiwicang latín? Hindî ng̃a mangyayari!
Cung magcagayó’y hindî gaganáp sa catuwiran ang Dios, hindî sa
totohanang siyá’y Dios! ¡Nagwicang latín ng̃â siyá at nagpapatotoo ang
mg̃a sumulat ng̃ aclat ng̃ mg̃a panahóng iyón!” At canyáng binigyáng
wacás ang canPáhiná 260yang pasimula ng̃ pang̃ang̃aral ng̃ lalong pinaghirapan
niya na canyáng inumit sa titic ng̃ isáng dakilang manunulat, na si
Guinoong Sinibaldo de Más.
“¡Binabatì ng̃â cata, marilág na Diego, dang̃al ng̃ aming samahán!
Puspós ca ng̃ cabanalan, mahinhing may capurihán; mapagpacumbabang may
camahalan; masunuring boo ang loob; mapagtiis sa cacaunting bagay na
mapagmithi; caaway na tapát ang loob; maawaing nagpapatawad; fraileng
lubháng maselang; mapanampalatayang namimintacasi; mapaniwalaíng waláng
málay; waláng bahid calupaang sumisinta; hindî maimiking may tinagong
líhim; mapagtiis na matiyagá; matapang na natatacot; mapagpiguil na may
calooban; mápang̃ahás na masulong; mapanalimang nagpapacatinô; mahiyaing
may carang̃alan; mapag-ing̃at ng̃ iyóng pag-aaring hindî mahinayang̃in;
maliksing tagláy ang cáya; mapagbigáy galang na marunong
makipagkapuwa-tao; matalas ang ísip na ma-ing̃at; mahabaguing may awa,
matimtimang may hiyá; mapanghigantíng matapang; sa casipaga’y dukhâ na
mapagsang-ayon; mapag-impoc na mapagbiyaya; waláng malay na nacacatalós;
mapagbagong may kinauuwian; mapagwalangbahalang nagmimithíng matuto:
¡linaláng ca ng̃ Dios upang camtán ang mg̃a caayaayang lugód ng̃
pagsintang malamlam!…Tulung̃an mo acóng umawit ng̃ iyóng mg̃a
cadakiláan at ng̃ ang iyóng pang̃ala’y lalong mataas cay sa mg̃a bituin
at lalong lumiwanag cay sa araw na umiinog sa iyong paanan! Tulung̃an
ninyó acóng huming̃i sa Dios ng̃ cauculáng tálas ng̃ ísip, sa
pamamag-itan ng̃ pagdarasal ng̃ isáng Aba Guinoong María!…
Nang̃agsiluhód na lahát at bumáng̃on ang isáng hûgong na catúlad ng̃
sabay-sabáy na húgong ng̃ sanglíbong bubúyog. Iniluhód ng̃ Alcalde ng̃
malakíng pag-hihirap ang isáng páa, na iniíiling ang úlo sa samâ ng̃
lóob; namutlá at nagsisisi ng̃ taimtim sa púsò ang alférez.
—¡Napacadiablo ang curang iyán!—ang ibínulóng ng̃ isá sa mg̃a binatang
galing Maynílà.
—¡Huwág cang maing̃ay!—ang sagót ng̃ casáma,—naririnig táyo ng̃
canyáng asawa.
Samantala’y hindî ang pagdarasál ng̃ Abá Guinoong María ang guinágawâ ni
Párì Dámaso, cung dî ang pag-away sa canyáng “espíritu santo,” dáhil sa
paglactaw na guinawâ sa tatlóng pinacamainam na pangcát ng̃ canyáng
sermón, sacâ cumáin ng̃ tatlóng merengue at uminóm ng̃ isáng vasong álac
na Málaga, sa canyang lubós na pananalig na masusundûan niyá sa canyáng
kináin at ininóm na iyon ang magagalíng na salitáng canyáng sasaysayin,
ng̃ higuít sa maibubulóng sa canyá ng̃ lahát ng̃ mg̃a “espiritu santong”
cáhoy na may anyóng calapati Páhiná 261ó may but-ó’t may lamáng may anyóng
malibang̃ing fraile. Pasisimulan niya na ang sermóng wícang tagalog.
Tinuctucán ng̃ matandáng mapamintacasi ang canyáng apóng babae, na
naguising na masamâ ang loob at nagtanóng:
—¿Dumating na ba ang oras ng̃ pag-iyác?
—Hindî pa, ng̃uni’t huwag cang matulog ¡”condenada”!—ang isinagót ng̃
mabait na núnong babae.
Babahagyâ lamang ang naitandá namin sa pang̃alawang bahágui ng̃ sermón,
sa macatwíd bagá’y ang sa wícang tagalog. Hindî nagsasaulo ng̃
pinag-ayos sa wicang tagalog si Párì Dámaso, cung dî ang maisipan na
lamang niyá sa oras ng̃ pagsesermón, hindî sa dahiláng malakî ang dunong
niyá sa pananagalog cay sa pang̃ang̃astila, cung dî palibhasa’y
ipinalálagay niyáng páwang hang̃ál ang mg̃a filipinong mg̃a taga
lalawigan sa maayos na pananalitâ, hindî siyá nang̃ang̃anib
macapagsalitâ ng̃ mg̃a caul-ulán sa haráp nilá. Sa mg̃a castila’y ibá
ng̃ bagay, may naringgan siyáng may palatuntunan daw na sinusunod sa
magalíng na pananalumpatì, at hindî ng̃â malayong magcaroón sa mg̃a
nakikinig ng̃ isá man lamang na nacapag-aral sa colegio, marahil ang
guinoong Alcalde Mayor ang isá sa canilá; at dahilán dito’y isinusulat
muna niyá ang canyáng mg̃a sermón, pinagsisicapang pagbutíhin, kinikikil
at sacâ isinasaulo pagcatápos, at guinágawâ niyá ang pagsasanay sa loob
ng̃ mg̃a dalawáng áraw bágo dumatíng ang pagsesermón.
Naguíng cabalitaàng sino man sa nakikinig ay hindî nacaunawa ng̃ caboóan
ng̃ sermóng iyón: at gayón ang nangyari, palibhasa’y mapupuról ang
caniláng ísip at totoong malalalim ang mg̃a sinabi ng̃ nagsermón, ang
sabi ng̃a ni Hermana Rufa, cayâ ng̃a’t nasáyang lámang ang paghihintáy
ng̃ mg̃a nakikinig ng̃ pagdatíng ng̃ mg̃a pananalitáng kinararapatang
iyacán, at bucód pa sa roo’y mulíng natúlog ang “condenadang” apó ng̃
matandáng mápagbanal.
Gayón man, itóng huling bahaguing itó’y namung̃ang hindî gáya, ng̃ úna,
cahi’t sa mg̃a tang̃ing nakikinig man lamang, ayon sa makikita natin sa
dacong súsunod.
Nagpasimulâ ng̃ isáng: “Maná capatir con cristiano”, at sacá isinunod
dito ang dugyóng-dugyóng mg̃a salitáng hindî maihuhulog sa anô mang
wicà; nagsalita ng̃ tungcól sa cáluluwa, sa Infierno, sa “mahal na santo
pintacasi, sa mg̃a macasalanang mg̃a “indio” at sa mg̃a banal na mg̃a
Páring Franciscano.
—¡Menche!—anáng isá sa dalawáng mg̃a waláng galang na tagá Maynila sa
canyáng casama:—wicang griego sa ganáng ákin ang lahat ng̃ iyán, yayao
na acó.
Páhiná 262At sa pagca’t nakita niyang nacasará ang lahát ng̃ pintuan, doón siyá
lumabás sa sacristía, na ano pa’t malaking totoo ang ipinagcasala ng̃
mg̃a tao at ng̃ nagsesermón, sa dahil sa gayo’y namutlâ at itiniguil ni
Párì Dámaso sa calahati ang isáng salitâ niyá; inacálà ng̃ ilang
magsasalitâ siyá ng̃ isáng mabalásic na múra, ng̃uni’t nagcásiya na
lamang si Párì Dámaso na pasundan niyá ng̃ ting̃in ang umalís, at sacâ
ipinagpatúloy ang pagsesermón.
Ibinulusoc niyá ang mg̃a sumpâ lában sa lácad ng̃ mg̃a caasalan ng̃
sangcataohan, lában sa pagwawaláng gálang, lában sa bagong sumísilang na
paglabág sa religión. Tila mandîn ang ganitóng bágay ang siyang totóong
canyáng cáya, sa pagca’t nag-aalab ang canyáng ísip, at nagsásalitâ ng̃
boóng caríinan at caliwanagan. Tinúcoy ng̃ canyáng pananalitâ ang mg̃a
macasalanang, hindî nagsisipang̃umpisal, na nang̃amamatay sa bilangguang
hindî nacatatanggap ng̃ mg̃a sacramento, ng̃ mg̃a familiang sinumpâ ng̃
Dios, ng̃ mg̃a palalo’t mg̃a sopladong “mesticillo” ng̃ mg̃a binatang
nagdudunongdunung̃an, mg̃a “filosofillo” ó “pilosopillo”, ng̃ mg̃a
“abogadillo”, mg̃a “estudiantillo” at iba pa. Hindî cailâ ang caugalîang
tagláy ng̃ marami, pagcà ibig niláng libakín ang caniláng mg̃a caaway:
dinuduluhan nilá ang mg̃a pananalitâ ng̃ “illo”, palibhasa’y walâ na
mandíng mapigâ sa caniláng útac, at sa ganitóng gawá’y lubos na siláng
lumiligaya.
Naririnig na lahát ni Ibarra at canyáng nalalaman ang mg̃a pasaring na
iyón. Nananatili sa canyá ang paimbabáw na catahimican ng̃ lóob,
hinahanap ng̃ canyáng mg̃a matá ang Dios at ang mg̃a púnong may
capangyarihan, datapuwa’t doo’y walà cung dî mg̃a laráwan ng̃ mg̃a santo
at ang humihímlay na Alcalde.
Samantala’y náraragdagan ng̃ náraragdagan ang silacbó ng̃ álab ng̃ loob
ng̃ nagsesermón. Sinasabi niyáng ng̃ mg̃a unang panahón daw, ang lahát
ng̃ filipino, cung nacacasalubong ang isáng sacerdote ay nagpupugay,
iniluluhód ang isáng páa sa lúpà at hinahagcán ang camáy ng̃
párì.—”Datapua, gayón, ang idinugtóng—an gawa nínyo láman, inaális
nínyo an salácot ó an “sombrero de castorillo”, na nalalágay nínyo
nacakilin sa ibabaw nan ínyo úlo, para húwac masisíra ang súclay nan
ínyon búhoc! Hústo na sabihin nínyo: ¡Magandanaraw, “amon”! at may maná
palalo, na maná “estudiantillos de poco latin”, na dahil sila naaáral sa
Manila ó sa Europa, acala na níla mayron na sila catuwiran makicámay
síla sa ámin, sa lugar na síla mahahálic nan cámay sa amin …¡Ah!
madáli na darásin an paghuhúcom, matatápos an múndo, maramî maná sánto
an huhúla níto uúlan nan ápoy, báto, sáca ábo, para parusahan an
capalaluan nínyo!”
Páhiná 263At bago niyá iniaral sa báyang huag tuláran ang gayóng mg̃a “salvaje”,
cung dî bagcós pang lumayô at casusutan ang gayóng mg̃a táo, sa pagcá’t
silá’y páwang mg̃a “excomulgado.”
—”Din-guin ninyo an sabi nan maná “santos concillos!”—anya—”Cun
nasasalûbun nan ísan indio sa calle an ísan cura, itutún-go an úlo,
ihahánda an cányan lilo, at nan an amon ay cumapît dóon; pácca
nacacabayo capuwa, an cura saca an indio, pacca gáyon, hihinto an indio,
mapupúgay nan salácot ó sombrero nan boon gálan; sa catapúsan, cun an
indio nacacabáyo at nadlalácat an cura, iíbis sa cabayo an indio at
hindî sasácay úli hángan híndî nasasábi sa cánya nan cura ¡sólon! ó cun
totoo maláyo na an cura. Maná sabi íto ng̃ santos concillos, at an
hindî nasusúnod, síya maguiguin “excomulgado.”
—At ¿pagca ang sinasacyán ng̃ isá’y isáng calabaw?—ang tanóng ng̃
isáng masuring magsasacá sa canyáng calapít.
—¡Cung gayó’y … macapagpapatuloy ca!—ang isinagót nitó na totoong
marúnong umíbag.
Datapuwa’t marami ring nacacatulog ó nalilibang, bagá man nagsisisigaw
ang nagsesermón at cumikiyang magalíng; paano’y iyón ng̃ iyón ang
isenesermón sa anó mang áraw at sa anó mang bagay: nawalán ng̃
cabuluháng magbuntóng-hining̃á at magtang̃istang̃isan ang iláng
mápagbanal na babae, dahil sa mg̃a casalanan ng̃ mg̃a pusóng, napilitang
itiguil nilá ang caniláng gawâ dáhil sa walâ sino mang sa canílá’y
makisapì. Si Hermana Putî ma’y laban doon ang iniisip. Nacatulog ng̃
mainam ang isáng lalaking nacaupô sa canyáng tabí, na waláng ánó-anó’y
natumbá sa canyáng ibabaw, na anó pa’t nalúcot ang canyáng hábito:
dinampót ng̃ mabait na matandáng babae ang canyáng bacyâ at guinísing sa
cáhahampas ang lalaking iyón, casabay ng̃ sigaw na:
—¡Ay! ¡láyas, salvaje, háyop, demonio, calabáw, áso, condenado!
Nagcaguló ng̃à dahil dito. Humintô ang nagsesermón, itinaás ang mg̃a
kílay, sa pagtatacá niyá sa gayóng calakíng caligaligan. Linúnod ng̃
cagalitan ang salitâ sa canyang lalamúnan, caya’t walâ siyang nagawâ
cung dî umatúng̃al at, suntukín ang palababahan ng̃ púlpito. Namúng̃a
ang gayóng gawâ: binitiwan ng̃ matandang babae ang bacyâ, nagbubulóng at
pagcatapos na macapagcruz na macailan, naluhód siya ng̃ boong
cataimtiman.
—”¡Aaah! ¡aaah! ¡ang sarisawa’y!—naisigaw ng̃ nagagalit na sacerdote,
na naghalukípkip at naipailíng-ilíng;—¡sa ganyan baga cun caya acó
nangagaral dito sa inyó sa boon umaga, maná salvajes! Dito sa baháy nan
Dios cáyo naaáway at cayo nasasábi nan maná salitan masasáma, maná walan
híya! ¡Aaaah! cayo Páhiná 264wála nan iguinágalan!….Ito an maná gawa nan
calibugan at nan hindî paglayo sa calupaan nan panahon ito! Sinasabi co
na sa inyo ¡aah!
At ipinatuloy niya ang pagsesermón tungcól sa bagay na itó sa loob ng̃
calahating oras. Humihilic na ang Alcalde, tatang̃otang̃o na si María
Clara sa pagcaantoc, hindî na mapaglabanan ng̃ abang dalaga ang
pagtutucá, palibhasa’y walâ ng̃ ano mang pintura at ano mang larawan man
lamang na mapagsiyasat sa mapaglibang̃an. Hindî na nacalingit cay Ibarra
ang mg̃a sinasabi at gayón din ang mg̃a pasaring; ang canyang iniisip
ng̃ayó’y isang maliit na bahay sa taluctóc ng̃ isang bundóc, at doo’y
nakikita niyang si María Clara’y na na sa halamanan. ¡Anóng masakit sa
canya cung doon sa capataga’y gumagapang ang mg̃a tao sa canilang mg̃a
imbing bayan!
Macaalawang ipinatugtóg ni Párì Sibyla ang campanilla, ng̃uni’t itó’y
parang guinagatung̃an ng̃ cahoy ang apóy: palibhasa’y “tercero” si fray
Dámaso’y lalò nang pinahabà niya ang sermón, Nang̃ang̃agat-labi si Fray
Sibyla, at ulit-ulit na pinagbubuti niya ang canyáng salamín sa matáng
“cristal de roca”, na guintô ang kinacacabitan. Si Fray Manuel Martín
ang tang̃ing tíla mandín nakikinig ng̃ boóng ligaya, sa pagca’t
ng̃uming̃iti.
Sa cawacasa’y sinabi ng̃ Dios na siya na, napagal ang nagsesermón at
nanaog sa púlpito.
Nang̃agsiluhód ang lahat upang magpasalamat sa Dios. Kinuscós ng̃
Alcalde ang canyang mg̃a mata, inúnat niya ang isang brazo na para
manding nag-iinat, nagbitiw ng̃ isang malalim na ¡”ah”! at naghicab.
Ipinagpatuloy ang misa.
Nang cantahín na ni Balbino at ni Chananay ang “Incarnatus est”, ng̃
magasiluhód na ang lahat, at ng̃ magsitung̃ó na ang mg̃a sacerdote,
ibinulóng ng̃ isang lalaki sa taing̃a ni Ibarra ang ganitó:—”Sa
ceremonia ng̃ bendición ay huwag pô cayóng lálayô sa cura, huwag cayóng
lulusong sa húcay, huwag cayóng lalapit sa bató; mapapang̃anyayà ang
inyóng búhay cung di ninyó acó sundin!”.
Nakita ni Ibarrang nawalâ si Elias sa caramihan, pagcasabi sa canya ng̃
bagay na iyón.
Páhiná 265 ## XXXII.
ANG “CABRIA”.
Guinanáp ng̃ taong naniniláw ang canyáng pang̃acò: hindî isáng madaling
wariing “cábria” (pangbabâ ó pangtaas ng̃ anó mang bágay na mabigát) ang
itinayô sa ibábaw ng̃ nacabucás na húcay upang ibabâ roon ang lubháng
malaking batóng “granito”; hindî ang panukalang “trípode” (tatlóng
tungcóng caláng mg̃a mahahabang cahoy) ni ñor Juan, upang ibitin sa dúlo
niyá ang isáng “polea,” yao’y mahiguít, yao’y bucód sa isáng máquina’y
isáng pamuti, ng̃uni’t isáng dakílà at nacahahang̃ang pamúti.
Sa ibábaw ng̃ walóng metro ang táas ay nátatayô roón ang totoóng maguló
at mahírap na liríping mg̃a “andamlo”: apat na malalaking cáhoy na
nacabaón sa lúpà ang siyáng mg̃a pinacahalígui, na nagcacacabitcabit sa
pamamag-itan ng̃ mg̃a malalakíng cahab ang pahaláng, na nagcacacabit
cabit namán sa pamamag-tan ng̃ malalaking pácong hanggáng sa calahatì
lamang ang nacabaón, marahil sa pagcá’t aalisin din lamang agad ang
bagay na iyón, ay ng̃ magaang na mapagcalás-calás. Ang malPáhiná 266alaking mg̃a
lubid na nacabitin sa lahát ng̃ mg̃a panig, ang siyáng nacapagbíbigay
anyóng catibáyan at cadakilâan ng̃ caboôang nacocoronahan doón sa itáas
ng̃ mg̃a banderang may sarisaring cúlay; mang̃a gallardete na
nagsisiwagaywáy at lubháng malalakíng mg̃a guirnaldang bulaclác at mg̃a
dahong totoóng nacalulugod panoorin.
Doon sa caitaasan, sa lilim ng̃ mg̃a anino ng̃ mg̃a malalaking cáhoy,
ng̃ mg̃a guirnalda at ng̃ mg̃a bandera, nacabiting ang tálì ay mg̃a
lúbid at mg̃a ganchong bácal, ang isáng pagcálakilakíng “polea” na may
tatlóng “rueda,” at sa mg̃a nagniningning na taguiliran nito’y nacasulót
at nacasacáy ang tatlóng lúbid na lálò pa mandíng malalaki cay sa mg̃a
ibá, at nacabitin sa tatlóng pagsálalaking mg̃a lúbid na itó ang isáng
pagcálakilaking “sillar” na buò na may hucay sa dácong guitnâ, na cung
itámà sa cápuwâ gúang ng̃ isáng bátong capapatung̃ang na sa ilálim na
ng̃ húcay, siyang maguiguing gúang na láang paglálagyan ng̃ casaysayang
casalucuyan, ng̃ mg̃a pámahayagan, ng̃ mg̃a casulatan, ng̃ mg̃a salapi,
ng̃ mg̃a medalla at ibá pa, at ng̃ maibalità ang mg̃a bagay na iyôn sa
mg̃a táong mabubuhay sa cáhulihulihang panahón. Nagmumulâ ang mg̃a
malalakíng lúbid na itó sa itáas na patung̃ó sa ibabá, at nasusulot sa
isá pang “poleang” malaki ring nacagápos sa paanan ng̃ “aparatong” iyón,
at ang dácong dúlo ng̃ mg̃a lúbid na iyó’y nacabilibid sa “cilindro” ng̃
isáng “torno”, na nacapacò sa lúpà ng̃ malalaking cáhoy. Ang tornong
itó, na napagagalaw sa pamamag-itan ng̃ “dalawáng manubrio” ay
nagdáragdag sa lacás ng̃ tao ng̃ macasandaang ibayo, dahil sa
nagcaca-camá-camáng mg̃a ruedang may ng̃ipin, bagá man ang nasusunduang
lacás ay naguiguing cabawasán namán sa catulínan.
—Tingnán pô ninyó,—ang sabi ng̃ taong nanínilaw samantalang pinipihit
ang “manubrio;”—tingnán pó ninyó, ñor Juan, cung di sa lacás co lamang
ay laking naitátaas at naibábabâ ang calakilakihang bató…. Nápaca
buti ang pagcacaanyô-anyô, na áyon sa maibigan co’y aking naitátaas ó
naibábabâ ng̃ isá ng̃ isáng dálì, at ng̃ magawâ ng̃ boóng caal-wanan ng̃
isáng táong nasasailalim ng̃ hûcay ang paglalapat ng̃ dalawáng bató,
samantalang aking pinang̃ang̃asiwáan búhat díto.
Hindî ng̃â mangyayaring dî pangguilalasán ni ñor Juan ang taong
ng̃umíng̃iti ng̃ anyóng totoóng cacaibá. Nang̃ag-uusap-usapan ang mg̃a
nanónood, at caniláng pinupuri ang lalaking naninilaw.
—¿Sino pó bâ ang nagtúrò sa inyó ng̃ “maquinaria?”—ang tanóng sa canyá
ni ñor Juan.
—¡Ang aking amá, ang aking nasirang amá!—ang sagót na casabáy ang
canyáng cacatuwáng ng̃itî.
—¿At sa inyóng amá?…
—Si Don Saturnino, ang núnò ni Don Crisóstomo.
—Hindî co nalalamang si Don Saturnino’y….
—Oh! maraming bagay ang canyang nalalaman! Hindî lámang mainam mamalò
at ibinibilad sa araw ang canyang mg̃a trabajador; bucód sa roo’y
marunong pumúcaw sa natutulog, at magpatulog sa naguiguising. Darating
ang panahóng inyó ring makikita cung anó ang itinurò sa akin ng̃ aking
amá,—¡makikita rin pô ninyó!
At ng̃uming̃itî ang lalakíng nanínilaw, ng̃uni’t sa isáng cacatuwang
anyò.
Páhiná 267Sa ibabáw ng̃ isáng masang natatacpan nang isáng “lapíz” (pangladlad sa
mg̃a dingding ó pangtakip sa mg̃a mesa) na galing sa Persia’y nacalagáy
roon ang cawang̃is ng̃ hihip na tinggâ, at ang mg̃a bagay na iing̃atan
sa pinacalibing̃ang iyón: isáng caja na ang mg̃a pinacadingding ay
macacapal na cristal ang siyang paglalagyan ng̃ pinacabangcáy na iyóng
hindî mabubulóc ng̃ isang panahón at siyáng caliligpitan ng̃ mg̃a
macapagpapaalaala sa mg̃a tao sa haharapíng panahón ng̃ mg̃a bagay na
ucol sa isáng panahóng nacaraan na. Itó ang ibinúbulong ng̃ filósofo
Tasio na doroon naglalacadlacad.
—Marahil isáng áraw, pagca ang gawang nagpapasimulá ng̃ayón ng̃
pagsilang sa maliwanag ay cung matandâ na at maguibâ dahil sa iláng mg̃a
sacunáng sa canyá’y nagdaan, cung magcabihira’y dahil sa mg̃a
pagpapagpág (paglindol) ng̃ Naturaleza, cung magcabihira’y dahil sa
mapagwasac na camay ng̃ tao, at sumiból sa ibabaw ng̃ mg̃a casangcapan
ng̃ guibáng itó ang damó at baguing; at pagcatapos, cung pugnawin na ng̃
panahón ang damó, ang baguing at ang mg̃a siráng casangcapan ng̃ bahay
na itó, at catcatin sa mg̃a dahon ng̃ Casaysayan (Historia) ang sa
canyá’y gunitâ, at gayón din ang mg̃a gumawâ sa canyá, na malaon ng̃
panahóng nawalâ sa alaala ng̃ mg̃a tao: marahil, cung napalibing na ó
nawala na ang mg̃a lahing casama ng̃ mg̃a pinacabalát ng̃ lúpà, sa isá
lamang pagcacataon, cung pasilang̃in ang tilamsíc ng̃ apóy sa batóng
matigás ng̃ pico ng̃ sino mang manghuhucay ng̃ mina, mangyayaring
masunduan sa sinapupunan ng̃ malakíng bató ang mg̃a talinghagà at mg̃a
lihim. Marahil ang mg̃a pantás ng̃ isáng nacióng dito’y tumirá’y
mang̃agsisicap, na gaya naman ng̃ pagsisicap ng̃ayón ng̃ mg̃a
“egiptólogo” (ang mg̃a malulugdin sa mg̃a bagay na na sa Egipto) sa
nang̃atiráng bagay ng̃ isáng dakilang “civilizaciong” nagpagal sa
pagsisiyasat ng̃ waláng hanggan, at hindî sinapantahang sa canya’y
bababá ang isáng pagcahabàhabang gabi. Marahil sabihin ng̃ isáng paham
na “profesor” (tagapagturò) sa canyáng mg̃a alagàd, na may limá hanggang
pitóng taon, sa isang wicang siyang sinasalita ng̃ lahát ng̃ mg̃a
tao;—”Mga guinoo! Pagcatapos na matingnán at mapagsiyasat ng̃ boong
catiyagaan ang mg̃a bagay na nasumpung̃an sa ilalim nitóng ating lupà,
pagcatapos na mausisà ang cahulugán ng̃ iláng mg̃a tandà, at pagcatapos
na maihulog sa wica natin ang iláng mg̃a salitâ, masasapantahâ nating
walang anó mang tacot na magcamalî, na nauucol ang mg̃a bagay na iyon sa
panahón nang cahunghang̃an nang tao, sa madilim na panahóng caraniwan
nating tawaguing panaguinip nang isip. Tunay ng̃a, mg̃a guinoo; sucat na
ang sabihin sa inyó, upang mapagcuròcurò ninyo cung gaano ang
cahang̃alan ng̃ mg̃a canúnonunuan natin, na ang tumira rito’y hindî
Páhiná 268lamang cumikilala pa silá ng̃ mg̃a hari, cung di upang macapagpasiyâ
silá ng̃ anó mang bagay na nauucol sa pamamahalâ sa caniláng sariling
bayan, kinacailang̃an pa niláng dumaló sa cabilang dulo ng̃ daigdíg, na
ano pa’t masasabi nating sila’y catulad ng̃ isáng catawang upang gumaláw
ay kinacailang̃ang magtanóng sa canyáng ulo, na na sa cabílang ibayo ng̃
Sanglibután, marahil sa mg̃a lupaing itinatagò ng̃ayón ng̃ mg̃a alon.
Itong di mandin mapaniniwalaang cahidwaan ng̃ ísip, cahi’t acalain
ninyóng hindi sucat mangyari, inyóng kilalaning gayón ng̃a cung
didilídilihin ang calagayan ng̃ mg̃a kinapal na iyóng bahagyâ na lamang
nang̃ang̃ahas acóng tawaguing tao! Ng̃ mg̃a caunaúnahang panahóng iyón,
ang mg̃a kinapal na ito’y nakipag-uusap pa (ganitó marahil ang caniláng
boong acalà) sa Lumikhâ sa canilá, sa pagca’t silá’y may mg̃a
kinikilálang mg̃a Ministro (kinacatawan) ng̃ Lumikhá iyán, mg̃a kinapal
na iba cay sa mg̃a ibá na caniláng sa tuwi na’y pinang̃ang̃alanan ng̃
mg̃a talinghagang letrang M. R. P. Fr., na sa pagbibigay cahulugan sa
mg̃a letrang ito’y hindî nang̃agcacaisa ang ating mg̃a marurunong.
Alinsunod sa pangcaraniwang profesor ng̃ mg̃a wicà, sa pagca’t walà cung
dí sasandaan lamang ang mg̃a profesor ng̃ mg̃a wicang malakí ang
caculang̃an na siyang gamit ng̃ nacaraang panahón, marahil “Muy Rico
Propietario” daw ang cahulugan ng̃ M. R. P., sa pagca’t may pagca
pang̃alawang Dios ang mg̃a Ministrong itó, mg̃a cábanalbanalan mg̃a
cágaling galing̃ang mananalumpatì, mg̃a carunong-dunung̃an, at bagá man
totoóng malakí ang caniláng capangyarihan at sa canila’y
pagcaaalang-alang, cailan ma’y hindi silá gumagawâ ng̃ cahi’t
babahagyang capaslangan, bagay na nagpapatibay sa akin ng̃ paniniwala sa
aking sapantahang hindî cawang̃is ang canilang pagcatao sa pagcatao ng̃
ibâ. At cung hindî maguing casucatan itó upang mapapagtibay ang aking
panucalâ may natitirá pang isáng catuwirang hindî sinasalansang nino
man at bawa’t áraw na nagdaraa’y lalò at lalòng nagtútumibay, na
pinapananaog ng̃ mg̃a talinghagang kinapal na iyón ang Dios sa ibábaw
ng̃ lupà, sabihin lamang nilá ang ilang wicà, na hindî nasasalita ng̃
Dios cung dî sa pamamag-itan ng̃ canilang bibig, at ang Dios na iyá’y
caniláng kinacain, iniinóm nilá ang canyáng dugô at madalas na
ipinacacain nilá naman sa mg̃a táong caraniwan.”
Ito’y iba pang mg̃a bagay ang inilalagay ng̃ hindi mapaniwalaíng
filósofo sa bibíg ng̃ mg̃a may bulóc na pusong mg̃a tao sa panahóng
sasapit. Marahil mag-camali ang matandang Tasio, bagay na hindî ng̃a
totoong malayò ng̃uni’t pag-balican natin ang ating sinasaysay.
Inihahanda ng̃ayón ang pagcaing masaráp sa mg̃a kioskong kinakitaan
natin camacalawa sa maestro at sa mg̃a alagád. Gayón, ma’y sa mesang
handâ sa mg̃a bata’y wala isá man lamang botella ng̃ alac, Páhiná 269ng̃uni’t ang
cahalili nama’y ang lalong sumasaganang ang mg̃a bung̃a ng̃ cahoy. Sa
lilim ng̃ bálag na siyang naghuhugpóng sa dalawáng kiosko’y naroroon ang
mg̃a upuan ng̃ mg̃a músico, at sacá isáng mesang nalalaganapan ng̃ mg̃a
matamís, ng̃ mg̃a “cosfitura”, ng̃ mg̃a frascó ng̃ tubig na
nacocoronahan ng̃ mg̃a dahon at mg̃a bulaclac na inihahandâ sa mauhaw na
mg̃a taong dadalo róon.
Nagpatayô ang maestro ng̃ escuela ng̃ mg̃a palosebo, ng̃ mg̃a lucsúhan
at nagpabitin ng̃ mg̃a cawali’t mg̃a palayoc na iniuucol sa catuwatuwang
mg̃a larô. Nang̃aglúluponlúpon sa lilim ng̃ mg̃a cáhoy ó sa ilalim ng̃
balag ang caramihang taong masasayáng mg̃a cúlay ang damit na bihís, at
sila’y nang̃agsisitacas sa maningning na áraw. Nang̃agsisipanhíc ang
mg̃a batà sa mg̃a sang̃á ng̃ mg̃a cahoy ó sa ibábaw ng̃ mg̃a bató, sa
pagcaibig niláng makitang magaling ang “ceremonia”, at sa gayó’y
narurugtung̃an nilá ang cababaan ng̃ canilang taas; minámasdan nilá ng̃
boong pananaghilì ang mg̃a batang pumápasoc sa escuelang malílinis at
magalíng ang pananamít na nang̃aroróon sa lugar na sa canila’y laan.
Malakíng di ano lamang ang galác ng̃ mg̃a magúgulang; baga man sila’y
abáng mg̃a tagabukid, sa pagca’t mapapanoód niláng cumácain ang caniláng
mg̃a anac sa mesang natatacpan ng̃ maputing mantel, na halos mawawang̃is
sa Cura at sa Alcalde. Sucat na ang pag-isipin ang mg̃a bagay na iyón
upang huwag magdamdam gutom, at ang gayóng pangyayari’y
pagsasabisabihanan ng̃ salinsaling maguiguing tao sa ibábaw ng̃ lupà.
Hindî nalao’t narinig ang malayong mg̃a tinig ng̃ músical ang
nang̃ung̃una’y isáng pulutóng ng̃ sarisaring tao, na ang bumúbuo’y
taglay ang lahát ng̃ mg̃a gúlang at taglay ng̃ pananamít ang lahát ng̃
mg̃a cúlay. Nabalisa ang lalaking naninilaw at siniyasat ang boong
“aparato” niyá ng̃ isáng sulyap. Sinusundán ang canyáng matá at
hinihiwatigan ang lahát niyáng mg̃a kilos ng̃ isáng mapag-usisang
tagabúkid: yao’y si Elias na dumaló rin doo’t ng̃ panoorin ang
“ceremonia”; halos hindî siyá makilala dahil sa canyáng salacót at sa
anyô ng̃ canyáng pananamit. Pinagpilitan niyáng siya’y mapalagay sa
lalong magalíng na lugar, halos sa siping ng̃ torno, sa pampang ng̃
húcay.
Casama ng̃ músicang dumating ang Alcalde, ang mg̃a namúmunong guinoo sa
bayan, ang mg̃a fraile at ang mg̃a castilang may mg̃a catungculan, liban
na lamang cay Parì Dámaso. Causap ni Ibarra ang Alcalde, na canyáng
totoong naguing caibigan, mulà ng̃ canyang handugan siya ng̃ ilang
maaayos na pagpuri, dahil sa canyang mg̃a condecoración at mg̃a banda:
ang malaking hilig sa pagcamahal na tao ang siyang panghina ng̃ loob
ng̃ marilag na Alcalde. Casama si capitang Tiago, ang alférez at ilang
mayayaman, ng̃ maningning na cawan Páhiná 270ng̃ mg̃a dalagang may dalang payóng
na sutlâ. Sumúsunod si Párì Salvi na walang kibô at anyóng
nag-iisipisip, na gaya ng̃ dating canyang ugali.
—Umasa pô cayó sa aking túlong cailán ma’t ucol sa isáng mabuting
gawâ,—ang sabi ng̃ Alcalde cay Ibarra;—ibibigay co sa inyó ang lahát
ninyóng cacailang̃anin, ó pabibigyan co cayâ cayó sa ibá.
Samantalang silá’y napapalapít, nararamdaman ng̃ binatang tumatahip ang
canyáng púsò. Hindî niyá sinasadya’y tinung̃o ng̃ canyáng mg̃a matá ang
cacaibáng mg̃a andamio na doo’y nacatayô; nakita niyáng sa canyá’y
yumuyucod ng̃ boong galang ang lalaking naninilaw at siya’y tinitigang
sandalî. Pinagtakhan niyá ang pagcasumpóng doon cay Elías, na sa
pamamag-itan ng̃ isáng macahulugang kiráp ay ipinaunawà sa canyáng
alalahanin ang sa canyá’y sinabi sa simbahan.
Isinuot ng̃ cura ang mg̃a pananamít ng̃ pagcacaserdote at pinasimulaan
ang “ceremonia”: tang̃an ng̃ sacristan mayor na bulág ang isáng matá,
ang libro, at tang̃an naman ang isáng monagulilo ang pangwisic at
lalagyan ng̃ tubig na bendita. Na sa paliguid ang mg̃a ibá, nacatayò at
pawang nacapugay, napacalaki ang caniláng catahimican, na anó pa’t baga
man ang pagbasa’y mahinà napagwawaring nang̃ing̃iníg ang voces ni Pàri
Salvi.
Samantala’y inilagáy sa cajang cristal ang lahat ng̃ bagay na doo’y
ilalaman, gaya bagá ng̃ mg̃a sulat camay, mg̃a pamahayagan, mg̃a
medalla, mg̃a salapi at ibá pa, at ang lahat ng̃ iyo’y isinuot sa parang
hihip na tinggâ at inihinang na magalíng ang takip.
—Guinoong Ibarra, ¿ibig pô ba ninyóng ipasoc ang caja sa dapat
calagyan? ¡Hinihintay ng̃ Cura!—ang inianas ng̃ Alcalde sa taing̃a ng̃
binatà.
—Malaking totoo pô ang aking pagcaibig,—ng̃ isinagót ni
Ibarra,—ng̃unit cung magcagayó’y cacamcamin co ang nacauunlac na
tungculing iyan sa guinoong Escribano; ¡ang guinoong Escribano ang
siyang marapat magpatotoo ng̃ guinagawang itó!
Kinuha ng̃ Escribano ang cajang iyón, nanaog sa hagdanang nalalatagan
ng̃ alfombra na patung̃o sa húcay, at inilagay ng̃ cadakilaang marapat
sa gúang ng̃ bató. Ng̃ magcagayo’y dinampót ng̃ cura ang “hisopo” at
winiligan ang bató ng̃ tubig sa bendita.
Dumatíng ang sandalíng dapat na maglagáy ang bawa’t isá ng̃ isang
cucharang “lechada” sa ibábaw ng̃ sillar na nacalagáy sa húcay at ng̃
lumápat na magalíng at cumapit ang isáng manggagaling sa itaas.
Inihandóg ni Ibarra sa Alcalde ang isáng cucharang albañil, na sa
malapad na dahong pilac niyó’y nacaukit ang bilang ng̃ araw na iyón:
ng̃uni’t nagtalumPáhiná 271patì muna ng̃ wicang castilà ang mahal na Alcalde.
“¡Mg̃a taga San Diego!”—anya sa salitáng cagalanggalang:—May
capurihán camíng siyang mang̃ulo sa isáng “ceremonia”, na ang
cahalagaha’y matatantô na ninyó cahi’t hindî co sabihin. Itinatatag ang
isáng escuela; ang escuela’y siyang patuunan ng̃ pamamayan, ¡ang
escuela’y siyáng aclat na kinatatalaan ng̃ icagagaling ng̃ mg̃a bayan sa
panahóng sasapit! Ipakita ninyo sa amin ang escuela ng̃ isáng bayan at
sasabihin namin sa inyó cung anó ang bayang iyan.”
“¡Mg̃a taga San Diego! ¡Pasalamatan ninyó ang Dios na sa inyó’y nagbigay
ng̃ mg̃a banal na sacerdote, at ang Pamahalaan ng̃ Inang Bayang
naglalaganap na di napapagal ng̃ “civilisación” sa masaganang mg̃a
pulóng itó, na inaampón ng̃ canyáng maluwalhating balabal! ¡Purihin
ninyó ang Dios na nagdalá sa inyó rito nitóng mg̃a mapagpacumbabáng mg̃a
sacerdote, na sa inyó’y nang̃ágbibigay liwanag at nagtuturò sa inyó ng̃
wicà ng̃ Dios! ¡Purihin ninyó ang Pamahalaang gumawâ, gumagawâ at gagawâ
ng̃ mg̃a pagpapacahirap sa icagagalíng ninyó at sa icagagaling ng̃
inyóng mg̃a anác!”
“At ng̃ayóng benebendita ang unang bató nitóng lubháng macahulugang
bahay, camí, Alcalde Mayor nitóng lalawigan, sa pang̃alan ng̃ dakilang
Harì, na ing̃atan nawá ng̃ Dios, ng̃ Harì sa mg̃a España, sa pang̃alan
ng̃ maluningning na Pamahalaang castílà at sa ilalim ng̃ pagtatangkilik
ng̃ canyáng waláng bahid at cailán ma’y mapagdiwang na bandera,
binibigyan namin ng̃ dakilang cahulugan ang guinawang itó at sinimulaan
namin ang paggawâ ng̃ escuelahang itó.”
“Mg̃a taga San Diego, ¡mabuhay ang Harì! ¡Mabuhay ang España!
¡mang̃abuhay ang mg̃a fraile! ¡Mabuhay ang Religión católica!”
—¡Mabuhay! ¡mabuhay!—ang isinagót ng̃ maraming voces,—¡mabuhay ang
guinoong Alcalde!
Itó’y nanaog, pagcatapos, ng̃ boong cahinhinang madakilà, casabay ng̃
mg̃a tinig ng̃ músicang nagpasimulâ ng̃ pagtugtóg; naglagáy ng̃ iláng
cucharang lechada sa ibabaw ng̃ bató, at catulad din ng̃ madakilang
cahínhinang gaya ng̃ siya’y pumanhíc.
Nang̃agpacpacan ang mg̃a nang̃ang̃atungculan sa pamahalaan.
—Iniabót ni Ibarra ang isá pang cucharang pílac sa Cura, na ng̃
macatitig na sumandalî sa canyá’y marahang nanaog. Ng̃ na sa calahatî na
ng̃ hagdana’y tuming̃alâ upang tingnan ang nabibiting batóng nacatali sa
matitibay na mg̃a lúbid, datapuwa’t ang pagting̃ing yao’y sandalìng
sandalî lámang at nagpatuloy ng̃ pananaog. Gumawâ rìn siyá ng̃ gaya ng̃
guinawâ ng̃ Alcalde, ng̃uni’t ng̃ayo’y lalòng marami ang
nang̃agsipacpác: nakisama sa pagpacpác ang mg̃a fraile at si capitang
Tiago.
Páhiná 272Tila mandin humahanap si Párì Salví ng̃ mapagbigyán ng̃ cuchara;
tiningnan niyá si María Clara at anakí’y nag-aalinlang̃an; ng̃uní’t
nagbago ng̃ panucalà at ang guinawa’y sa escribano niyá ibinigáy. Ito’y
sa pagbibigáy loob, lumapít cay María Clara, datapuwa’t ito’y
tumangguing ng̃uming̃iti. Nagsúnodsunod nanaog ang mg̃a fraile, ang mg̃a
empleyado at ang alférez. Hindî nalimutan si capitang Tiago.
Si Ibarra na lamang ang culang at ipag-uutos na sana sa nanínilaw na
taong pababain na ang bató, ng̃ maalaala ng̃ cura ang binatà, na
pinagsabihan ng̃ anyóng nagbibirô at taglay ang paímbabáw na sa canyá’y
pagpapalagay na catotong tunay:
—¿Hindî pô ba isásaloc ninyó ang inyó namang cuchara, guinoong Ibarra?
—Cung magcagayo’y aking gagagarín si Juan Palomo ¡acó ang nagluluto’t
acó rin ang cumacain!—ang isinagót nitó ng̃ gayón din anyô ng̃
pananalitâ.
—¡Lacad na cayó!—anang Alcalde sa canyá, saca siyá marahang
itinulac;—cung hindî, mag-uutos acong huwag pababaín ang bató at
matitirá tayo rito hanggang sa caarawán ng̃ paghuhucóm.
Napilitan si Ibarrang tumalimà dahil sa ganitóng cakilakilabot na bálà.
Hinalinhan niya ang maliit na cucharang pílac ng̃ isáng malakíng
cucharang bacal, bagay na nagpang̃iti sa iláng mg̃a tao, at mapayapang
lumacad. Tinitingnan ng̃ naninilaw na tao ang bang̃ing na sa tabi ng̃
canyáng mg̃a paa.
Pagcatapos na matingnan ng̃ mabilis ni Ibarra ang nacabiting sillar sa
tabi ng̃ canyáng úlo, si Elías at ang lalaking naninilaw, nagsalitâ siyá
cay ñor Juan, na ang canyang voces ay nang̃ing̃inig ng̃ cauntî:
—¡Ibigáy pô ninyó sa akin iyang timbâ at ihanap ninyó acó sa itaas ng̃
ibáng cuchara!
Napag-isá ang binatà. Hindî na siya minamasdan ni Elías; ang mg̃a matá
nito’y nacapacò sa lalaking naninilaw, na nacadung̃aw sa húcay at
sinusundan ang mg̃a kilos ng̃ binatà.
Náririnig ang ing̃ay na guinagawâ ng̃ cuchara sa paghalò ng̃ pinagsamang
buhang̃in at apog na nakikisaliw sa hugong ng̃ mahinang pagsasalita ng̃
mg̃a cawaní ng̃ gobierno na pinupuri ang Alcalde dahil sa canyang
talumpatì.
Caring̃atding̃at ay bumugsô ang isang lagapac; umilandáng ang poleang
(calô) nacatalì sa púnò ng̃ cábris, at saca sumunód ang terno na
humahampás sa aparatong tulad sa isáng panghataw: nang̃agsigalaw ang
mg̃a malalakíng cáhoy, lumipád ang mg̃a gapos at sa isáng kisáp matá’y
nálugsong lahát, na casabay ang kakilakilabot na ugong Sumilakbó ang
isáng alapaap na alikabók; pinuspos Páhiná 273ang alang-alang ng̃ isáng sigaw sa
panghihilacbót ng̃ libolibong voces. Tumacas at nang̃agsitacbó halos ang
lahát, babahagyâ na ang nang̃agmadalíng lumúsong sa húcay. Si María
Clara at si Párì Salví ang nang̃agsipanatili lamang sa caniláng
kinálalagyan, sa pagca’t hindî silá mang̃acagaláw, nang̃amumulâ at hindî
mang̃apagsalitâ.
Nang mapawi-pawi na ang sumilacbóng alicabóc, nakita niláng nacatayo si
Ibarra sa guitna ng̃ mg̃a cahabaan, mg̃a cawayan, malalaking mg̃a lúbid,
sa pag-itan ng̃ torno at ng̃ malaking bató, na sa pagbabâ ng̃ gayóng
cabilís, ang lahát ay ipinagpag at pinisà. Tang̃an pa sa camáy ng̃
binata ang cuchara at canyáng minámasdan ng̃ mg̃a matáng gulát ang
bangcáy ng̃ isáng taong nacatimbuang sa canyáng paanán, na halos
nalilibing sa guitnâ ng̃ mg̃a cahabaan.
—¿Hindi pô ba cayó namatay? ¿Buháy pa ba cayó? ¡Alang-alang sa Dios,
magsalita pô cayo!—ang sabi ng̃ ilang mg̃a empleadong punong-puno ng̃
tacot at pagmamalasakit.
—¡Himala! ¡himala!—ang isinisigáw ng̃ ilán.
—¡Hali cayó at inyóng alisin sa pagca dang̃an ang bangcay ng̃ sawíng
palad na itó!—ani Ibarrang anaki’y náguising sa isáng pagcacatulog.
Ng̃ marinig ang canyáng voces, naramdaman ni María Clarang pínapanawan
siyá ng̃ lacás, hanggáng siyá’y nátimbuang sa mg̃a camáy ng̃ canyáng
mg̃a catotong babae.
Malakíng caguluhán ang naghaharì: sabay-sabay na nang̃agsasalitâ,
nang̃agcumpáscumpás ang mg̃a camáy, nang̃agtatacbuhan sa magcabicabilà,
nang̃aháhambal na lahát.
—¿Sino ba ang namatay? ¿Buháy pa ba?—ang mg̃a tanóng ng̃ alferez.
Caniláng nakilalang ang lalaking naninilaw na nacatayô sa tabi ng̃ torno
ang siyáng bangcay.
—Pag-usiguin sa haráp ng̃ mg̃a tribunal ng̃ Justicia ang “maestro de
obras” (ang namamatnugot sa gawâ)!—ang siyang unang nasabi ng̃ Alcalde.
Caniláng siniyasat ang calagayan ng̃ bangcáy, tinutóp nilá ang dibdib,
datapuwa’t hindi na tumitibóc ang púsò. Inabot siyá ng̃ hampás sa úlo at
nilalábasán ng̃ dugô ang dalawáng bútas ng̃ ilóng, ang bibíg at ang mg̃a
taing̃a. Caniláng nakita sa canyáng liig ang mg̃a bacás na cacaibá: apat
na malalalim na lubô sa isáng dáco at isá sa cabiláng dáco, bagá man
itó’y may calakhán: sino mang macakita niyó’y wiwicaing sinacál siyá ng̃
sipit na bácal.
Binabati ng̃ boong galác ng̃ mg̃a sacerdote ang binata at pinipisil nilá
ang canyáng mg̃a camáy. Ganitó ang sabing nagcacang-iiyac ng̃
franciscanong may Páhiná 274mapagpacumbabang anyô na siyang umeespiritu santo cay
Pári Dámaso.
—¡Banal ang Dios, magaling ang Dios!
—¡Pagca nadidilidili cong bahagyâ lamang ang panahóng pag-itan mulâ ng̃
acó’y mápalagay sa lugar na iyán—ang sabi ng̃ isá sa mg̃a empleado cay
Ibarra,—¡nacú! ¡cung acó ang naguing cahulihulihan sa lahát, Jesús!
—¡Naninindig ang aking mg̃a buhóc!—anang isáng úpawin at bahagyâ na
ang buhóc.
—¡At mabuti’t sa inyó nangyari ang bagay na iyan at hindi sa akin!—ang
ibinubulóng ng̃ isáng matandáng lalaking nang̃ing̃inig pa.
—¡Don Pascual!—ang biglang sinabing malacás ng̃ iláng mg̃a castílà.
—Mg̃a guinoo, gayón ang sabi co, sa pagca’t hindî namatáy ang guinoong
itó; cung sa aki’y hindî man acó napisâ, mamamatay rin acó pagcatapos,
madilidili co lamang ang bagay na iyán.
Datapuwa’t malayò na si Ibarra, at canyang pinag-uusisa ang calagayan ni
María Clara.
—¡Hindî dapat maguing cadahilanan ang bagay na itó upang hindî mátuloy
ang fiesta, guinoong Ibarra!—anang Alcalde;—purihin natin ang Dios!
¡Hindi sacerdote at hindî man lamang castilà ang namatay!
¡Kinacailang̃an nating ipagdiwang ang pagcaligtas pô ninyó! ¡Anó cayá
ang mangyayari sa inyó cung nadag-anan cayó ng̃ bató!
—¡Para manding nakikinikinita na, nakikinikinita na!—ang isinisigáw
ng̃ escribano;—¡sinasabi co na! hindî masiglá ang paglusong sa húcay ni
guinoong Ibarra, ¡Nakikita co na!
—¡Isang “Indio” naman lamang ang siyáng namatáy!
—¡Ipagpatuloy ang fiesta! ¡Música! ¡hindî mabubuhay ng̃ capanglawan ang
namatay! ¡Capitan, gagawin dito ang pagsisiyasat!… ¡Pumarito ang
directorcillo!…. ¡Piitin ang “maestro de obras”!
—¡Ipang̃áw siyá!
—¡Ipang̃áw! ¡Eh! ¡música! ¡música! ¡Ipang̃áw ang maestrillo!
—Guinoong Alcalde,—ang itinutol ng̃ boong catigasan ng̃ loob ni
Ibarra;—cung hindi macabubuhay sa namatay ang capanglawan, lalò ng̃
hindi macabubuhay ang pagcabilanggô ng̃ isáng tao, na hindi pa natin
nalalaman cung may sala siyá ó walâ. Nanánagot pô acó sa canyáng
calagayan at hinihing̃î cong pawal-an siyá, sa mg̃a araw na itó man
lamang.
—¡Sang-ayon! ¡sang-ayon! ¡ng̃uni’t huwag na lamang siyá uulí!
Sarisarìng mg̃a salisalitaan ang lumilibot. Pinaniniwalaan ng̃ isáng
himalâ Páhiná 275ang nangyaring iyón. Gayón ma’y tila mandin hindî totoóng
natutuwâ si Párì Salvi sa himaláng sinasapantahang guinawâ ng̃ isáng
santo ng̃ canyáng capisanan at ng̃ canyáng ping̃anang̃asiwaang bayan.
Hindî nagculang ng̃ nagdagdag na canyáng nakitang lumusong sa húcay ang
isáng nacasuot ng̃ pananamít na itimáng catulad ng̃ sa mg̃a franciscano.
Hindî ng̃â mapag-aalínlang̃anan: si San Diego ang nanaog na iyón.
Napagtantô rin namáng nakinig ng̃ misa si Ibarra, at ang lalakíng
nanínilaw ay hindî; ito’y maliwanag na cawang̃is ng̃ sicat ng̃ áraw.
—¿Nakita mo na? áayaw cang magsisimbá,—anang isáng ina sa canyáng
anac—cung dí cata napalò upang icaw ay aking pilitin, ng̃ayó’y
pasasatribunal cang nacalulan sa cangga na gaya naman niyan!
At siyá ng̃â naman: hatid sa tribunal na nácabalot sa isáng banig ang
lalaking nanínilaw ó ang canyáng bangcay.
Umuwing patacbó sa canyáng báhay si Ibarra upang magbihis.
—¡Masamáng pasimulâ, hm!—ang sinabi ng̃ matandáng Tasio na doo’y
lumalayô.
Páhiná 276 ## XXXIII.
LAYANG-CAISIPAN.
Nagtatapos na si Ibarra ng̃ paghuhusay ng̃ catawán ng̃ sa canyá’y
ipagbigay alam ng̃ isáng alîlang lalakíng may isáng lalakíng tagabukid
na nagtátanong cung siyá’y naroroon.
Sa pagsasapantahà niyáng marahil ang nagtatanóng ay isa sa canyáng mg̃a
casama sa bukid, ipinagutos niyáng papasukin ang taong iyón sa canyáng
“despacho”, silid na aralán, ligpitan ng̃ mg̃a aclát at laboratorio
químico túloy.
Ng̃uni’t sinadya mandin upang siyá’y lubhang mangguilalás, ang
nasumpung̃an niya’y ang mabalasic at matalinghagang anyô ni Elias.
—Iniligtas ninyó ang aking búhay—ang sinabi nitó sa wicang tagalog,
dahil sa pagcamasid niya sa kilos ni Ibarra;—binayaran co ng̃ cauntì
ang aking utang at walâ ng̃â cayóng sucat kilalaning utang na loob sa
akin, tumbalíc, acó ang ma’y kinikilalang utang na loob. Naparito pô
acó’t ng̃ makiusap sa inyó tungcól sa isáng bagay.
—¡Magsalita pô cayó!—ang sagót ng̃ binatà sa wicang tagalog din,
taglay ang pangguiguilalás sa mabalasic na anyô ng̃ tagabukid na iyón.
Sandaling tinitigan ni Elías ang mg̃a matá ni Ibarra, at nagpatuloy ng̃
pananalita:
—Sacali’t ibiguin ng̃ justicia ng̃ mg̃a taong liwanaguin ang
talinghagang itó, ipinamamanhic co pó sa inyong huwag ninyóng sasabihin
canino man ang tagubiling sinabi co sa inyó sa simbahan.
—Huwag pô cayóng mabahala,—ang isinagót ng̃ binatà sa isáng anyón
nagpapakilala ng̃ sama ng̃ loob;—talastas cong cayó’y pinag-uusig,
datapuwa’t acó’y hindî marunong magcanulô canino man.
Páhiná 277—¡Oh, hindî dahil sa akin, hindî dahil sa akin!—ang madalíng isinagót
ni Elías, na nagpapahalatâ ng̃ caalaban ng̃ loob at pagcahindî maalam
magpacababà—itó’y dahil pô sa inyó: walâ cauntî mang tacot acó sa mg̃a
tao.
Náragdagán ang pangguiguilalas ng̃ binatà: bago ang anyô ng̃ pananalitâ
nang tagabukid ng̃ iyóng ng̃ unang daco’y piloto, at tila mandin hindî
agpang sa canyang anyo at gayón din sa canyang pamumuhay.
—¿Anó pô ba ang ibig ninyóng sabihin?—ang tanóng sa lalaking
talinghagang iyón, na pinagsisiyasat ng̃ canyang paning̃in.
—Ang pananalitâ co po’y hindî palaisipan, pinagsisicapan cong magsabi
ng̃ maliwanag. Sa icapapanatag pô ninyó kinacailang̃ang sapantahain ng̃
inyóng mg̃a caaway na cayó’y hindî nag-aalap-ap at palagay ang loob
ninyó:
Umudlót si Ibarra.
—¿Ang aking mg̃a caaway? ¿May mg̃a caaway ba acó?
—¡May caaway pô tayong lahát, guinoo, mulâ sa lalong maliit na hayop
hanggang sa tao, mulâ sa lalong dukhâ hanggang sa lalong mayaman at
macapangyarihan! ¡Ang pagcacaroon ng̃ caaway ang siyang talagang
cautusan ng̃ buhay!
Walang imíc na tinitigan ni Ibarra si Elías.
—¡Cayó po’y hindî piloto at hindî cayó tagabukid!—ang canyáng
ibinulóng.
—May mg̃a caaway pô cayó sa mg̃a matataas at mababang tao,—ang
ipinagpatuloy ni Elías na hindî pinansín ang mg̃a sinalitâ ng̃
binatà;—nais pô ninyóng itulóy ang isáng panucalang dakilà, may
pinagdaanan pô cayó, nagcaroon ng̃ mg̃a caaway ang inyóng nunong lalaki
at ang inyóng amá, silá’y may mg̃a kinahiligan ng̃ púsò, at sa pamumuhay
hindî ang mg̃a tampalasa’t masasamang tao ang lalong nacapupucaw ng̃
maalab na mg̃a pagtataním ng̃ galit, cung hindî ang mg̃a taong may
malilinis na calooban.
—¿Nakikilala pô ba ninyó ang aking mg̃a caaway?
Hindî sumagót pagdaca si Elías, at ang guinawa’y naglininglining.
—Nakikilala co ang isá, iyóng namatáy,—ang isinagót. Napagtalastas co
cagabíng may isáng bagay na caniláng inaacalang laban po sa inyó, dahil
sa iláng mg̃a salitang canyang isinagót sa isáng lalaking hindî co
kilalá na nawalâ sa cadiliman. “Hindî itó cacanin ng̃ mg̃a isdáng
catulad ng̃ canyáng amá: makikita pô ninyó búcas”,—anya,—Ang mg̃a
salitáng itó’y siyang nacahicayat sa aking pagdidilidili, hindî lamang
sa taglay na canyang cahulugan, cung hindî sa taong nagsalitâ, na niyóng
araw pa’y nagcusang humaráp sa “maestro de obras” at canyang sinabi ang
canyáng hang̃ad na siyá na ang mamamatnugot ng̃ mg̃a gawain sa
paglalagáy ng̃ unang bató, na hindî huming̃i ng̃ malakíng bayad, at
Páhiná 278ipinagbabansag ang malalakíng canyáng mg̃a caalaman. Walâ acóng
pagsaligang casucatan upang masapantalà co ang canyáng masamang
calooban, ng̃uni’t may isáng cauntíng bagay na nagsasabi sa aking ang
mg̃a sapantahà co’y catotohanan, at dahil dito’y aking hinirang upang
cayó’y pagbilinan, ang isáng sandalî at isáng calagayang ucol at angcáp
upang cayó po’y huwag macapagtatanóng sa akin. Ang mg̃a ibáng nangyari’y
nakita na pô ninyó.
Malaon nang hindî nagsasalità si Elías, at gayón ma’y hindî sumasagót at
hindî pa nagsasalitâ ng̃ anó man si Ibarra. Siyá’y naggugunamgunam.
—¡Dinaramdam co na ang taong iya’y namatay!—ang sa cawacasa’y nasabi
niyá;—¡marahil sa canyá’y may napag-usisà pang caunting mg̃a bagay!
—Cung siyá’y nabúhay marahil siyá’y nacawalâ sa nang̃ing̃nig na camáy
ng̃ bulág na justicia ng̃ tao. ¡Hinatulan siyá ng̃ Dios, pinatay siyá
ng̃ Dios, ang Dios ang siyáng tang̃ing humucóm sa canyá!
Minasdáng sandalî ni Crisóstomo ang lalakíng nagsasalita sa canyá ng̃
gayón, at canyáng nakita ang mg̃a batibot na mg̃a braso nitó, na
punóng-punô ng̃ mg̃a pasà at malalakíng bugbóg.
—¿Cayó pô ba’y nananampalataya naman sa mg̃a himalá?—ang sinabing
ng̃uming̃itî;—¡tingnan pô ninyó ang himaláng sinasabi ng̃ bayan!
—Cung nananampalataya pô acó sa mg̃a himala’y hindî acó mananampalataya
sa Dios: sasampalataya acó sa isáng taong naguing dios, sasampalataya
acóng tunay ng̃ang linalang ng̃ tao ang Dios alinsunod sa canyáng
larawan at calagayan; datapawa’t sumasampalataya acó sa Canyá; hindî
miminsang náramdaman co ang canyáng camáy. Nang lumulugso na ang lahát,
na ano pa’t nang̃ang̃anib malipol ang lahát ng̃ nang̃aroroon sa lugar na
iyón, acó, acó ang pumiguil sa tampalasan, lumagay acó sa canyáng tabí;
siya ang nasugatan at aco’y nacaligtás at hindî nasactán.
—¿Cayó? ¿sa macatuwid pala’y cayó?…
—¡Opô! hinawacan co siyá ng̃ nag-iibig ng̃ tumacas, pagcatapos na
mapasimulan niyá ang gawang pangpahamac; nakita co ang caniyáng
pananampalasan. Sinasabi co pô sa inyó; ang Dios na ng̃â pô lamang ang
siyáng tang̃ing maguing hucóm sa mg̃a tao, siyá na ng̃â lamang ang
tang̃ing magcaroon ng̃ capangyarihan sa búhay; na cailan ma’y huwag
isiping siyá’y halinhan ng̃ tao!
—At gayón man ng̃ayon po’y cayo’y….
—¡Hindî pô!—ang isinalabat ni Elías, palibhasa’y nahulaan niyá ang
tutol, hindî nagcacawang̃is.—Pagca hinahatulan ng̃ tao ang ibang mg̃a
tao sa camatayan ó sa capahamacan ng̃ pagcabuhay magpacailan man sa
hinaharap na panaPáhiná 279hón, guinagawà ang gayóng paghatol na hindî siyá
lumagay sa pang̃anib, at gumagamit siyá ng̃ lacás ng̃ ibang mg̃a tao
upang ganapin ang canyáng mg̃a hatol, na sa lahát ng̃ ito’y mangyayaring
pawang camalian ó lihis sa catuwiran. Datapuwa’t acó, sa aking
paglalagay sa tampalasan sa gayón ding pang̃anib na canyáng ínilaan sa
mg̃a ibá, nalalakip din acó sa gayon din capang̃aniban. Siya’y hindî co
pinatay, pinabayaan cong patayin siyá ng̃ camáy ng̃ Dios.
—¿Hindî pô ba cayó sumasampalataya sa pagcacataon?
—Pagca nanampalataya sa pagcacatao’y para ring nanámpalataya sa mg̃a
himalá; ang nananampalataya sa dalawang bagay na ito’y naniniwala namang
hindî natátalos ng̃ Dios ang mg̃a mangyayari sa panahóng sasapit. ¿Anó
ang pagcacátaon? Isang bagay na nangyaring sino ma’y hindî nacaaalam ng̃
mangyayarî. ¿Anó ang himalà? Isáng casalangsang̃an, isáng
pagcacasirâ-sirà ng̃ lacad na tacdà sa mg̃a kinapal. Isáng caculang̃an
ng̃ laan sa mangyayari at isáng casalangsang̃ang ang cahuluga’y dalawang
malalaking capintasan sa isip na namamatnubay sa máquina ng̃ daigdig.
—¿Sino pô ba cayó?—ang mulíng itinanóng ni Ibarra na ma’y halong
tacot;—¿cayó pò ba’y nag-aral?
—Napilitan acóng sumampalatayang totoo sa Dios, sa pagca’t pumanaw sa
akin ang pananalig sa mg̃a tao,—ang isinagót ng̃ piloto, na anó pa’t
iniwasan ang pagsagót sa tanóng.
Ang isip ni Ibarra’y canyáng napag-unawà, ang caisipan ng̃ pinag-uusig
na binatang iyón: hindî niyá kinikilala ang catuwiran ng̃ taong maglagdâ
ng̃ cahatulán sa canyáng mg̃a capuwà, tumututol siyá laban sa lacás at
cataasan ng̃ calagayan ng̃ mg̃a tang̃ing pulutóng na tao sa ibáng mg̃a
pulutóng.
—Datapuwa’t kinacailang̃ang sumang-ayon cayó sa pang̃ang̃ailang̃an ng̃
lalarong timbang̃ang tao, cahi man lubhâ ang capintasan at mg̃a
caculang̃an nitó—ang itinutol niyá.—Cahi’t anóng dami ng̃ mg̃a
kinacatawán ng̃ Dios sa lupa’y hindî mangyayarî, sa macatuwid baga’y
hindî sinasabi ng̃ boong caliwanagan ang canyáng pasyá upang mabigyang
cahatuláng ang yutayutang mg̃a pagaalit-alít na ibinabalangcás ng̃ mg̃a
hidwâ nating budhî. Nauucol, kinacailang̃an sumasacatwirang manacanaca’y
humatol ang tao sa canyáng mg̃a capuwà.
—Tunay ng̃â, datapuwa’t ng̃ upang gawín ang cagaling̃an, hindî ang
casam-an; upang sumawatâ ng̃ lihis at magpabuti, hindî ng̃ macapagwasac,
sa pagca’t cung hindî matuntóng sa matuwid ang canyáng mg̃a pasya’y walâ
siyang capangyarihang mabigyang cagamutan ang masamáng canyáng guinawâ.
Ng̃uni’t higuit sa aking cáya ang pagmamatuwirang itó,—ang canyáng
idinugtóng at binago ang anyô ng̃ Páhiná 280pananalita,—at nililibang co po sayó
ng̃ayong cayó’y hiníhintay; Huwag pô ninyóng calimutan ang casasabi co
pa sa inyô: may mg̃a caaway cayô; magpacabuhay pô cayô sa icágagaling
ng̃ inyóng tinubuang bayan.
At nagpaalam.
—¿Cailán co pô cayó makikita uli?—ang tanóng ni Ibarra.
—Cailan man pô’t ibiguin ninyó at cailán mang ma’y magagawâ acóng
inyóng pakikinabang̃an. May utang pa pô acó sa inyô.
Páhiná 281 ## XXXIV.
ANG PAGCAIN.
Nang̃agasisicain sa ilalim ng̃ pinamutihang kiosko ang mg̃a mahál na tao
sa lalawigan.
Na sa isáng duyo ng̃ mesa ang Alcalde; sa cabiláng duyo naman naroon si
Ibarra. Nacaupô sa dacong canan ng̃ binatà si María Clara, at sa dacong
caliwa, niyá ang escribano. Si capitang Tiago, ang alférez, ang
gobernadorcillo, ang mg̃a fraile, ang mg̃a cawani ng̃ pamahalaan at ang
ilang mg̃a dalagang nang̃asira’y nang̃agsiupô, hindî ayon sa
canicaniláng calagayan sa bayan, cung di ayon sa canicaniláng hilig.
May catámtamang sayá at galác ang cainan, datapuwa’t ng̃
nang̃ang̃alahati na’y siyang pagdating ng̃ isáng cawaní sa telégrafo na
si capitang Tiago ang hanap upang ibigay sa canyá ang isáng telegrama.
Ayon sa caugalia’y huming̃i ng̃ang pahintulot si capitang Tiago upang
basahin ang telegramang iyón, at ayon sa caugalian naman ay ipinamanhíc
ng̃ lahát na canyáng basahin.
Pinapagcunót muna ng̃ carapatdapat na Capitan ang canyáng mg̃a kilay,
itinaás pagcatapos, namutlâ ang canyáng mukhâ, nagliwanag, dinálidalíng
tiniclóp ang papel at sacá nagtindig.
—Mg̃a guinoo,—ang sinabing nagmamamadalî,—¡daratíng ng̃ayóng hapon
ang cárang̃aldang̃alang Capitang General upang paunlacán ang aking
bahay!
At sacá bigláng nagtatacbóng dalà ang telegrama at ang servilleta,
ng̃uni’t waláng sombrero, na pinag-uusig ng̃ mg̃a hiyawan at mg̃a
tanông.
Cung ang pagdatíng ng̃ mg̃a tulisán ang ibinalita’y gayón na ng̃â lámang
ang ligalig na mangyayari.
—¡Ng̃uni’t pakinggan pô ninyó!—¿cailan daratíng?—¡Sabihin ninyó sa
amin!—¡Ang Cápitan General!
Páhiná 282Maláyo na si Cápitang Tiago.
—Dárating ang Capitan General at doon tútuloy sa báhay ni Capitan
Tiago!—ang sigawan ng̃ ilán, na ano pa’t hindî na nilá dinidili-diling
naroroon ang anac na babae’t ang canyáng mamanugang̃in.
—¡Hindî macahihirang ng̃ lalalò pa sa galing!—ang itinutol ni Ibarra.
Nang̃agtiting̃inan ang mg̃a fraile: itó ang cahulugan ng̃ caniláng
ting̃inan:—”Gumagawâ ang Capitan General ng̃ isá sa canyáng mg̃a
capáslang̃an, inaalipustà niyá tayo, dapat na sa convento siyá
tumulóy”,—datapuwa’t sa pagca’t gayón din ang iniisip ng̃ lahát, silá’y
hindî umiimic at hindî sinasaysay nino man ang canyáng caisipan.
—May nang̃agsabi na sa akin sa hapon ng̃ bagay na iyán, datapuwa’t
hindî pa nalalaman ng̃ Capitan General cung siya’y matutulóy.
—¿Nálalaman pô ba ng̃ camahalan ninyó, guinoong Alcalde, cung hanggang
cailan matitirà rito ang Capitan General?—ang tanóng ng̃ alférez na
nang̃ang̃ánib.
—Hindî co talastas na maigui; maibiguin ang Capitan General na
mangbiglà.
—¡Nárito ang ibáng mg̃a telegrama!
Ang mg̃a telegramang iyo’y sa Alcalde, sa alférez at sa gobernadorcillo;
namamasid na magaling ng̃ mg̃a fraileng walâ isá man lámang telegramang
ucol sa cura.
—¡Dárating ang Capitan General sa icapat na oras ng̃ hapon, mg̃a
guinoo!—anang Alcalde ng̃ pananálitang madakilà;—macacacain tayo ng̃
boong catahimican.
Hindî macapagsasabi ng̃ hihiguit pa sa rito sa cagaling̃an si Leonidas
sa Termópilas: “¡Ng̃ayong gabi’y hahapon tayong casama ni Plutón!”
Nanag-uli ang salitaan sa lacad na caugalian.
¡Namamasid cong walâ rito ang ating dákilang máng̃ang̃aral!—ang kiming
sinalità ng̃ isá sa mg̃a naroroong cawaní ng̃ gobierno, na mahinhin ang
anyô at hindî binubucsán ang bibig hanggang sa oras ng̃ pagcain, at sa
boong umaga’y ng̃ayon ng̃â lámang nagsalità.
Ang lahát ng̃ nacaáalam ng̃ mg̃a nangyari sa amá ni Crisóstomo’y cumilos
at cumindát, na ang cahuluga’y:—”¡Halá cayó! ¡Sa unang hacbáng pa
lámang ay cayo’y násilat na!—Datapuwa’t sumagót ang iláng
mapagmagandang loob:
—Marahil nápapagal siyá ng̃ cauntí….
—¿Anóng caunti lámang?—ang bigláng sinabi ng̃ alférez;—pagód na pagód
Páhiná 283marahil, at ayon sa casabihán dito’y “malunqueado” (bugbóg na bugbóg ang
catawán). ¡Nacú ang pang̃aral na iyón!
—¡Isáng mainam na sermón, cadakidakilaan!—anang escribano.
—¡Marang̃al, malalim!—ang idinugtóng ng̃ corresponsal.
—Upang macapagsalità ng̃ gayóng catagál, kínacailang̃ang magcaroon ng̃
lálamunang gaya ng̃ canyáng lálamunan,—ang ipinahiwatig ni párì Manuel
Martín.
Waláng pinupurì ang agustino cung di ang lalamunan lámang niyá.
—¡Nalalaman ba ninyóng si guinoong Ibarra’y siyáng lalong may magalíng
na tagapaglutò sa boong lalawigan?—anang Alcalde upang putulin ang
salitaan.
—Iyan ng̃â ang sinasabi co, datapuwa’t ang magandang babaeng canyáng
calapít ay áayaw paunlacán ang hayin, sa pagca’t bahagyâ na lámang
tiniticman ang pagcain,—ang tutol ng̃ isá sa mg̃a cawaní ng̃ gobierno.
Nagdamdam cahihiyan si Maria Clara.
—Napasásalamat acó sa guinoo … napacalabis naman ang canyáng
pang̃ang̃asiwà sa aking cataohan,—ang kimíng sinalitâ ng̃
pautál,—datapuwa’t….
—Datapuwa’t pinaúunlacan pô ninyó ng̃ malakí ang pagsasalosalong itó sa
inyó lámang pagparito,—ang sinabing pangwacás sa salità ng̃ Alcaldeng
maling̃ap sa babae, at sacá humarap cay párì Salví.
—Párì Cura,—ang malacás na idinugtóng,—námamasid co pong sa
maghapo’y hindî cayó umíimic at may iniísip….
—¡Catacot-tacot na magmamasid ang guinoong Alcalde!—ang bigláng sinabi
sa isáng cacaibáng anyô ni párì Sibyla.
—Itó na ang aking ugali,—ang pautál na sinabi ng̃ franciscáno;—ibig
co pang makinig cay sa magsalitâ.
—¡Ang pinagsisicapang lagui ng̃ camahalan pô ninyo’y ang makinabang at
huwag mang̃ulugui!—ang sinabi ng̃ alférez, na aglahî ang anyô ng̃
pananalità.
Hindî inaring birô ang bagay na iyón ni párì Salví; sandaling numingníng
ang canyáng paning̃in, at sacá sumagót:
—Magalíng ang pagcatalastas ng̃ guinoong alférez na sa mg̃a áraw na
ito’y hindî ng̃â acó ang lalong nakikinabang ó nang̃ung̃ulugui!
Hindî inalumana ng̃ alférez ang dagoc na iyón sa pamamag-itan ng̃ isáng
cunua’y tawa, at winalang bahalà ang pasaring na iyón.
—Ng̃uni, mg̃a guinoo, hindî co mapagwarì cung bakit macapagsasalitaan
ng̃ mg̃a pakikinabang ó mg̃a pang̃ung̃ulugui,—ang isinabat ng̃
Alcalde;—¿anó ang mawiwicà sa atin ng̃ mg̃a magagandang loob at
matatalinong binibining nang̃aritong nagbibigay unlác sa atin ng̃
caniláng pakikipanayam? Sa ganáng akin, Páhiná 284ang mg̃a dalaga’y tulad sa mg̃a
taguintíng ng̃ arpa ng̃ calang̃itan sa guitna ng̃ gabi! kinacailang̃ang
pacauliniguin at silá’y pakinggan, at ng̃ ang mg̃a caayaayang tinig
niláng nagpapailanglang sa calolowa sa calang̃itang kinarorooran ng̃
waláng hanggan at ng̃ lalong cagandagandahan….
—Naghahanay ang camahalan pô ninyó ng̃ mg̃a matitimyás na sasay!—anang
escribano ng̃ boong galác, at ininóm niyá at ng̃ Alcalde ang álac na na
sa canicaniláng copa.
—Hindî mangyaring hindî co gawín,—anang Alcalde, na pinapahid ang
canyáng mg̃a labì;—cung hindî laguing gumagawâ ng̃ magnánacaw ang
capanahunan, ay gumagawâ namán ng̃ manunulâ. Ng̃ cabataan co’y cumathâ
acó ng̃ mg̃a tulâ, na hindî namán masasamâ.
—Sa macatuwid po’y naglilo ang inyóng camahalan sa mg̃a Musa upang
sumunód cay Themis!—ang sinaysay ng̃ ating “corresponsal” na mahiliguín
sa mg̃a diosa ng̃ panahóng una.
—Psch! anóng ibig ninyóng aking gawin? Sa tuwi na’y naguing hilig co
ang aking mapagkilalà ang lahát ng̃ calagayan ng̃ pamúmuhay. Namúmupol
acó cahapon ng̃ mg̃a bulaclác, ng̃ayó’y aking hawac naman ang tungcod
ng̃ Justicia at naglilingcód acó sa sangcataohan, búcas….
—Búcas ay ihahaguis ng̃ camahalan pô ninyó ang tungcód na iyán sa apóy
at ng̃ inyóng mapainit ang maguináw na dacong hápon ng̃ buhay, at ang
cucunin pô namán ninyo’y ang catungculang pagca ministro,—ang
idinugtóng ni párì Sibyla.
—Psch! oo … hindî … ang maguing ministro’y hindî siyáng lalong
aking pinacahahangad na camtan: sino mang waláng carapata’y naguiguing
ministro. Isang mainam na bahay sa dacong timugan ng̃ España at ng̃
matirahan cung panahông tag-init, isang malaking bahay sa Madrid at
tahanan at mg̃a lupaín sa Andalusia cung panahong tag-lamig … Hindî
ng̃â masasabi sa akin ni Voltaire: “Nous n’avons jamais été chez ces
peuples que pour nous y enrichir et pour les calomnier”.
Ang boong ísip ng̃ mg̃a cawaní ng̃ gobierno’y nagsalità ang Alcalde ng̃
isáng catatawanán, caya’t nagtawanan silá’t ng̃ bigyáng capurihan ang
gayóng pagpapatawá; silá’y guinayahan ng̃ mg̃a fraile, palibhasa’y hindî
nilá talós na si Voltaire ay yaóng Voltaireng hindî mamacailang caniláng
sinumpâ at inilagay sa infierno. Ng̃uni, sa pagca’t nalalaman ni parì
Sibyla cung sino si Voltaire, siya’y magpakilang galit, sa
pagsasapantaha niyang nagsalitâ ang Alcalde ng̃ isáng laban ó paglabag
sa religion.
Páhiná 285Nagsisicain naman sa isáng “kiosko” ang mg̃a batang lalakì, na ang
caniláng maestro ang sa canila’y nang̃ung̃ulò.
Gumagawâ silá ng̃ malakíng caing̃ayan, gayóng silá’y mg̃a batang
filipino, sapagca’t ang caraniwan, cung ang mg̃a batang filipino’y na sa
pagcain at na sa haráp ng̃ ibáng mg̃a tao’y hindî ang cagaslawán ang
caniláng naguiguing caculang̃an, cung di ang cakimian. Ang isa’y
nagcacamalí ng̃ paggamit ng̃ mg̃a “cubierto” at sa gayo’y sinásala ng̃
calapit; dito’y nagmumulâ ang isáng pagmamatuwiran, at ang dalawang
nagtatalo’y nagcacaroon ng̃ canicaniyáng mg̃a cacampí: ang wicà ng̃
iba’y ang cuchara, anang iba nama’y ang tenedor ó ang cuchillo, at sa
pagca’t walâ silang kinikilalang capuwà batang lalong marunong cay sa
ibâ, doo’y nang̃agcacaing̃ay ng̃ di sapalâ, ó, sa lalong maliwanag na
sabi, sila’y nang̃agmamatuwirang wang̃ís sa pagtatalò ng̃ mg̃a teólogo.
Ang mg̃a magugulang ay nang̃agkikindatan, nang̃agsisicuhán,
nang̃aghuhudyatan, at nababasa sa caniláng mg̃a pagng̃itî na sa sila’y
lumiligaya.
—¡Abá!—ang sabi ng̃ isáng babaeng tagabukid sa isáng matandang
lalaking nagdidicdic ng̃ hitsó sa canyáng calicot;—magpaparì ang aking
si Andoy, cahi’t áayaw ang aking asawa. Tunay ng̃a’t mg̃a dukhâ cami,
ng̃uni’t cami’y magsisipag sa paghahanap buhay, at cami’y magpapalimos
cung cacailang̃anin. Hindî nawawalan ng̃ nagbibigay ng̃ salapi at ng̃
macapagpárì ang mg̃a mahihirap. Hindî ba sinasabi ni hermano Mateo,
taong hindî nagsisinung̃aling, na si papa Sixto’y isáng pastol lamang
ng̃ calabaw sa Batang̃an? Tingnan na ngâ lamang ninyó ang aking si
Andoy, ¡tingnan ninyó siyá cung dí camukhâ na ni San Vicente!
At cumacayat ang laway ng̃ mabaít na ina sa panonood sa canyáng anác na
hinahawacan ang tenedor ng̃ dalawang camay.
—¡Tulung̃an nawa siyá ng̃ Dios!—ang idinugtóng ng̃ matandang lalaki,
na ng̃inung̃uyâ ang sapá;—cung maguing papa si Andoy, cami pa sa sa
Roma ¡je!—¡je! nacalalacad pa acóng mabuti. At cung sacali’t mamatay
acó … ¡jeje!
—¡Huwag pô cayóng mabahalà, incong! Hindî malilimot ni Andoy na
tinuruan ninyó siyá ng̃ paglála ng̃ mg̃a bilao at ng̃ dikin.
—Tunay ang sabi mo Petra; acó ma’y naniniwala ang anác mo’y nagcacaroon
ng̃ mataas na catungculan … ang cababaa’y patriarca. ¡Hindî pa acó
nacacakita ng̃ batang hiniguit sa canyá sa cadaliang natuto ng̃
hanap-buhay! Oo, oo, maaalaala na niya acó, cung siyá’y papa na ú obispo
at maglibang sa paggawa ng̃ mg̃a bilauhang gagamitin ng̃ canyáng
tagapaglutong babae. Oo, ipagmimisa ng̃a niyâ ang aking calolowa, ¡jeje!
At taglay ng̃ mabait na matanda ang ganitóng pag asa’y sinicsicang
maiPáhiná 286nam ng̃ maraming hitsó ang canyáng calicot.
—Cung pakikinggan ng̃ Dios ang aking mg̃a pagsamò at magaganap ang
aking mg̃a pag-asa, sasabihin co cay Andoy: “Anác, pawiin mo sa amin ang
lahát ng̃ casalanan at ipadalá mo camí sa lang̃it”. Hindî na tayo
mang̃ang̃ailang̃ang magdasál, mag ayuno ó bumilí pa ng̃ mg̃a bula.
Maaarì ng̃ gumawâ ng̃ mg̃a casalanan ang may isáng anác na santo papa!
—Paparoonin mo siyá sa bahay búcas, Petra,—anang matandang lalakì na
totoong nagagalác;—¡tuturuan co siyá ng̃ pagcacayas ng̃ nito!
—¡Hmjo! ¡abá! ¿Anó pô ba, incóng ang pagcaalam ninyó? ¿Inaacalà pô ba
ninyóng iguinagaláw pa ng̃ mg̃a papa ang caniláng mg̃a camáy? ¡Ang cura
ng̃â, gayóng siya’y cura lamang, cayâ lamang nagpapagal ay cung
nagmimisa, pagca nagpapapihitpihit! Ang arzobispo’y hindî na pumipihit,
paupô cung magmisa; cayâ ng̃â’t ang papa … ¡ang papa’y nacahigá cung
magmisa, at may abanico pa! Anó pô ba ang ísip ninyó?
—Hindî isáng calabisán, Petra, ang canyáng malaman cung paano ang
guinagawang paghahandâ ng̃ nito. Mabuti na ngâ ang siyá’y macapagbili
ng̃ mg̃a salacót at mg̃a petaca at ng̃ huwag macailang̃ang magpalimos na
gaya ng̃ guinagawâ rito ng̃ cura sa taón-taón sa pang̃alan ng̃a papa.
Nahahabag acong makita ang isáng santong pulubi, caya’t aking ibinibigay
ang lahat cong nalimpoc.
Lumapit ang isáng tagabukid at nagsalitâ.
—Aking pinagtibay na, cumare, magdodoctor ang aking anac, ¡walâ ng̃
magaling na gaya ng̃ doctor!
—¡Doctor! huwag ng̃â cayóng maing̃ay, cumpare;—ang sagót ni
Petra;—¡walâ ng̃ magalíng na gaya ng̃ magcura!
—¿Cura? ¡prr! ¡Sumísing̃il ng̃ maraming salapî ang doctor; silá’y
sinásamba ng̃ maysakít, cumare!
—¡Magnilaynilay cayó! Sucat ng̃ magpapihitpihit ng̃ macaatlo ó macaapat
ang cura at magsalità ng̃ “déminus pabiscum,” upang canin ang Dios at
tumangap ng̃ salapî. Sinâsabi ng̃ lahát sa canyá, patí ng̃ mg̃a babae,
ang caniláng mg̃a lihim.
—¿At ang doctor? ¿At anó bang acalà ninyó sa doctor? ¡Nakikita ng̃
dóctor na lahat, patì ng̃ itinatagò ninyông mg̃a babae, pumúpulso sa
mg̃a dalaga…. ¡Ibig cong maguing doctor isáng linggó man lamang!
—¿At ang cura? ¿hindî ba nakikita ng̃ cura ang nakikita ng̃ inyóng
doctor? ¡At magaling pa sa riyan! Nálalaman na ninyó ang casabihan; “¡sa
cura ang matatabang inahing manóc at gayón din ang binting mabilog!”
Páhiná 287—¿At anó, cumacain ba ang mg̃a manggagamot ng̃ tuyóng lawlaw?
¿nasasactán ba ang mg̃a dalirì sa pagdidildil ng̃ asín?
—¿Narurumhán ba ang camáy ng̃ cura na gaya ng̃ mg̃a camáy ng̃
manggagamot? ¡Ng̃ huwag magcagayo’y may malalakíng hacienda silá, at
sacali’t gumagawâ, gumagawáng may música at siyá’y tinutulung̃an pa ng̃
mg̃a sacristan!
—¿At ang cumumpisál cumare? ¿Hindî ba pagpapagal ang cumumpisál?
—¡Nacú, ang pagpapagal na iyán! ¡Ang pagcaibig ninyóng sa inyó’y
mang̃umpisal ang lahát ng̃ tao! ¡Diyata’t nagcacapagod at
nagcacapangpapawis pa ng̃â tayo sa pagcaibig nating masiyasat cung anó
ang mg̃a gawâ ng̃ mg̃a lalaki’t mg̃a babae at cung anó ang mg̃a gawâ ng̃
ating mg̃a capit-bahay! Waláng guinagawâ ang cura cung dî maupo, at
pagdaca’y sinasabi na sa canyá ang lahát; cung minsa’y nacacatulog,
datapuwa’t ¡sucat na ang maggawad ng̃ dalawa ó tatlóng benedición upang
tayo’y maguing anac ulí ng̃ Dios! ¡Maanong maguing cura na ng̃â lamang
acó sa isáng hapon ng̃ cuaresma!
—¿At ang … ang magsermón? ¿sasabihin naman ninyó sa aking iya’y hindî
pagpapagod? ¡Nákita na ninyó cung paano ang pagpapawis ng̃ curang malaki
caninang umaga!—ang itinututol ng̃ lalaking nacacaramdam na siya’y
nalulupig sa matuwiranan.
—¿Ang magsermón? ¿Isáng pagpapagal ba ang magsermón? ¿Saan naroon ang
inyóng pag-iisip? ¡Maanong macapagsasalitâ na ng̃à acó hanggang
tanghalì, mulà sa púlpito, na aking macagalítan at mapagwicaan ang
lahát, na sino ma’y waláng macapang̃ahás na tumutol, at pagbabayaran pa
acó sa gayóng gawâ! ¡Maanong maguing cura na ng̃â acó isáng umagang
nang̃agsisimbá ang mg̃a may utang sa akin! ¡Pagmasdan ninyó cung paano
ang pagtabà ni párì Dámaso sa canyáng capagmumurá at capapalò!
At dumarating ng̃â naman si párì Dámaso, taglay ang paglacad ng̃ taong
matabà, na halos nacang̃iti, ng̃uni’t sa isáng anyóng nagpapakilala ng̃
pang̃it niyáng caisipán, caya’t pagcakita sa canyá ni Ibarra’y nalitó sa
canyáng pagtatalumpatî.
Binatì nilá si párì Dámaso, baga man may halong pagtatacá, datapuwa’t
nagpakita ang lahát ng̃ galác sa canyáng pagdating, liban na lamang cay
Ibarra. Nang̃aghihimagas na at bumubulâ na ang sa mg̃a copa ang
“champaña”.
Naowi sa pang̃ang̃atál ang ng̃itî ni párì Dámaso, ng̃ canyáng mamasdan
si María Clarang nacaupô sa dacong canan ni Crisostomo; ng̃uni’t umupô
siyá sa isáng silla sa tabí ng̃ Alcalde, at sacá tumanóng sa guitna ng̃
isáng macahulugang catahimican:
Páhiná 288—¿May pinag-uusapan ba cayóng anó man, mg̃a guinoo? ¡Ipagpatuloy ninyó
ang salitaan!
—Nang̃agtatalumpatian,—ang sagót, ng̃ Alcalde. Binabangguit ni
guinoong Ibarra ang lahát ng̃ sa canya’y tumulong sa adhicáng
icagagaling ng̃ madlá, at sinasaysay ang nauucol sa arquitecto, ng̃ ang
camahalan pâ ninyó’y….
—Hindî ng̃â acó nacacamuang ng̃ tungcól sa arquitectura,—ang
isinalabat ni párì Dámaso,—datapuwa’t tinatawanan co ang mg̃a
arquitecto at gayón din ang mg̃a tang̃áng tumatacbô sa canilá. Náriyan,
acó ang gumuhít ng̃ piano ng̃ simbahang iyán, at lubós sa cagaling̃an
ang pagsacagawâ: ganyan ang sabi sa akin ng̃ isáng inglés na maglalacó
ng̃ mg̃a hiyás, na tumuloy isáng áraw sa convento. ¡Sucat ng̃ magcaroon
ng̃ dalawang daling noo upang macagawâ ng̃ piano!
—Gayon man,—ang mulíng isinagót ng̃ Alcalde, ng̃ mamasid niyáng hindî
umiímic si Ibarra,—pagca nauucol na sa mg̃a tang̃íng bahay, gaya na
ng̃â baga ng̃ isáng escuela, sa halimbawa, nagcacailang̃an tayo ng̃
isáng “perito” (isáng taóng pantás sa paggawâ ng̃ anó man).
—¡Anó bang “perito ni peritas”!—ang sinabing malacás na palibac ni
párì Dámaso.—Ang nagcacailang̃an ng̃ mg̃a “perito” ay isáng “perrito”
(tuta ó maliit na áso)! ¡Kinacailang̃ang maguing hayop pa cay sa mg̃a
“indio”, na gumagawang mag isá ng̃ caniláng mg̃a bahay, upang hindî
matutong magpagawâ ng̃ apat na pader at saca patung̃an sa ibábaw ng̃
isáng tangkil, na siyá ng̃ang isáng tunay na escuela!
Tuming̃ing lahát cay Ibarra, datapuwa’t ito’y baga man lalong namutlà,
nagpatuloy na parang nakikipagsalitaan cay María Clara.
—Ng̃uni’t dilidilihin pô ninyóng….
—Tingnan pô ninyó,—ang ipinagpatuloy na sabi ng̃ franciscano, na ayaw
papagsalitain ang Alcalde,—tingnan pô ninyó cung paano ang guinawâ ng̃
isáng “lego” namin, na siyáng lalong pinacahayop sa lahát naming mg̃a
lego, na yumari ng̃ isáng magalíng, mabuti at murang hospital. Marunong
magpagawang magalíng at hindî nagbabayad cung dî walong cuarta lámang sa
araw-araw sa bawa’t isá sa mg̃a taong nanggagaling pa sa ibáng bayan.
Nálalaman ng̃ legong iyán cung paano ang nauucol na pakikisama sa mg̃a
“indio”, na hindî gaya ng̃ maraming mg̃a haling at mg̃a “mesticillo”,
na nagpapasamâ sa mg̃a taong iyán sa pagbabayad sa canila ng̃ tatlóng
bahagui ó isáng salapî.
—¿Ang wicà pô ba ninyo’y walóng cuarta lamang ang ibinabayad? ¡Hindî
mangyayari!—Ibig ng̃ Alcaldeng baguhin ang lacad ng̃ salitaan.
Páhiná 289—Tunay pô, at iyan ang dapat uliranin ng̃ mg̃a nagpapanggap na
magagaling na mg̃a castilà. Nakikita na ng̃â, na buhat ng̃ mabucsán ang
Canal ng̃ Suez ay sumapit dito ang cahalayang asal. Ng̃ una, ng̃
kinacailang̃an nating lumigoy sa Cabo, hindî nacararating dito ang
lubhang maraming; mg̃a may masasamáng caugalian, at hindî namán
nacapaglácbay roon ang mg̃a iba upang mang̃agasamâ!
—¡Datapuwa’t párì Damaso!…
—Nakikilala na pô ninyó cung anó ang “indio”; bahagyâ pa lamang
nacacaalam ng̃ cauntî ay nagmamarunong na. Ang lahát ng̃ mg̃a úhuguing
iyáng napapasa Europa’y….
—¡Ng̃uní’t pakinggan pô ninyó!…—ang isinasalabat ng̃ Alcalde, na
nababalisá dahil sa masasakít na mg̃a pasaring na iyón.
—Magcacaroon silá ng̃ wacás ayon sa canicaniláng carapatán—ang
ipinagpatuloy na párì Dámaso;—nákikita sa calaguitnaan ang camáy ng̃
Dios, kinacailang̃ang maguing bulág upang huwag mámasdan. Tumatanggap na
sa búhay pang itó ang mg̃a magúlang ng̃ gayóng mg̃a ahas …
nang̃amámatay sa bilangguan ¡jé! ¡jé! at masasabi nating waláng sucat
na….
Datapuwa’t hindî natapos ang sinasabi. Sinúsundan siyá ng̃ matá ni
Ibarrang nang̃ing̃itimng̃itim ang pulá ng̃ mukhâ sa malakíng galit; at
pagcárinig ng̃ pasaring sa canyáng ama’y nagtindíg, at sa isáng lundág
ay ilinagpác ang canyáng batibot na camáy sa ibábaw ng̃ úlo ng̃
sacerdote, na natihayâ at tulíg.
Sa lubós na pagcagulat at pagcatacot, sino ma’y waláng nang̃ahás
mamaguitnà.
—¡Layô cayó!—ang sigáw ng̃ binatà ng̃ tinig na cagulatgulat, at inabot
ang matalas na sundáng samantalang iniípit ng̃ canyáng paa ang liig ng̃
fraile, na nahihimásmasan sa canyáng pagcatulíg;—¡ang áayaw mamatáy ay
huwag lumapit!
Pinagdirimlán si Ibarra: nang̃ang̃atal ang canyáng catawán umíinog sa
kinalalagyan ang canyáng mg̃a matáng nang̃agbabalà. Nagpumilit si Fr.
Dámasong bumang̃on at tumindíg; datapuwa’t hinawacan siyá sa liig ni
Ibarra, saca siyá ipinagwas-wásan hanggang sa siyá’y mapaluhod at
mabaluctoc:
—¡Guinoong Ibarra! ¡guinoong Ibarra!—ang pautál na sinabi ng̃ ilán.
Datapuwa’t sino man, cahi man ang alférez ay ayaw mang̃ahás lumapit at
caniláng námamasdan ang kisláp ng̃ sundáng at nababalac nilá ang lacás
at calagayan ng̃ binatà. Nang̃atitigagal na lahát.
—¡Cayo’y diyan! hindî cayó nang̃agsisiimíc, ng̃ayo’y acó ang marapat na
Páhiná 290mang cumilos. ¡Siya’y iniílagan co, dinalá sa akin siyá ng̃ Dios, ang
Dios ang siyáng humatol!
Nahihirapan ng̃ paghing̃à ang binatà, datapuwa’t ang canyáng bísig na
basal ay nagpapatuloy ng̃ pagpiguil sa franciscano, na hindî macawalâ
cahi’t nagpupumiglás ng̃ dî cawasà.
—¡Tahimic na tumitibóc ang aking pusô, hindî mabibigó ang aking
camáy!…
At tuming̃in sa paliguid niya’t nagsalitâ;—Makinig muna cayó, ¿mayroon
bagang isá man lamang sa inyó na umibig sa canyáng amá, na nagtamin ng̃
malalim na galit sa canyáng pinagcacautang̃an ng̃ búhay, isá man lamang
na ipinang̃anác sa cahihiyán at sa caimbihán?… ¿Nakita mo na?
¿Nariring mo baga ang hindî nilá pag-imic na iyán? Sacerdote ng̃ isáng
Dios ng̃ capayapaan, puspós ang bibig mo ng̃ cabanalan at religión, at
ang puso’y punô ng̃ mg̃a carumhán, ¡hindî mo marahil nálalaman cung anó
ang isáng amá!… ¡cung guinugunitâ mo sana ang iyóng amá! ¿Nákita mo
na? Sa guitnâ ng̃ caramiháng iyáng pinawawalan mong halaga, ¡walâ cahi’t
isá man lamang na catulad mo! ¡Nahatulan ca na!
Ang mg̃a taong sa canyá’y nacaliliguid, sa pagcaisip niláng doó’y gagawâ
ng̃ isáng cusang pagpatay, sila’y nang̃agsikilos.
—¡Lumayô cayó!—ang mulíng isinigáw na nagbabalà ang tinig; ¿anó?
¿nang̃ang̃anib ba cayóng dumhám co ang aking camáy ng̃ maruming dugó?
¿Hindî ba sinabi co na sa inyóng tiwasay na tumitiboc ang aking pusô?
¡Lumayò cayó sa amin! ¡Pakinggan ninyó mg̃a sacerdote, mg̃a hucóm, na
ang boong acalà ninyo’y hindî cayó cawang̃is ng̃ ibáng mg̃a tao at
nagbibigáy cayó sa inyóng sarilí ng̃ ibáng mg̃a catuwiran! Ang aking
amá’y isáng taong may malinis na capurihán, ipagtanóng ninyó diyan sa
bayang lubós na iguinagalang ang pagaalaala sa canyá. Ang aking amá’y
isáng mabait na mayaman: inihandóg niyá ang canyáng pagpapacahirap sa
akin at sa icagagaling ng̃ canyáng bayan. Laguing bucás ang canyáng
báhay, laguing handâ ang canyáng dulang sa taga-ibang lupain ó sa
pinapanaw sa canyáng kinaguisnang lupâ, na sa udyóc ng̃ caralitaa’y
tumatacbó sa canyá! Siya’y mabuting cristiano: lagui ng̃ guinagawâ niyá
ang cagaling̃an at cailan ma’y hindî siyá umapí sa mahinang naguiguipit
at hindî siyá humabág sa na sa malakíng carukhaan…. Binucsán niyá sa
taong sumasadálitâ ang mg̃a pintuan ng̃ canyáng bahay, pinaupô niyá at
pinacain sa canyáng dúlang at canyáng pinang̃alanang caibigan. ¿Anó ang
pagtumbás na sa canyá’y guinawâ? Siya’y pinaratang̃an, pinag-usig,
pinapanandata ng̃ laban sa canyá ang camamangmang̃an at siya’y
pinag-usig hanggang sa libing̃ang pinagpapaPáhiná 291hing̃alayan ng̃ mg̃a patáy.
At, hindî pa nagcacasiyà sa ganitóng mg̃a gawa’y ¡pinag-uusig naman
ng̃ayon ang anác na lalaki! Aco’y tumacas sa canyá, iniílagan cong
siya’y aking macaharap … Nárinîg ninyó siyá caninang umaga na hindî
pinagpacundang̃anan ang púlpito, idinalirî acó sa halíng na
pananampalataya ng̃ mg̃a taong hang̃ál sa bayan, ng̃uni’t hindî acó
umimíc. Ng̃ayo’y naparito’t aco’y hinahamit; nagtiis acó sa hindî
pag-imíc na inyóng pinangguilalasán, datapuwa’t mulíng linait ang lalong
pinacamamahal ng̃ lahát ng̃ mg̃a anác sa caibuturan ng̃ caniláng alaala
… Cayóng mg̃a nariritó, mg̃a sacerdote, mg̃a hucóm, ¿nakita baga ninyó
ang pagpapacacasipag sa paggawâ ng̃ matandâ ninyóng amá, at ng̃
masunduan ang inyóng icagagalíng, mamatay sa hapis ang amáng iyán sa
isáng bilangguan, na nagbubuntong hinîng̃à sa pagmimithíng cayo’y
mayacap; na humahanap ng̃ isáng taong sa canyáng umalíw, nag iísa, may
sakít, samantalang cayo’y na sa ibáng lupain?… ¿Narinig ba ninyó
pagcatapos na siniraan ng̃ purì ang canyáng pang̃alan, nasumpung̃an baga
ninyóng waláng laman ang sa canya’y pinaglibing̃an ng̃ pumaroon cayó at
ang talagà ninyo’y manalang̃in sa ibábaw ng̃ baunang iyón? ¿Hindî?
¿Hindî cayó umiímïc? ¡cung gayo’y hinahatulan ninyóng tunay ng̃â siyáng
masamâ!
Iniang̃at ang bísig; datapawa’t malicsíng tulad sa cabilisán ng̃ sinag
ng̃ liwanag, pagdaca’y napaguîtnâ ang isáng dalaga at piniguil ng̃
canyáng linalic na camáy ang mapaghigantíng bîsig: ang dalagang iyo’y si
María Clara.
Tiningnan siyá ni Ibarra ng̃ isáng titig na wari’y nang̃ang̃anîno ang
casiraan ng̃ ísip. Untî unting lumuag ang pagcahawac ng̃ mg̃a naninigás
na mg̃a dalirì ng̃ canyáng mg̃a camáy at pinabayaang lumagpac ang
catawan ng̃ franciscano’t ang sundang, tinacpán ang mukha’t tumacas na
sinagal ang caramihang tao.
Páhiná 292 ## XXXV.
MGA SALISALITAAN.
Pagdaca’y lumaganap sa bayan ang balita ng̃ nangyaring iyón. Ng̃
bagobago’y ayaw maniwalâ sino man, ng̃uni’t sa pang̃ang̃ailang̃ang
pahinuhod sa catotohanan, nang̃ag-iinaman ang lahat sa pagsigáw ng̃
pagtatacá.
Bawa’t isa’y nagbubulaybulay alinsunod sa abót ng̃ cataasan ng̃
canicaniláng calinisan ng̃ budhî.
—¡Si párì Dámaso’y namatáy!—ang sabihan ng̃ mg̃a iilán;—ng̃ itindíg
nilá siya’y naliligó ang canyáng mukhâ ng̃ dugô at hindî humihing̃à.
—¡Magpahing̃alay nawâ siyá sa capayapaan, ng̃uni’t waláng guinawâ sa
canyá cung dî papagbayarin lamang ng̃ canyáng utang—ang malacás na sabi
ng̃ isáng binatà—Wariin ninyóng waláng sucat maipang̃alan sa guinawâ
niyá caninang umaga sa convento.
—¿Anó ba ang guinawâ? ¿Mulì bang sinuntóc ang coadjutor?
—¿Anó ba ang guinawâ? ¡Ating tingnán! ¡Sabihin mo sa amin!
—¿Nakita ba ninyó ng̃ umagang itó ang isáng mestizong castílà na
lumabás sa dácong sacristía samantalang nagsésermon?
—¡Oo! ¡oo ng̃â, siya’y nakita namin! Pinagmasdán siyá ni párì Dámaso.
—Ang nangyári’y … pagcatapos ng̃ sermón, siyá’y ipinatáwag at
tinanóng cung anóng dahil sa siyá’y lumabás.—”Hindî pô acó maálam ng̃
wicang tagálog, padre”,—ang isinagót.—”¿At bakìt ca nanglibác, na
sinabi mong wicang griego iyón?—ang isinigáw sa canyá ni párì Dámaso,
at tuloy sinampál siyá. Gumantí ang bináta, nagpanuntóc ang dalawá,
hanggáng sa silá’y pinag-awatanan.
—¡Cung sa akin mangyari ang gayóng bágay!…—ang ibinulóng ng̃ márahan
ng̃ isáng estudiante.
Páhiná 293Hindî co minamagalíng ang guinawâ ng̃ franciscano,—ang idinugtóng namán
ng̃ isá,—sa pagca’t hindî dapat ipagpilitan ang Religióng párang isáng
parusa ó isáng pahirap; datapuwa’t hálos ikinatútuwâ co, sa pagca’t
nakikilala co ang binátang iyán; siyá’y tagá San Pedro Macatí at maigui
siyáng magwicang tagálog. Ng̃ayo’y ibig niyáng siyá’y ipalagáy na bágong
gáling sa Rusia, at ipinagmámapuri ang pagpapacunuwaríng hindî niyá
nalalaman ang wícà ng̃ canyáng mg̃a magugúlang.
—Cung gayó’y ¡linílikhâ silá ng̃ Dios at silá’y nang̃agsusuntucan!
—Gayón ma’y dápat táyong tumútol sa cagagawáng iyán,—ang sábing
malacás ng̃ isáng estudiante namán;—ang dî pag-imíc ay párang isáng
pag-sangáyon, at ang guinawáng iyó’y mangyayaring gawín namán sa alín
man sa átin. ¡Nanunumbalic táyo sa mg̃a panahón ni Nerón!
—¡Nagcácamalî ca!—ang tútol ng̃ isá;—¡si Nerón ay isáng dakîlang
artista, at si párì Dámaso’y isáng casamasamaang magsesermón!
Ibá namán ang salisalitaan ng̃ mg̃a táong may catandaan na.
Samantalang hiníhintay nilá sa isáng maliit na bahay, na na sa labás
ng̃ báyan ang pagdatíng ng̃ Capitán General, itó ang sinasabi ng̃
Gobernadorcillo:
—Hindî ng̃â bágay na magaáng sabíhin cung síno ang may catuwíran at
cung síno ang walâ, datapuwa’t cung nacapagmunimuni sána si guinoong
Ibarra….
—¿Cung nagcaroón sána si párì Dámnaso ng̃ calahatî man lámang ng̃
pagmumunimuni ni guinóong Ibarra, ang talagáng ibig pô ninyóng sabihin
maráhil?—ang isinalábat ni don Filipo,—Ang casamaa’y nagpalít silá ng̃
catungcúlan: ang bátà ang nag ásal matandâ at ang matandâ ang nag-ásal
bátà.
—¿At ang sabi pô ninyo’y walâ síno mang dumalô upáng silá’y awatin,
liban na lámang sa anác na babáe ni cápitang Tiago?—ang tanóng ni
cápitang Martín. ¿Sino man sa mg̃a fraile, cahi’t ang Alcalde man
lámang? ¡Hm! ¡Lálò pa ng̃ang masama! Hindî co nanasaing aking casapitan
ang calagayan ng̃ binatâ. Sino ma’y walang macapagpapatawad sa gayóng sa
canyá’y pagcatácot. ¡Lálò pa ng̃ang masama! ¡Hm!
—¿Sa acalà cayâ ninyó?—ang tanóng ni cápitang Basilio, na totoong
malakí ang hang̃ad na macatalastas.
—Umaasa acó,—ani don Felipong nakipagsulyápan cay cápitang
Basilio,—na hindî siyá pababayaan ng̃ bayan. Dápat náting alalahanin
ang guinawâ ng̃ canyáng mg̃a magugúlang at ang canyáng casalucúyang
guinágawâ ng̃ayon. At Páhiná 294sacali’t hindi umimic ang bayan, dahil sa
pagcatacot, ang canyang mg̃a caibiga’y….
—Ng̃uni, mg̃a guinoo,—ang isinalabat ng̃ gobernadorcillo,—ano baga
ang ating magagawa? ¿ano ang magagawa ng̃ bayan? Mangyari ang ano mang
mangyari’y ang mg̃a fraile ang siyang “lagui” ng̃ na sa catuwiran!
—”Lagui” na silang na sa catuwiran, sa pagca’t “lagui” ng̃ binibigyang
cabuluran natin sila; minsan man lamang ay magbigay tayong catuwiran sa
ating sarili, at pagsacagayo’y saca tayo mag-usap!
Kinamot ng̃ gobernadorcillo ang canyáng ulo, tuming̃ala sa bubung̃an at
saca nagsalita na ang tinig ay masaclap:
—¡Ay! ang ínit ng̃ dugo! Tila mandin hindî ninyo nalalaman ang lupaíng
kinalagayan natin; hindî ninyo nakikilala ang mg̃a cababayan natin. Ang
mg̃a fraile’y mayayaman at nang̃acacaisa; tayo’y nagcacáwasac wasác at
mg̃a dukha. ¡Siya ng̃a! ¡ticman ninyong siya’y inyóng ipagmalasakit, at
makikita ninyóng cayo’y pababayaan ng̃ ating mg̃a cababayang mag-isa sa
mg̃a sagutin!
—¡Siyá ng̃a!—ang biglang sinabi ni don Filipo ng̃ boong
sacláp,—mangyayari ng̃a ang gayon samantalang ganyan ang pinagiisip,
samantalang totoong nagcacahawig ang tacot at ang pagiing̃at. Lalo pang
pinapansin ang isáng capahamacáng hindî pa nalalaman cung mangyayari
ng̃a, cay sa kinacailang̃ang pagcápacagaling; pagdaca’y dinaramdam ang
tácot, sa hindî ang pananalig; bawa’t isá’y walang iniisip cung dî ang
ganang canya, sino ma’y hindî nag-iisip ng̃ ganang sa mg̃a ibá, caya
mahihinà táyong lahát!
—Cung gayo’y isípin na muna ninyo ang sa ganáng mg̃a ibá, at bago ninyó
isipin ang sa ganáng inyó, at makikita ninyó cung paáno ang
pagpapabayang sa inyó’y gagawin. ¿Hindi ba ninyó nalalaman ang
casabihang castilà: “na nag-pasimula sa saríling catawán ang mahúsay na
pagcacaawang gawâ”?
—Ang lálong magalíng na inyóng masasabi—ang sagot na pagalit ng̃
teniente mayor—na nagsisimulá ang mahusay na caruwagan sa malabis na
pag-ibig sa sariling catawan, sa nawawacasan sa pagcawala ng̃ cahihiyan!
Ng̃ayón di’y ihaharap co sa Alcalde ang pagbibitiw ng̃ aking
catungculan; bundat na acó ng̃ paglagay sa cahihiyan, na canino ma’y
wala acong nagagawang cagaling̃an. ¡Paalam!
Iba naman ang mg̃a panucala ng̃ mg̃a babae.
—¡Ay! ang buntóng hining̃a ng̃ isáng babae na ang anyó’y
mabait;—¡cailán ma’y ganyán ang mg̃a cabataan! Cung nabubuhay ang
canyang mabait na ina’y ¿anong sasabihin? ¡Ay, Dios! Pagca napag-iisip
co na maaaring magcaganPáhiná 295yan din ang áking anác na laláki, na mainit din
namán ang úlo …¡ay Jesús! halos pinananaghilian co ang canyáng
nasirang iná..,¡mamamátay acó sa dalamháti!
—Ng̃uni’t acó’y hindî ang sagót namán ng̃ isáng babáe,—hindî acó
magdadalamháti cung sacali’t magcacaganyan din ang áking dalawáng anác
na laláki.
—¿Anó pô ang sinasabi ninyo, capitana Maria?—ang sabing malacás ng̃
unang babáeng nagsalita, na pinagduduop ang mg̃a camáy.
—Ibig cong matuto ang mg̃a anác na nagsasanggaláng ng̃ capurihan ng̃
namatay ng̃ mg̃a magugúlang nilá, capitana Tinay; ¿ano pô ang wiwicain
ninyo cung isáng araw na cayo’y bao na márinig ninyóng pinaguupasalaan
ang inyóng asawa, at itung̃ó ng̃ inyóng anác sa Antonío ang úlo at huwag
umimic?
—¡Ipagcacait co sa canyá ang aking bendicion!—ang sabing malacas ng̃
pang̃atlóng babae, na ito’y si hermana Rufa—datapuwa’t….
—¡Hindî co maipagcacait ang aking bendición cailan man!—ang isinalabat
ng̃ mabait na si capitana Tinay;—hindî dapat sabihin ng̃ isáng iná iyan
…datapuwa’t hindî co maalaman ang aking gagawin … hindî co maalaman
… sa acalà co’y acó’y mamámatay..siyá’y …¡hindi! ¡Dios co!
datapuwa’t hindî co na marahil iibiguing muling makita co pa siya …
¿ng̃uni’t cung anó-anó ang mg̃a iniisip ninyó, capitana Maria?
—Datapuwa’t gayón man,—ang dugtóng ni hermana Rufa,—hindî dapat
limuting isang malaking casalanan ang magbuhat ng̃ camáy sa isang taong
“sagrado.”
—¡Lalò ng̃ “sagrado” ang pagmamalasakit sa capurihán ng̃ namatáy na
mg̃a magugúlang!—ang itinútol ni capitana Maria.—¡Waláng
macapagwáwalang galang sa canilang santong capurihán, cahì man ang Papa,
at lalò ng̃ hindî si párì Damaso!
—Túnay ng̃a!—ang bulóng ni capitana Tinay, na nagtataca sa carunung̃an
ng̃ dalawa;—¿saan ninyó kinucuha ang ganyáng pagcagagaling na mg̃a
pang̃ang̃atuwiran?
—¿Ng̃uni’t ang “excomunión” at ang pagcapacasama?—ang itinutútol namán
ng̃ Rufa.—¿Anó ang capacanán ng̃ mg̃a dang̃al at ng̃ capurihan sa búhay
na itó cung mapapasasama naman tayo sa cabilang búhay? Dumaraang madali
ang lahat … datapuwa’t ang excomunión … sumirang púri sa isang
kinacatawan ni Jesucristo … ¡iya’y ang Papa lamang ang
nacapapapatawad!
—¡Ipatatawad ng̃ Dios na nag-uutos na igalang ang ama’t ina; hindî siya
eexcomulgahin ng̃ Dios! At itó ang sinasabi co sa inyó, na cung pumaroon
sa Páhiná 296aking bahay ang binatang iyan, siya’y aking patutuluyin at
cacausapin; at iibiguin cong siya’y aking maging manúgang, cung mayroon
sana acóng anac na babae; ang mabaít na anac ay maguiguing mabaít
namang asawa at mabaít na ama; ¡maniwalà cayó, hermana Rufa!
—Hindî gayón naman ang aking acala, sabihin na ninyó ang ibig ninyóng
sabihin; at cahi man tila mandín cayó ang sumasacatuwiran, ang cura rin
ang siyang paniniwalaan co cailan man. Ang unaúna’y ililigtas co múna
ang aking caluluwa, ¿anó pô ang sabi ninyó, capitana Tinay?
—¡Ah, anó ang ibig ninyóng aking sabihin! Capuwa cayó sumasacatuwiran;
sumasacatuwiran ang cura, datapuwa’t ¡dapat ding magcaroon ng̃ catuwiran
ang Dios! Ayawan co, acó’y isang tang̃a lamang … Sasabihin co sa aking
anac na lalaking huwag ng̃ mag-aral, ang siya cong gagawin! ¡Namamatay
daw sa bibitayan ang mg̃a marurunong! ¡María Santisima, ibig pa naman pa
sa Europa ng̃ aking anac na lalaki!
—¿Anó pô ang inaacala ninyóng gawin?
—Sasabihin co sa canyang manatili na lamang siya sa aking tabi, ¿anó’t
iibiguin pa niyang maragdagan ang canyang dúnong? Búcas macalawa’y
mamamatay rin cami, namamatay ang marúnong na gawa rin ng̃ mangmang …
ang kinacailang̃a’y mamúhay ng̃ payapà.
At nagbúbuntong hining̃a ang mabait na babae at itiniting̃alá sa lang̃it
ang mg̃a matá.
—Acó naman,—ang sabi ng̃ bóong cataimtiman ni capitana María,—cung
acó ang gaya ninyóng mayaman, pababayaan cong maglacbay—bayan ang aking
mg̃a anac; sila’y mg̃a batà, at darating ang araw na sila’y
mang̃agcacagulang cacauntì ng̃ panahón ang aking icabubuhay …
magkikita na camí sa cabilang buhay … dapat magmithi ng̃ lalong mataas
na calagayan ang mg̃a anac cay sa calagayang inabot ng̃ canilang mg̃a
ama, at wala tayong naituturò sa canila, cung sila’y na sa ating
sinapupunan, cung dî ang pagcamusmús.
—Ay, cacatuwâ namang totoo ang mg̃a caisipan pala ninyo!—ang bíglang
sinabi ni capitana Tinay, na pinagduduop ang mg̃a camay;—¡tila mandin
hindî ninyo pinaghirapan ang pang̃ang̃anac sa inyong cambal na mg̃a
anac, na lalaki!
—Dahilan ng̃â sa sila’y pinaghirapan co ng̃ pang̃ang̃anac, inalagaan at
pinapagaral, cahi man camí dukhâ, hindî co íbig na pagcatapos ng̃
lubhang maraming capagalang sa canila’y aking guinúgol, ay waláng
cahinatnan sila cung dî maguing calahating tao lamang.
Páhiná 297—Sa áking palagáy hindî pô ninyó iniibig ang inyóng mg̃a anác ng̃
alinsunod sa ipinag-uutos ng̃ Dios!—ang may cahigpitang sábi ni hermána
Rufa.
—Ipatáwad pô ninyó, umiibig bawa’t iná sa canyáng mg̃a anác ng̃
alinsunod sa canyáng adhicâ; may mg̃a ináng umiibig sa canyáng mg̃a anác
at ng̃ caniláng pakinabang̃an, ang ibá nama’y umiibig sa canyáng mg̃a
anác dáhil sa pag-ibig nilá sa sarili, at umiibig namán ang ibá sa
icagagaling ng̃ canilá ring mg̃a anác. Acó’y nabibilang dito sa mg̃a
hulíng sinábi co, ganitó ang itinúrò sa ákin ng̃ áking asáwa.
—Hindî totóong nababagay sa átas ng̃ religión, capitana María, ang
lahát ninyóng mg̃a iniisip; ¡cayó’y másoc ng̃ pagca hermana sa Santísimo
Rosario, cay San Francisco, cay Santa Rita, ó cay Santa Clara!—ang sabi
ni hermana Rufa, na ang anyo’y párang nagsesermón.
—Hermana Rufa, pagca carapatdapat na acóng maguing capatíd (hermana)
ng̃ mg̃a táo, aking sisicaping acó’y maguing capatíd namán ng̃ mg̃a
santo!—ang canyáng sagót na ng̃uming̃itî.
Upang mabigyáng wacás ang bahaguing itóng nauucol sa mg̃a salisalitaan
ng̃ báyan; at ng̃ mapagwarì man lámang ng̃ mg̃a bumabasa cung anó cayâ
ang iniisip ng̃ mg̃a waláng málay na mg̃a tagabúkid sa nangyari,
pumaroon tayo sa lílim ng̃ tolda ng̃ plaza, at pakinggán nátin, ang mg̃a
salitaan ng̃ iláng nang̃ároroon, ang isá sa canila’y cakilala nátin, na
dî ibá cung dî ang nananaguinip sa mg̃a doctor sa panggagamot.
—Ang lálong dináramdam co’y hindî ná mayayari ang páaralan!—ang
sinasabi nitó.
—¿Bakit? ¿bakit?—ang tanung̃an ng̃ mg̃a nakíkinig malakí ang
pagpipilit na macaálam.
—¡Hindî na maguiguing doctor ang áking anác, siya’y maguiguing
magcacaritón na lamang! ¡Walâ! ¡Hindî na magcacapáaralan!
—¿Sino ang nagsábing hindî na magcacapáaralan?—ang tanóng ng̃ isáng
hang̃ál at matabáng tagabúkid, na malalakí ang mg̃a pang̃á at makítid
ang báo ng̃ úlo.
—¡Aco! ¡Pinang̃alanang “plibastiero” si don Crisóstomo ng̃ mg̃a páring
mapuputî! ¡Hindî na magcacapáaralan!
—Nagtatanung̃an ang lahát sa pagsusulyapan. Nababago sa canilá ang
pang̃alang iyón.
—¿At masamâ bâ ang pang̃álang iyán?—ang ipinang̃ahas na itinanóng ng̃
hang̃ál na tagabúkid.
Páhiná 298—¡Iyan ang lálong masamáng masasabi ng̃ isáng cristiano sa cápuwà niyá!
—Masamâ pa bâ iyán sa “tarantado” at sa “saragate”?
—¡Ah, cung sána’y ganyán na ng̃â lámang! Hindî mamacailang tináwag acó
ng̃ ganyán ay hindi man lámang sumakít ang áking sicmúrà.
Datapuwa’t marahil namá’y hindi na sasamâ pa sa “indio”, na ¡sinasabi
ng̃ alférez!
Ang nagsabing magcacaroon ng̃ isáng anác na laláking carretonero’y lálo
pang nagpakita ng̃ calungcútan; nagcamót namán sa úlo ang isá at
nag-íisip isip.
—¡Cung gayó’y maráhil catúlad ng̃ “betelapora” na sinasabi ng̃
matandáng babáe ng̃ alférez! Ang masamâ pa sa riya’y ang lumurà sa
hostia.
—Talastasín mong masamâ pa sa lumurâ sa hostia cung viernes santo, ang
isinagót ng̃ bóong cataimtimán. Naaalaala na ninyó ang salitáng
“ispichoso”, na sucat ng̃ icapit sa isáng táo, upang siya’y dalhín ng̃
mg̃a civil ni Villa Abrillo sa tapunán ó sa bilangguan; unawáin ninyóng
lálò pa manding masamâ ang “plibustiero.” Ayon sa sábi ng̃ telegrafista
at ng̃ directorcillo, cung sabíhin daw ng̃ isáng cristiano, ng̃ isáng
cura ó ng̃ isáng castílà, sa isáng cristianong gáya nátin ay
nacacawang̃is ng̃ “santusdeus” na may “requimiternam;” sa minsáng
tawaguin cang “plibastiero,” mangyayari ca ng̃ magcumpisal at magbayad
ng̃ iyong mg̃a utang sa pagca’t walâ magagawâ cung di ang pabítay ca na
lámang. Nalalaman mo na cung dapat macaalam ang directorcillo at ang
telegrafista: nakikipag-usap ang isá sa mg̃a cáwad, at marúnong namán
ang isá ng̃ castílà at walâ ng̃ gamit cung di ang pluma.
Páwang nanglúlumo ang lahát.
—¡Pilitin na acóng papagsuutin ng̃ zapatos at huwag acóng painumín sa
bóong áking búhay cung di iyán lámang ihì ng̃ cabáyo na cung tawagui’y
cerveza, capag napatáwag acó cailáan man ng̃ “pelbistero!”—ang sumpáng
sinabí ng̃ tagabúkid, na nacasuntóc ang mg̃a camáy.—¿Sino? ¿Acó,
mayamang gáya ni don Crisóstomo, marúnong ng̃ castílang gáya niyá, at
nacapagdadali-dali ng̃ pagcaing may cuchillo at cuchara? ¡magtátawa acó
cahit sa limáng mg̃a cura!
—Tatawaguin cong “palabistero” ang únang civil na aking makitang
nagnanacaw ng̃ inahing manóc!… at pagdaca’y magcúcumpisal acó!—ang
bulóng na maráhan ng̃ isá sa mg̃a tagabúkid, na pagdáca’y lumayô sa
pulutóng.
Páhiná 299 ## XXXVI.
ANG UNANG DILIM
Hindi sahól ang ligalig na naghahari sa bahay ni capitang Tiago sa
caguluhan ng̃ pag-isip ng̃ mg̃a tao. Waláng guinágawâ si María Clara
cung dî tumang̃is at áyaw pakinggan ang mg̃a salitáng pang-alíw ng̃
canyang tia at ni Andéng na canyáng capatíd sa gátas. Ipinagbawal sa
canyá ng̃ canyáng amá ang pakikipag-úsap cay Ibarra, samantalang hindî
kinácalagan itó ng̃ mg̃a sacerdote ng̃ “excomunión.”
Si capitang Tiago na totoong maraming guinagawâ sa paghahandâ ng̃
canyáng báhay, upang matanggap doón ng̃ carapatdapat ang Capitán General
ay tinawag sa convento.
—¡Huwág cang umiyác anác co!—ang sinasabi ni tía Isabel, na
pinupunasan ng̃ gamuza ang maniningning na mg̃a salamíng pang̃áninuhan;
siya’y cácalagan ng̃ excomunión, mang̃agsisisulat sa Santo Papa …
magbibigay táyo ng̃ malakíng limós … Hinimatáy lamang si párì Damaso
… ¡hindî namátay!
—¡Huwag cang umiyac!—ang sábi sa canyá ni Andéng ng̃ paanás;—gágawâ
acô ng̃ paráan upang siya’y iyong macausap; ¿anóng cadahilana’t itinatág
ang confesionario, cung dî ng̃ gumawá ng̃ casalanan? ¡Súcat na ang
sabihin cura sa upang ipatawad na lahát!
¡Sa cawacasa’y nagbalic si capitang Tiago! Hinánap ng̃ mg̃a babáe sa
mukhá niyá ang casagutan sa maráming tanóng; datapuwa’t nagbabalità ang
mukhá ni capitang Tiago ng̃ panglulupaypáy ng̃ lóob. Nagpapawis ang
abang laláki, hinahaplos ang nóo at hindî macapang̃úsap ng̃ isáng salita
man lamang.
Páhiná 300—¿Ano ang nangyari, Santiago?—ang tanóng ni tia Isabel na malaki ang
pagmimithi.
Sumagót ito ng̃ isáng buntóng-hining̃a, at pináhid ang isáng lúhà.
—¡Alang-alang sa Dios, magsalitá ca! ¿Anó ang nagyayari?
—¡Ang aking ipinang̃ang̃anib na ng̃a!—ang sa cawacasa’y sinábing
pabulalás na halos umiiyac. ¡Napahamac ng̃ lahat! Iniuutos ni párì
Dámaso na sirain ang mg̃a salitaan, sa pagca’t cung hindî’y
¡mapapacasama raw acó sa búhay na itó at sa cabiláng búhay! ¡Gayon din
ang sábi sa ákin ng̃ lahát, patí ni párì Sibyla! Hindî co dápat
papanhikin siyá sa aking báhay, at may útang acó sa canyang mahiguit na
limampóng libong píso! Sinabi co itó sa mg̃a pari, dapuwa’t hindî nilá
acó pinansin: ¿Alín ba ang ibig mong mawalâ, ang sabi nila sa
akin,—limampóng libong píso ó ang iyong búhay at ang iyóng cáluluwa?
¡Ay, San Antonio! ¡cung nalalaman co lámang ang gayón! ¡cung nalalaman
co lamang ang gayón!
Humáhagulgol si María Clara.
—Huwág cang umiyác, anac co,—ang idinugtóng at lining̃on niyá
itó;—hindî ca gáya ng̃ nanay mong hindî umiiyac cailan man … hindî
umiiyac cung dî sa paglilihí … Sinasabi sa ákin ni párì Dámasong
dumating na raw ang isáng camag-ánac niyáng gáling sa España na siyáng
itinátalagang mang̃ibig sa iyó …
Tinacpan ni María Clara ang canyáng mg̃a taing̃a.
—Ng̃úni, Santiago, ¿nasisira na ba ang ísip mo?—ang sigáw ni tía
Isabel; ¿dapat bang magsabi ca sa canyá ang ibang mang̃ing̃ibig?
¿Inaacalà mo bang nagbabago ang anác mo ng̃ mg̃a mang̃ing̃ibig na gaya
ng̃ pagbabago ng̃ báro?
—Iyán din ng̃a ang iniisip co Isabel; si don Crisostomo’y mayaman
…¡cayâ lámang nagaasawa ang mg̃a castila’y sa pag-ibig sa salapi …
datapuwa’t ¿anó ang ibig mong aking gawín? Pinagbalaan nilá acông
lapatan ng̃ isá ring excomunion … sinasabi niláng lubhâ raw
nang̃ang̃anib, hindî lámang ang akíng cáluluwa, cung dî namán ang aking
catawán …¡ang catawán! ¿naririnig mo? ¡ang catawán!
—¡Ng̃uni’t walâ cang guinagawâ cung dî pasama-ín ang lóob ng̃ iyóng
anác! ¿Hindî ba caibigan mo ang Arzobispo? ¿Bákit hindî ca sumúlat sa
canyá?
—Ang Arzobispo’y fraile rin, waláng guinagawâ ang Arzobispo cung dî ang
sinasabi ng̃ mg̃a fraileng canyáng gawin. Ng̃uni, María, huwág cang
umiyác; dárating ang Capitan General, nanasain cang makita, at mamúmulá
ang mg̃a mata mo … ¡Ay! ang isip co pa nama’y magtátamo acó ng̃ isáng
hápong maligaya … cung dî lámang itong nángyaring malakíng casacunâang
ito’y acó sána Páhiná 301ang lálong maligaya sa lahat ng̃ mg̃a táo at mananagbíli
sa akin ang lahát … Tumiwasáy ca, anác co; ¡higuit ang casaliwâng
palad co cay sa iyó ay hindî acó umiiyác! ¡Maaaring magcaroon ca ng̃
mang̃ing̃ibig na lálong magaling, datapuwa’t acó’y mawáwalan ng̃
limampóng libong piso! ¡Ay, Virgen sa Antipolo, cung magcaroon man
lámang sána acó ng̃ magandáng palad sa gabing itó!
Mg̃a patóc, gúlong ng̃ mg̃a coche, tacbúhan ng̃ mg̃a cabáyo, músicang
tumútugtog ng̃ marcha real ay nang̃agbalítang dumating na ang mahal na
Gobernador General ng̃ Kapulùhang Filipinas. Tumacbó si María Clara at
nagtágò sa canyáng tinutulugang cabahayán … ¡cahabaghabag na dalaga!
¡pinaglalaruan ang iyóng pusô ng̃ mg̃a magagaspáng na mg̃a camáy na
hindî nacakikilala ng̃ canyáng mg̃a maseselang na mg̃a cuerdas!
Samantalang napúpuno ng̃ táo ang báhay at umaalíng̃awng̃áw sa lahát ng̃
mg̃a pánig ang malalacás na yabág ng̃ mg̃a lumalacad, ng̃ mg̃a tínig na
naguutos, calampág ng̃ mg̃a sable at ng̃ mg̃a espuela, nahahandusay
namáng hálos nacaluhód ang lipós pighatíng dalága sa harapan ng̃ isáng
estempa ng̃ Vírgen, na ang pagcacalarawa’y yaóng anyô ng̃ cahapíshapis
na pang̃úng̃ulila, na si Delaroche lámang ang natutong macasipî ng̃
gayóng damdamin, na wari’y napanood nitó ng̃ manggaling na si Guinoong
Santa María sa pinaglilibing̃an ng̃ canyáng Anác. Hindî ang pighati ng̃
Inang iyón ang siyáng iniisip ni María Clara, ang iniisip niyá’y ang
saríling capighatîan. Sa pagcâlung̃ayng̃ay ng̃ úlo sa dibdíb at sa
pagcátiin ng̃ mg̃a camay sa sahig na tabla, ang azucenang hinútoc ng̃
malacás na hang̃in ang canyang nacacatulad. Isáng hinaharáp na panahóng
pinanag-inip at hinimashimas na malaon, mg̃a sapantahà ng̃ budhíng
sumílang sa camusmusán at lumagong casabay ng̃ canyáng paglaki at siyang
nabibigay casiglahán sa caibuturan ng̃ canyáng cataóhan, ¡acalaing
catcatin ng̃ayón sa baít at sa púsò sa isá lamang salita. ¡Macacawang̃is
itó cung patiguílin ng̃ tibóc ng̃ púsò at bawian ang baít ng̃ canyáng
liwánag!
Cung paano ang cabaitan at cabanalan ni María Clara sa canyáng
pagcabinyagan, gayón din ang canyáng pagcamasintahin sa canyáng mg̃a
magugúlang. Hindî lámang nacapagbíbigay tácot sa canya ang excomunión
ang utos ng̃ canyang ama’t ang pinagbabalaang catiwasayan nito’y páwang
humihing̃ing inisin niyá ang canyáng pagsintá at ihayin sa gayóng mg̃a
dakílang catungcúlan. Dinaramdam niyá ang bóong lacás ng̃ pagsinta cay
Ibarra, na hanggang sa sandaling iyo’y hindî man lamang niyá hinihinalà.
Ng̃ minsa’y isáng ilog na umaagos ng̃ bóong cahinhinan; mababang̃ong
mg̃a bulaclac ang siyang nacalaPáhiná 302latag sa canyang mg̃a pampang̃in. Bahagyá
na napaaalon-alon ng̃ bang̃in ang canyáng ágos; cung panonoori’y
masasabing tumitining. Datapuwa’t dî caguinsaguinsa’y cumipot ang
dinaraanan ng̃ ágos, magagaspáng na mg̃a malalakíng bató ang siyáng
humahadlang sa canyáng paglacad, matatandáng mg̃a púnò ng̃ cáhoy ang
siyáng nacahálang na sumasala, ¡ah, ng̃ magcagayó’y umatúng̃al ang ilog,
tumindig, cumulô ang mg̃a álon, nagwagwag ng̃ mandalâ ng̃ mg̃a bulâ,
hinampás ang malalaking mg̃a bató at lumundág sa malálim na bang̃ín!
Ibig niyá sanang manalang̃in, ng̃unit ¿sino ang macapananalang̃in pagca
nagng̃ing̃itng̃it sa malakíng hirap? Nananalang̃in pagca may pag-asa, at
cung wala’y nakikiusap tayo sa Dios, sa pamamag-itan ng̃ mg̃a buntóng
hining̃a.—”¡Dios co! ang sigaw ng̃ canyáng púsò,—¿bákit inihihiwalay
mo ng̃ ganyán ang isáng táo, bakit ikinácait mo sa canyá ang pagsintá
ng̃ mg̃a iba? Hindî mo ikinacait sa canyá ang iyong araw, ang iyong
hang̃in at hindî mo man lamang itinatagò sa canyáng mg̃a matá ang iyong
lang̃it, ¿bakit ipagcacait mo sa canya ang pagsinta, gayóng walâ mang
lang̃it, walâ mang hang̃in at walâ mang araw ay mangyayaring mabúhay,
datapuwa’t cung walang pagsinta’y hindî mangyayari cailan man?
¿Dumarating cayâ sa trono ng̃ Dios ang gayóng mg̃a sigaw na hindî
naririnig ng̃ mg̃a tao? ¿Naririnig cayâ ang mg̃a sigaw na iyón ng̃ Ina
ng̃ mg̃a sawing palad?
¡Ay! ang cahabaghabag ng̃ dalagang hindî nacakilala ng̃ isáng ina’y
nang̃ang̃ahas ipagcatiwalà ang mg̃a dalamhating itóng nagbubuhat sa mg̃a
pagsinta sa ibabaw ng̃ lúpà doon sa calinislinisang púsò na walang
nakilala cung di ang pag-íbig ng̃ anac sa ina at ang pag-íbig sa ina sa
anac; tumatacbo siya, sa canyang mg̃a cahapisan, diyan sa larawan ng̃
babaeng dinídios, sa mithing lalong cagandagandahan sa láhát ng̃ mg̃a
mithi ng̃ mg̃a kinapal, diyan sa lalong caayaayang likha ng̃ religion ni
Cristo, na natitipon sa canyang sarili ang dalawang lalong
cagandagandahang calagayan ng̃ babae, vírgen at ina, na hindî nalahiran
ng̃ cahi’t babahagyang dúng̃is, na tinatawang nating María.
—¡Ina!, ¡Ina!—ang canyang hibic.
Lumapit si tía Isabel, na siyang cumuha sa canya sa gayóng pighati.
Dumatíng ang iláng canyang caibigang babae at ibig ng̃ Capitan General
na siya’y makita.
—Tía, sabíhin pô ninyóng acó’y may sakít!—ang ipinakiúsap ng̃ dalagang
nagugulat;—¡patutugtugin nilá acó ng̃ piano at pacacantahin!
Páhiná 303Nagtindig si María Clara, tiningnan ang canyang tía, pinilipit ang
canyang magagandang bisig at nagsasalitâ ng̃ pautal:
—¡Oh, cung mayroon sana acóng!…
Ng̃uni’t hindî tinapos ang salitâ, at nagpasimulâ ng̃ paghuhúsay ng̃
canyang saríling catawan.
Páhiná 304 ## XXXVII.
ANG GOBERNADOR GENERAL
—¡Ibig cong causapin ang binatang iyan!—ang sabi ng̃ Gobernador
General sa isang ayudante;—pinúcaw niyang totóo ang aking nasang siya’y
makilala.
—¡May nang̃agsilacad na pô upang siya’y hanapin, aking general!
Datapuwa’t díto’y may isang binatang taga Maynílà, na mapílit ang
hing̃íng siya’y papasúkin díto. Sinabi pô namin sa canyang walang
panahon ang camahalan ninyó, at cayó’y hindî naparíto upang duming̃ig
ng̃ mg̃a pagsasacdal, cung dî ng̃ tingnan ang bayan at ang procesión;
ng̃úni’t sumagót, na sa tuwituwî na’y may panahón daw na magagamit ang
camahalan pô ninyó upang gumawâ ng̃ nauucol sa catuwíran….
Lining̃ón ng̃ Gobernador General na nagtataca ang Alcalde.
—Cung hindî pô acó nagcacamalî,—ang sagót ng̃ Alcaldeng yumucód ng̃
cauntî,—iyan ang binatang canínang umaga’y nacagalít ni parì Damaso,
dahil sa sermón.
—¿Diyata’t mayroon pang iba pala? ¿Sinasadyà mandíng talaga ng̃
fraileng iyang guluhín ang lalawígan, ó baca cayâ ang ísip niya’y siya
ang nacapangyayari rito? ¡Sabíhin pô ninyó sa binatang siya’y magtuloy!
Nagpapasial na pabalicbalic sa magcabicabilang dúlo ng̃ salas ang
Gobernador General, na nang̃ang̃atal sa galit.
Sa “antesala” (panig ng̃ bahay na na sa bago pumasoc sa salas) ay may
ilang mg̃a castilà na nahahalò sa mg̃a militar, mg̃a namumunò sa bayan
ng̃ San Diego at mg̃a mamamayan; sila’y nagsasalitaan ó nagmamatuwírang
nagcacalúpon sa iba’t ibang pangcat. Nang̃aroroon din naman ang lahat
ng̃ mg̃a Páhiná 305fraile, líban na lámang kay pári Dámaso, at ibig niláng pumások
upang maghandóg ng̃ galang sa Gobernador General.
—Ipinamámanhic sa mg̃a camahalan pô ninyong mang̃aghintay ng̃
sandali—anang ayudande;—¡pumasoc pô cayô, binatà!
Namumùtla at nang̃ang̃atal na pumasoc ang binatang iyóng taga Maynilà na
madalas mámali sa pananalita na pinaghahaló ang griego at ang tagalog.
Pawang napuspós ng̃ pangguilalás ang lahat marahil, ng̃a’y totóong
malaki ang galit ng̃ Gobernador General upang mang̃ahás na papaghintayin
ang mg̃a fraile. Nagsalita si pári Sibyla:
—¡Acó’y walang anó mang sasabihin sa canyá!… ¡nagsasayang acó rito
ng̃ panahon!
—Gayón din ang wicà co,—ang dugtong ng̃ isáng agustino;—¿táyo na?
—Hindî cayâ lalong magaling na ating siyasatin cung papaáno ang canyáng
iniisip?—ang tanóng ni pári Salvi;—sa ganya’y maiilagan natin ang mg̃a
upasala ng̃ mg̃a macaaalam.. at maipaaalaala natin sa canya … ang
canyáng mg̃a catungculan …sa Religión,..
—¡Magtuloy pô ang mg̃a camahalan ninyó, cung inyóng ibig!—anang
ayudante, na hatid ang binatang hindî nacauunawà ng̃ griego, na ng̃ayó’y
lumálabas na taglay ang isáng pagmumukháng kinikinang̃an ng̃ catuwáan.
Naunang pumasoc si párì Sibyla; sa licura’y sumúsunod si pári Salvi, si
párì Manuel Martin at ang iba pang mg̃a fraile. Silá’y nang̃agsiyucód
ng̃ bôong capacumbabaan, liban na lámang cay párì Sibyla, na
pinapanatilì, sampô sa canyáng pagyucod, ang tang̃ing anyô ng̃ isáng
nacatataas cay sa ibá; na anó pa’t baligtad sa guinawá ni párì Salvi, na
halos hinutoc ang bayawang.
—Sino pô sa mg̃a camahalan ninyó si párì Dámaso?—ang biglang itinanóng
ng̃ Gobernador General, na hindî man lamang silá pinaupô, hindî silá
kinumusta, at hindî silá pinagsabihan niyáng mg̃a salitang pangpapúri na
pinagcaugaliang tanggapin ng̃ gayóng mg̃a catataas na úring mg̃a tao.
—Hindî pô, guinóo, casama namin si párì Dámaso!—ang sagót ni párì
Sibyla ng̃ halos gayón ding masacláp na pananalitâ.
—¡Nacahigâ pô sa baníg at may sakit ang lingcôd ng̃ camahalan
ninyó!—ang idinugtông na bóong capacumbabaan ni párì Salvi;—pagcatapos
na magtamó ng̃ lugód na macabati pô sa inyó at macumusta namin ang
inyóng calagayan, ayon sa nararapat gawin ng̃ lahat ng̃ mababait na mg̃a
lingcód ng̃ Hari at ng̃ lahát ng̃ taong may pinag-aralan, naparito pô
naman cami sa ng̃alan ng̃ mapitagang lingcód ninyó, na may casaliwang
palad na….
Páhiná 306—¡Oh!—ang isinalabat ng̃ Capitán General, na pinipihit ang silla sa
pamamag-itan ng̃ isáng páa nitó at saca ng̃umiting nang̃ang̃atal,—cung
ang lahát ng̃ mg̃a lingcód ng̃ aking camahalan ay catulad ng̃ camahalan
ni parì Dámaso, lalong iibiguin co pang acó na ang maglingcód sa akin
ding camahalan!
Ang mg̃a cagalangalang na mg̃a fraile na pawang nacatayò ang catawan ay
nang̃agsisitayò naman ang caniláng cáluluwa sa ganitóng pagcasasalabat.
—¡Cayó po’y mang̃agsiupô!—ang idinugtóng ng̃ Capitán General,
pagcatapos ng̃ sumandaling pagtiguil, at pinatamis ng̃ caunti ang
canyáng pang̃ung̃usap.
Lumalacad na patiad si capitang Tiagong nacafrac; hatíd niya’t tang̃an
sa camáy ni María Ciara, na pumasoc na halos hindî macahacbang at kimíng
kimi. Gayón ma’y gumamit ng̃ calugód-lugód at mapitagang pagyucód.
—¿Ang guinoong binibini pô bang itó ang anac ninyó?—ang tanóng na
nagtataca ng̃ Capitán General.
—¡At inyó pô, aking General!—ang sagót ni capitang Tiago ng̃ bóong
cataimtiman.
—Nang̃asidilat ang Alcalde at ang mg̃a ayudante; datapuwa’t nanatili sa
hindî pagng̃igiti ang Capitán General, iniabot ang camáy sa binibini at
sa canyá’y sinabi ng̃ matimyás na pananalitâ:
—Mapapalad ang mg̃a magugulang na may mg̃a anác na babaeng gaya pô
ninyó, guinoong binibini! Cayó pó’y ibinalita sa aking carapatdapat na
cayó’y pagpitaganan at pangguilalasán … hinang̃ad co cayóng makita
upang cayó’y pasalamatan dahil sa magandang guinawâ pô ninyo ng̃ayong
araw na itó. Nalalaman cong “lahát” at hindî co lilimutin ang marang̃al
ninyóng inasal pagsúlat co sa Gobierno ng̃ Harî. Samantala’y itulot pô
ninyó, guinoong binibini, na pang̃alan ng̃ dakilang Harî na dito’y aking
ipinakikiharap, at umiibig ng̃ “capayapaan” at “capanatagan” ng̃ canyáng
mg̃a tapat na loob na nasasacop, at sa pang̃alan co naman, na pang̃alan
ng̃ isáng amáng may mg̃a anác na babaeng casing gúlang pô ninyó, na
cayo’y pasalamatan ng̃ boong ligaya, at ipagtagubiling bigyan ng̃ isáng
ganting pála!
—¡Guinoo!…ang tugón ni María Clarang nang̃ang̃atal.
Nahulaan ng̃ Capitan General cung anó ang talagang ibig niyang sabihin
at sumagót:
—Totoó pong magaling, guinoong binibini, na cayó’y magcasiya sa galák
ng̃ inyóng sarilíng budhî at sa pagmamahal ng̃ inyóng mg̃a cababayan, na
ang catunaya’y siyá ng̃ang lalong magaling na ganting pála, at hindi na
tayo dapat Páhiná 307huming̃i pa ng̃ iba. Datapuwa’t huwag pò ninyóng ikait sa
akin ang magandang pagcacataong aking maipakilala na, cung marunong
magparusa ang Justicia’y marunong di namang gumanting pála, at siya’y
hindî parating “bulág.”
Sinalità ng̃ Capitan General sa isáng paraang macahulugan at lalong
malacás ang lahát ng̃ mg̃a salitang napapaguitanan ng̃ lambál na coma.
—Naghihintay po ng̃ mg̃a utos ng̃ camahalan ninyo si guinoong Juan
Crisostomo Ibarra!—ang malacas na sabi ng̃ isang ayudante.
Nang̃atal si Maria Clara.
—¡Ah!—ang biglang sinabi ng̃ Capitan General,—tulot po ninyo,
guinoong binibini, na sa layo’y sabihin ang aking nais na cayo’y muli
cong makita bago co iwan ang bayang ito: mayroon pa po acong totoong
mahahalagang bagay na sa inyo’y aking sasabihin. Guinoong Alcalde,
sasamahan po ninyo aco sa boong aking pagpapasial na ibig cong gawing
lácad, pagcatapos ng̃ pakikipagsalitaan cay guinoong Ibarra, na cami
lamang dalawa ang mag-uusap.
—Itulot pô ng̃ camahalan ninyo,—ani pari Salvi ng̃ boong
capacumbabaan, na sa inyo’y ipaalaalang si guinoong Ibarra’y
excomulgado….
Sinalabat siya ng̃ Capitan General at ito ang sinabi:
—Lubos cong ikinatutuwang walang iba acong dapat ipamanglaw cung di ang
calagayan ni pari Damaso, na aking hinahang̃ad ng̃ “taimtim sa aking
loob” na siya’y “ganap na gumaling,” sa pagca’t hindi marahil lubhang
macapagpapasaya ng̃ loob sa canyang gulang ang isang “paglalacbay sa
España,” dahil sa caramdaman ng̃ canyang catawan. Datapuwa’t ito’y
maalinsunod sa canyá … at samantala’y ing̃atan nawâ ng̃ Dios ang
inyong mg̃a camahalan!
Nang̃agsialis ang isa’t isa.
—At tunay ng̃ang maaalinsunod sa canya!—ang ibinúbulong ni párì Salvi,
paglabás.
—¡Tingnan natin cung sino ang mauunang maglalacbay agad!—ang
Idinugtóng ng̃ isa pang franciscano.
—¡Yayao aco ng̃ayon din!—ang sabing masama ang loob ni párì Sibyla.
—¡At cami paparoon sa aming lalawigan!—ang sinabi ng̃ mg̃a agustino.
Hindi matiis ng̃ isa’t isa, sa dahil na masamang cagagawan ng̃ isang
franciscano’y kinausap sila ng̃ Capitán General ng̃ malakíng calamigán.
Nasalabong nila sa antesala si Ibarra, na sa canila’y nagpacaing iilan
pa lamang ang oras na nacararaan. Hindî sila nagbatian, ng̃uni’t
nagcaroon ng̃ mg̃a ting̃inang lubhang marami ang sinasaysay.
Iba naman ang guinawa ng̃ Alcalde; ng̃ walâ na roon ang mg̃a fralle’y
biPáhiná 308nati siyá at maguiliw na iniabot sa canya ang camáy, datapuwa’t hindî
sila nacapagsalitaan ng̃ ano man, dahil sa pagdating ng̃ ayudante.
Nasalubong niya sa pintuan si Maria Clara: maraming bagay rin ang mg̃a
sinabi ng̃ titigang guinawa ng̃ dalawa, ng̃uni’t ibang iba sa mg̃a
sinalita ng̃ mg̃a mata ng̃ mg̃a fraile.
Humacbang ng̃ ilang patung̃ó sa canya ang Capitan General.
—Lubós na lubós ang aking galac sa aking mahigpit na pakikicamay sa
inyó, guinoong Ibarra. Itulot pô ninyó sa aking cayó’y tanggapin co ng̃
boong pagpapalagay ng̃ loob.
Tunay ng̃a namang pinanonood at pinagmamasid ang binata ng̃ Capitán
General na napagkikilala ang canyang catuwaan.
—Guinoo … ang ganyang pagcalakilaking cagandahan ng̃ loob….
—Nacasusugat sa akin ang inyóng pagtataca, inyóng ipinakikilala sa
aking hindî ninyó inaasahang cayó’y pagpapakitaan co ng̃ magandang loob
sa pagtanggap co sa inyó: itó’y pagcuculang tiwalâ sa aking pagmamahal
sa catuwiran.
—Hindî pô pagbibigay ng̃ catuwiran, guinoo, cung di pagpapautang ng̃
loob ang isáng pagtanggap—catoto sa isang gaya cong walang anó man
cahulugang sumasailalim ng̃ capangyarihan ng̃ mahal na Harì.
—¡Mabuti, mabuti!—anang Gobernador General na naupo at tulóy itinurò
sa canyá ang isáng upuan;—bayaan ninyóng acó’y magtamó ng̃ sandaling
pagbubucás ng̃ pusò; totoong malaki ang aking pagcalugód sa inyóng
caasalan; caya ng̃a’t cayó’y inihing̃i co na sa Gobierno ng̃ Harì ng̃
isáng ganting palang dang̃al (condecoración), dahil sa caisipan ninyóng
pagcacaawang gawang pagtatayó ng̃ isáng páaralan … Cung nagsalitâ
lamang cayó sa akin, pinanood co sana ng̃ boong tuwâ ang pagdidiwang na
guinawâ at marahil ay nailigtas co cayó sa isáng sama ng̃ loob.
—Sa ganang aki’y ipinalalagay cong napacaliit ang aking adhicâ,—ang
isinagót ng̃ binata,—na hindi co inacalang may cauculáng carapatan
upang abalahin co ang inyóng caisipan na lubháng maraming
pinang̃ang̃asiwaan; bucód sa ang catungculan co’y sa unang punò ng̃
aking lalawigan magsalitâ muna.
—Iguinaláw ng̃ Capitan General ang canyáng úlo, na nagpapakilala ng̃
canyáng ligaya, at nalalao’y lalong gumagamit ng̃ anyóng pagpapalagay
ng̃ loob, at nagpatuloy ng̃ pananalità:
—Tungcól sa samaan ng̃ loob na nangyari sa inyó at kay párì Dámaso,
huwag pô cayóng matatacot at huwag din namang mag-iing̃at ng̃ pagtatanim
Páhiná 309hindî sásalang̃in ang isá man lámang buhóc ninyó sa úlo samantalang acó
ang namamahalà sa Kapulúan, at tungcól naman sa excomunión, cacausapin
co na ang Arzobispo, sa pagca’t kinacailang̃ang makibagay tayo sa lacad
ng̃ panahón: dito’y hindî tayo macapagtatawa sa mg̃a bagay na itó sa
hayagang gaya sa España ó sa paham na Europa. Gayón ma’y dapat cayóng
magpacaing̃at sa hinaharap na panahón; nakipagtunggali cayó ng̃
paharapan sa mg̃a capisanang dahil sa caniláng cahulugan at cayamana’y
kinacailang̃ang siya’y igalang. Ng̃uni’t cayó’y aking tatangkilikin, sa
pagca’t kinalulugdan co ang mg̃a mababait na anác, kinalulugdan co ang
magbigay unlác sa capurihán ng̃ mg̃a namatay ng̃ magulang; acó man
nama’y umibig din sa aking mg̃a magúgulang, at ¡tulung̃an acó ng̃ Dios!
hindî co maalaman ang aking gagawin sa calagayan pô ninyô!….
At bigláng bigláng binago ang salitaan, at tumanóng:
—Ibinalitâ sa aking galing daw pô cayó sa Europa, ¿nátira ba cayó sa
Madrid?
—Opô, natira acóng iláng buwán doon.
—Hindî ba ninyó naririnig sa mg̃a salitaan doon ang aking familia?
—Bagong caaalis pa pó ninyo ng̃ acó’y magtamó ng̃ capurihang ipakilala
sa inyong familia.
—At cung gayó’y bakit naparito cayó ng̃ waláng dalá na anó mang súlat
na pangtagubilin sa akin at ng̃ cayó’y aking tangkilikin?
—Guinoo,—ang sagót ni Ibarrang casabay ang pagyucod,—sa pagca’t hindî
tulóy tulóy na galing aco sa España, at sa pagca’t palibhasa’y sinabi sa
akin cung anó po ang caugalian ninyó, inaaala cong hindî lamang walang
cabuluhan ang isáng sulat na pangtagubilin sa inyóng acó’y inyóng
tangkilikin, cung dî naman isáng capaslang̃an pô sa inyó: talagáng
natatagubilin sa inyò caming mg̃a filipinong lahát.
Nasnaw ang isáng ng̃iti sa mg̃a labi ng̃ matandang militar, na madalang
na muling sumagót, na anaki’y sinusucat at tinitimbang ang canyang mg̃a
salita.
—¡Ikinaliligaya cong umisip cayo ng̃ papaganyan, at … ganyan ng̃a
sana! Gayón man, binata, dapat pô ninyóng maalaman cung anó ang mg̃a
mabibigat na bagay na pinapas-an namin sa Fiilpinas, Dito’y caming mg̃a
matatandang mg̃a militar, kinacaliang̃ang gawin namin at lumagay cami sa
lahat; Hari, Ministro ng̃ Estado, ng̃ Guerra, ng̃ Gobernación, ng̃
Fomento, ng̃ Gracia at Justicia at iba pa, at ang lalo pang masama’y
kinacailang̃an naming ipagtanóng ang bawa’t bagay sa malayong Inang
Bayan, na sinasang-ayunan ó minamasama, ng̃ Páhiná 310papikit cung minsan, ayon sa
casalucuyang panahón, ang aming mg̃a panucalang cahing̃ian. At ¡bago
sasabihin namin mg̃a castilang; Ang yumayacap ng̃ malaki’y hindî
nacapipisil na mabuti! Bucód sa rito’y ang caraniwan, napaparito caming
bahagya na napagkikilala ang lupaing itó, at iniiwan namin pagpapasimula
naming makilala.—Sa inyo’y macapagsasalitá acó ng̃ walang ligoyligoy,
sa pagca’t walang cabuluhang magpacunuwari acó ng̃ ibáng bagay. Caya
ng̃a cung sa España, na bawa’t bagay may ucol na canyáng ministro, na
ipinang̃anác at lumaki rin sa lupaíng iyón; na may mg̃a pámahayagan at
napagkikilala ang munacala ng̃ mg̃a mamamayan, na iminumulat at
ipinauunawa sa Gobierno ang canyáng mg̃a camalian ng̃ canyá ring mg̃a
camáy, gayón ma’y hindî wastô at maraming totoo ang mg̃a caculang̃an,
isáng himala na dito’y hindî magcaguló-gulong lahát, sa caculang̃an ng̃
mg̃a cagaling̃ang sinabi co na, bucód sa rito’y may isáng
macapangyarihang caaway na humahadlang sa lihim sa icagagaling nitong
Kapuluan at lumulubid sa cadiliman ng̃ icahihintó nitó sa pagsúlong sa
guinhawa at dang̃al. Hindî nagcuculang ng̃ magagandang panucalà ang mg̃a
namamamahala, ng̃uni’t napipilitan camíng gumamit ng̃ mg̃a matá at mg̃a
bisig ng̃ ibá na ang caraniwa’y hindî namin kilala, na marahil hindî ang
paglilingcód sa canyang sariling Bayan ang guinagawâ, cung dî ang
paglilingcód lamang sa sariling iguiguinhawa. Ito’y hindî casalanan
namin, cung dî sa calacaran ng̃ panahón; hindî cacaunti ang naitutulong
sa amin ng̃ mg̃a fraile, datapuwa’t hindî na macasasapát silá … Ibig
cong ipagmalasakit cayó, at ibig co sanang huwag macapagpahamac sa inyó
ng̃ anó man ang mg̃a caculang̃an ng̃ casalucuyang sinusunod naming
pamamahalà … hindî co mangyaring maampon ang lahat, at hindi namán
macapagsacdal na lahát sa akin. ¿May magagawâ pô ba acó sa inyóng
mapakikinabang̃an ninyó cahi’t cacaunti? ¿mayroon pô ba cayóng anó mang
ibig hing̃i sa akin?
Nagnilay-nilay si Ibarra.
—Guinoo,—ang isinagót,—ang lalong malaking nais co’y ang ililigaya
nitóng aking bayan, ligayang ibig co sanang maguing cautang̃an niya sa
Inang Bayan, at sa pagpupumilit ng̃ aking mg̃a cababayan, at mabigkisán
ang Inang Bayan at ang aking mg̃a cababayan ng̃ waláng hanggang tali ng̃
nagcacaisang mg̃a adhicá at ng̃ nagcacaisang mg̃a pag-aari. Ang Gobierno
lámang ang macapagbibigay ng̃ aking cahing̃ian, pagcatapos ng̃ mahabang
panahóng laguing pagsusumakit at ng̃ tapat na mg̃a pagbabago ng̃ mg̃a
cautusán.
Tinitigang sandalî ng̃ Capitán General, titig na tinumbasán ni Ibarra
ng̃ gayón din catagal na titig.
Páhiná 311—¡Cayó pô ang unang lalaking nacausap co sa lupaing itó!—ang bigláng
sinabi at iniabot sa canyá ang camáy.
—Walâ pô cayóng nakikita cung dî ang mg̃a táong dito sa ciudad ay
humihilahod, hindî pô ninyó nadadalaw ang pinararatang̃ang mg̃a dampá sa
aming mg̃a bayan; cung mamasid pô sana ninyó sila’y macacakita cayó ng̃
tunay na may magandang púsò at mg̃a dalisay na caasalan.
Nagtindig ang Capitán Ganeral at nagpasyál ng̃ pacabícabila sa sálas.
—Guinóong Ibarra,—ang pagdaca’y sinábi, na bigláng tumíguil,—ang
bináta’y tumindig;—maráhil yayáo acó sa lóob ng̃ isáng buwán; hindî
nauucol sa inyóng báyan ang patacbó ng̃ inyóng isip at ang inyóng
pinag-arálan. Ipagbili pô ninyó ang lahát ninyóng mg̃a ariarian,
paghusáyin ninyó ang inyóng cabán ng̃ damit at sumáma cayó sa akin sa
Europa; ang sing̃áw ng̃ lúpà roo’y macagágaling sa inyó.
—¡Hindî co calilimutan hanggang nabubuhay ang magandang loob na pakita
sa akin ng̃ inyó pong camahalan! ang isinagot ni Ibarrang nababagbag ng̃
caunti ang calooban;—datapuwa’t dapat acóng tumirá sa lupaing
kinabuhayan ng̃ aking mg̃a magugulang…..
—¡Kinamatayán nilá, ang lalong carapatdapat ninyóng sabíhin! Maniwalà
pó cayó sa akin, marahil higuít ang aking pagcakilala sa inyóng lupaín
cay sa inyó … ¡Ah! maalaala co palá,—ang canyang bigláng sinábi na
nagbago ng̃ anyô ng̃ pananalitâ,—¡cayó’y mag-aasawa sa isáng dalagang
carapatdapat sambahín, ay biníbinbín sa cayó dito! ¡Humayó cayó! ¡humayó
cayó sa canyang tabí at ng̃ lalo cayóng magcaroon ng̃ calayaan ay
paparituhin ninyó sa akin ang canyáng amá,—ang idinagdág na
nacang̃itî.—Gayón ma’y huwág ninyóng lilimuting ibig cong samáhan ninyó
acó sa pagpapasyál.
Yumucód si Ibarra at yumáo.
Tináwag ng̃ Capitán General ang canyáng ayudante.
—¡Nagágalac acó—anyá, na tinatapictapíc ang balicat ng̃
ayudante;—ng̃ayón co lamang nakita cung paano ang paráan upang maguíng
isáng magaling na castilà, na hindî kinacailang̃ang talicdán ang pagca
magalíng na filipino, at sintahín ang canyáng sariling báyan; sa
cawacasa’y naipakilala co ng̃ayón sa mg̃a fraile na hindî larûan nilá
ang lahát sa atin; ¡binigyáng bútas acó ng̃ binátang itó sa paggawa ng̃
gayón, at hindî malalao’t mabibigyan co ng̃ tapat na tumbás ang fraile!
¡Sáyang at ang binatang iya’y balang araw ay … datapuwa’t paparituhin
mo ang Alcalde sa akin!
Humaráp caracaraca sa canyá ang Alcalde.
Páhiná 312—Guinoong Alcalde,—ang sinábi sa canya pagpasoc niya,—ng̃ mailagang
mangyari uli ang “napanood” ng̃ camahalan pô ninyóng mg̃a “cagagawan”,
mg̃a cagagawang dinaramdam co, palibhasa’y “nacasisirang púrì” sa
Gobierno at sa lahat ng̃ mg̃a castilà, nang̃ang̃ahas acóng ipagbílin sa
inyó ng̃ “totoong mahigpit” si guinoong Ibarra, upang hindî lamang
ipagcaloob ninyó sa canya ang mg̃a kinacailang̃an at ng̃ maganap niyá
ang canyang mg̃a panucalang nauucol sa icapagcacapúrì ng̃ Inang-Bayan,
cung dî naman ìpang̃ilag ninyó sa hinaharap na panahóng siya’y
bagabaguin ng̃ taong sino man at sa dahilang paano mang paraan.
Napag unawà ng̃ Alcalde ang sa canya’y pagsisi, caya ng̃a’t siya’y
yumucód upang mailihim ang cagulumihanan ng̃ canyang lóob.
Ipasabi pô ninyó ang gayôn dín sa alférez na siyang nag-uutos dito sa
“sección”, at inyó pong siyasatin cung túnay ng̃ang may mg̃a tang̃ing
cagagawang sarilí ang guinóong iyan, na hindî sinasabi ng̃ mg̃a
“reglamento”: hindî lamang íisang caraing̃an ang aking naring̃ig tungcól
sa ganitóng bagay.
Humarap si capitang Tiagong matigas ang damít na magaling ang
pagcacaprinsa.
—Don Santiago,—ang sa canyá’y sinabi ng̃ capitan General sa salitang
mairog,—hindî pa nalalaong aking sinaysay ang aking pakikianib sa inyó
ng̃ galac, dahil sa pagcacapalad ninyóng magcaroon ng̃ isang anac na
babaeng gaya na ng̃â baga ng̃ binibining de los Santos, ng̃ayo’y
nakikisama naman acó sa galac ninyó, dahil sa ínyong mamanugang̃in: ang
catotohanan ng̃a’y ang lalong mabait sa mg̃a anac na babae ay
carapatdapat sa lalong magaling na mamamayang lalaki sa Filipinas.
¿Hindî pô ba mangyaring aking maalaman sa inyó cung cailang cayà
ipagsasaya ang canilang pagcacasal?
—!Guinóo!…—ang pautal na sabi ni Capitang Tiago, at pinahid ang
pawis na umaagos sa canyang nóo.
—¡Aba! ¡ayon sa masíd co’y walà pang matibayang taning! Sacali’t cúlang
ng̃ mg̃a padrino’y aking icagagalac ng̃ malaki na acó ay maguíng isa sa
canila. Itó’y ng̃ mapawì ang aking masamang pakilasa sa maramíng
casalang linabasan co ríto ng̃ padrino hangga ng̃ayon!—ang idinugtóng,
na ang Alcalde ang pinagsasabihan.
—¡Siya ng̃â pô!—ang isinagót ni Capitang Tiago, casabay ang isang
ng̃iting nacaaakit sa pagcahabag sa canya.
Pinaroonan si María Clara ni Ibarrang halos tumatacbo sa paglacad:
maraming lubhang sasabihin at isasaysay niya sa caníyang casintahan.
Nacaring̃ig Páhiná 313siyà ng̃ masasayàng voces sa isâ sa mg̃a tahanan ng̃ báhay,
cayá’t siyá’y maráhang tumáwag sa pintúan.
—¿Sinong tumatáwag?—ani María Clara.
—¡Aco!
Tumahímic ang mg̃a voces at ang pintúa’y….hindî nabucsán.
—¿Acó ang tumatawag, ¿macapapasoc ba acó?—ang tanóng ng̃ binátá, na
ang púso’y tumítiboc ng̃ lubháng malacás.
Nanatili ang catahimican. Ng̃ macaraan ang sandali’y mararahang mg̃a
hacbang ang nang̃agsilápit sa pintò, at ibinulóng sa bútas ng̃ susian
ng̃ masayáng voces ni Sínang.
—Crisóstomo, pasasa teatro camí ng̃ayóng gabí; isúlat mo ang ibig mong
sabihin cay Maria Clara.
At nang̃agsilayo ang mg̃a hacbang na matúlin ding gáya ng̃ pagcalapit.
—¿Anô ang cahulugan cayâ nito?—ang ibinulong ni Ibarrang
naglilining-lining at untiunting lumálayò sa pintúan.
Páhiná 314 ## XXXVIII.
ANG PROCESION.
Paggabì, at ng̃ násisindi ng̃ lahát ang mg̃a farol sa mg̃a bintanà,
guinawâ ang icaápat na paglabás ng̃ procesión, na sinásabayan ng̃
repique ng̃ mg̃a campaná at ng̃ talastás ng̃ dating mg̃a
putucan.
Ang Capitan General na nagpápasyal ng̃ lacád, na caacbáy ang canyáng
dalawang ayudante, si Capitang Tiago, ang Alcalde, ang Alférez at si
Ibarra, na pinang̃ung̃unahan ng̃ mg̃a guardía civil at ng̃ mg̃a
púnong-báyan, na siyáng nang̃agwawahi ng̃ dáan at nagpapatabí sa tao,
inanyayáhan silang doon manóod ng̃ pagdáan ng̃ procesiôn sa báhay ng̃
Gobernadorcillo, na nagpatayò sa harapán ng̃ isáng tablado, upang doon
saysayín ang isang loa (pagpupuri) sa pag bibigay dang̃al sa
Santong Patrón.
Tinalicdán maráhil ng̃ bóong galác ni Ibarra ang pakikiníg ng̃ tuláng
iyón, palibhasa’y lálong minámagaling pa niyáng doon na manóod ng̃
procesión sa báhay ni Capitang Tiago, na kinatitirahan ni María at ng̃
caniyáng mg̃a caibigang babáe, ng̃uni’t sa pagcá’t íbig ng̃ Capitan
General na mápakinggan ang loa, napilítan siyáng mag-alíw na
lámang sa pag-ásang si María Clara’y canyáng makikita sa teatro.
Ang pasimulà ng̃ procesió’y mg̃a “ciriales” na pílac, na taglay ng̃
tatlóng mg̃a sacristáng nang̃acaguantes, sumúsunod ang mg̃a batá sa
páaralang casáma ang caniláng maestro; pagcatápos ay ang mg̃a batáng may
daláng mg̃a farol na papel, na ibá’t ibá ang mg̃a cúlay at anyô,
nacalagáy sa dúlo ng̃ isáng tikíng humiguít cumúlang ang hába sa
napapamutíhan ng̃ alinsúnod sa naisipán ng̃ mg̃a batá, sa pagca’t ang
nagcacagúgol ng̃ pag-ilaw na ito’y ang mg̃a musmós sa náyon at ang
náyon, at ang pinabahalàan. Malígáyang guináganap nilá ang tungcúling
itóng iniátang sa canilá ng̃ matanda sa nayon; Páhiná 315bawa’t isa’y
nagmumunacálá at gumagawà ng̃ canyáng farol, pinapamútihan ng̃
magaling̃in niláng mg̃a sábit at ng̃ maliliit na mg̃a bandílá, alinsunod
namán sa calagayan ng̃ caniláng bulsá, at sacâ iniilawan ng̃ isáng upós
ng̃ candilà, sacali’t macapanghing̃i sila sa isáng caibigan ó camag-ánac
na sacristan, ó cung dili caya’y bumibili sila ng̃ isáng maliit na
candilang mapulá, na guinagamit ng̃ mg̃a insíc sa caniláng mg̃a altar.
Sa calaguitnaa’y nagpaparoo’t parito ang mg̃a alguacil at mg̃a teniente
ng̃ justicia, upáng pang̃asiwàang huwag magcáwatac-watác ang mg̃a hanáy
at huwág magcábuntón-buntón ang mg̃a tao, at sa ganitóng cadahilana’y
guinagawà niláng tagapamag-itan ang caniláng varas, sa pagcat
sa mg̃a panghahampas nila nito, na ipinamamahagui nila ng̃ ucol at
catatagang lacas nasusunduan nilá ang pagcáunlac at carikitan ng̃ mg̃a
proceción, sa icababanal ng̃ mg̃a cáluluwa at ininingning ng̃ mg̃a
pagdiriwáng ng̃ religiôn!
Samantálang ipinamamahágui ng̃ waláng báyad ng̃ mg̃a alguacil ang
ganitóng pangbanál na mg̃a paló ng̃ yantóc, ang ibá nama’y namímigay rin
ng̃ waláng báyad ng̃ malalaki’t maliliit na mg̃a candilá, at ng̃ sa
gayo’y caniláng maaliw ang mg̃a pinalô.
Guinoong Alcalde,—ani Ibarra, ng̃ sabing mahína,—guinagawá po bà ang
mg̃a pamamálong iyan upang mabigyáng caparusahán ang mg̃a macasalanan, ó
dahilán lámang na canilang naibigan?
—¡Sumasacatuwiran pô cayô, guinoong Ibarra!—ang sagot ng̃ Capitan
General na naring̃ig ang gayong catanung̃an:—nacapagtátaca ang ganitóng
napapanóod na … catampalasanan sa bawa’t maparitong taga ibáng lupaín.
Nararapat ng̃ang ipagbáwal.
Hindî maalaman cung anó ang dahil at cung bakit ang nang̃ung̃unang
santo’y si San Juan Bautista. Sa nakikitang calagayan niyá’y masasabing
hindî totoong kinalulugdan ng̃ mg̃a tao ang mg̃a cagagawán ng̃ pinsan
ng̃ ating Pang̃inoong Jesucristo; túnay ng̃a’t siyá’y may mg̃a paa’t
binting dalága, at may pagmumukháng ermitaño, datapuwa’t ang
kinalalagyan niya’y isáng lúmang andás na cáhoy, at siyá’y dinídimlan
ng̃ iláng mg̃a batang may mg̃a daláng farol na papel na waláng ílaw,
na nang̃agpapaluan nang lihím ng̃ canicanilang farol ang isá’t
isá.
—¡Cúlang pálad!—ang ibinúbulong ng̃ filosofo Tasio, na pinanonóod ang
proseción mulà sa daan;—hindî macapagbibigay cagaling̃an sa iyo ang
icáw ang náunang nagsaysay ng̃ Magandang Balitá, at ang cahi’t yumucód
sa iyo Páhiná 316si Jesús! ¡hindî nacapagbíbigay cagaling̃an sa iyo ang inyong
malaking pananampalataya’t ang iyóng pagpapacahírap, at ang iyo man
lámang pagcamatay dahil sa pagwalanggaláng mo ng̃ catotohanan at ng̃
iyong pinananaligan; linilimot ang lahat ng̃ itó ng̃ mg̃a tao, pagca
waláng tagláy cung di ang sarîling mg̃a carapatán! Lalong magaling pa
ang magsermón sa mg̃a simbahán cay sa maguíng cawiliwiling tinig na
sumisigaw sa mg̃a iláng, nagpapakilala sa iyó ang mg̃a bágay na itó cung
anò ang Filipinas. Cung pano sána ang iyóng kináin at hindî mg̃a balang,
cung ang dinamít mo sana’y sutlà at hindî balat ng̃ mg̃a hayop, cung
nakipánig cá sa isáng Capisánan ng̃ mg̃a fraile….
Ng̃uni’t inihintô ng̃ matandáng laláki ang canyáng mg̃a pagsísi, sa
pagca’t dumárating si San Francísco.
—¿Hindî ba sinabi co na ng̃a?—ang itinulóy na ng̃uming̃itî ng̃
patuyâ;—itó’y na sa isáng carro at ¡Santo Dios! gaáno caráming mg̃a
ilaw at gaáno caráming mg̃a faról na cristal! ¡Cailan ma’y hindî ca
naliguid ng̃ ganyáng caráming mg̃a pangliwánag, Giovanni Bernardone! ¡At
pagcagalinggalíng na músical ibang mg̃a tínig ang ipinaring̃ig ng̃ mg̃a
anác mo ng̃ mamatáy na icáw! Datapuwà, ¡cagalanggalang at mápacumbabang
nagtayô ng̃ isáng Capisánan, cung mabúhay cang mag-ulî ng̃ayon, walâ
cang ibang makikita cung dî ng̃a haling na Eliasis de Cortona, at
sacáli’t makilala ca ng̃ iyóng mg̃a anác, ibíbilanggô icaw at maráhil ay
mawáng̃is ca sa kinaratnan ni Cesario de Speyer!
Sumusunod sa música ang isáng estandarte na kinalalarawanan ng̃ santo
ring iyon, datapuwa’t may pitóng pacpac. Dalá ang estandarteng iyón ng̃
mg̃a “hermano tercero,” na nacahabitông guingón at nagdarasal ng̃
malacás at sa anyóng caawá-awáng tiníg.—Ayawàn cung ano ang dahil ng̃
pagcacagayón, sumúsunod doon si Santa María Magdalena, na
pagcagandagandang larawang may saganang buhóc, may panyong pinyang
bordado sa mg̃a daliring punô ng̃ mg̃a singsíng, at nararamtán ng̃ damit
na sutlang may pamuting mg̃a malalapad na guintó. Naliliguid siyá ng̃
mg̃a ilaw at ng̃ incienso; nang̃ang̃anino sa canyáng mg̃a luhang virdrio
ang mg̃a culay ng̃ mg̃a ìlaw “bengala,” na nagbibigay sa procesión ng̃
anyóng cahimahimalá, caya ng̃a’t cung minsá’y lumuluha ang santang
macasalanan ng̃ verde, cung minsa’y pulâ, minsa’y azul at iba pa. Hindî
nagpapasimulá ang mg̃a bahay ng̃ pagpapaning̃as na mg̃a ilaw na itó cung
dî cung nagdaraan si San Francisco; hindî tinatamo ni San Juan Bautista
ang ganitong mg̃a carang̃alan, caya’t dalidaling nagdaraán, na canPáhiná 317yáng
pagcahiyá na siyá lamang ang bucód na ang pananamìt ay balát ng̃ mg̃a
hayóp sa guitnâ ng̃ gayóng caraming mg̃a taong lipós ng̃ guintô at mg̃a
mahalagang bató.
—¡Nariyán na ang ating santa!—anang anác na babae ng̃ gobernadorcillo
sa canyáng mg̃a panauhin; ipinahirám co sa canyá ang aking mg̃a
singsíng, ng̃uni’t ng̃ aco’y magtamó ng̃ lang̃it.
Nang̃agsisitiguil ang mg̃a nang̃agsisi ílaw sa paliquid ng̃ tablado
upáng mapakinggan ang LOA (pagpupuri), gayón din ang guinagawá ng̃ mg̃a
santo; ibig na man nilá ó ng̃ sa canilá’y nang̃agdadalang makinig ng̃
mg̃a tulá. Sa pagca pagód ng̃ cahihíntay ng̃ mg̃a nang̃agdadala cay San
Juan, sila’y nang̃agsiupo ng̃ patingcayad, at pinagcaisahan nilang
ilagay muna sa lupa ang santo.
—Baca maggalit ang aguacil ang tutol ng̃ isà.
—¡Hes! ¡diyata’t sa sacristia’y inilalagay lamang siyá sa isáng suloc
na may mg̃a bahay ng̃ gagambá!
At ng̃ mapalagay na sa lupa si San Juan, siya’y nagmúkhang tila isá sa
mg̃a taong-bayan.
Nagpapasimula ang hanay ng̃ mg̃a babae buhat cay Magdalena, ang caibhân
lámang ay hindî nagsisimula muna sa hanay ng̃ mg̃a batang babae, na gaya
ng̃ mg̃a lalaki, cung di ang mg̃a matatandáng babae ang nang̃ung̃una at
sumusunod ang mg̃a dalaga na siyang nang̃asahulí ng̃ procesión hanggang
sa carro ng̃ Virgen na sinusundan ng̃ cura na napapandung̃an ng̃ palio.
Pacana ang caugaliang itó ni pari Damaso, na siyang may sabi: “Hindî ang
mg̃a matatandang babae ang kinalulugdan ng̃ Virgen cung di ang mg̃a
dalaga”, bagây na isinasamà ng̃ mukha ng̃ maraming babaeng mapag-anyong
banál, ng̃uni’t sumasang-ayon sila at ng̃ mapagbigyang loob ang Virgen.
Sumúsunod cay Magdalena si San Diego, baga man sila hindî niya
ikinatutuwa ang gayóng calagayan, sa pagca’t nananatili sa canyang
mukha ang cahapisan, na gaya rin caninang umaga ng̃ sumusunod siya sa
licuran ni San Francisco. Anim na mg̃a “hermana tercera” ang humihila sa
canyáng carro, dahil sa cung anong pang̃aco ó pagcacaramdam; ang
catotohana’y sila ang humihila, at taglay nila ang boong pagsusumipag.
Huminto si San Diego sa harap ng̃ tablado at naghihintay na siya’y
handugan ng̃ bati.
Datapuwa’t kinakailangang hintayin ang carro ng̃ Virgeng
pinang̃ung̃unahan ng̃ mg̃a taong suot “fantasma” ó multó, na nacagugulat
sa mg̃a bata; caya ng̃a’t naririnig ang iyacan at sigawan ng̃ mg̃a
sanggol na mg̃a haling ang caisipan. Gayón man, sa guitna ng̃ madilim na
pulutóng na iyon ng̃ mg̃a Páhiná 318hábito, mg̃a capuchón, mg̃a cordón (lubid) at
mg̃a lambóng, na caalacbay yaóng dasál na pahumál at hindi nagbabago ang
tinig, na papanood na wang̃is sa mg̃a mapuputing mg̃a jazmin, tulad sa
mg̃a sariwang sampaga nahahalo sa mg̃a lumang mg̃a basahan, ang labing
dalawang batang babaeng nagagayasan ng̃ puti, nacocoronahan ng̃ mg̃a
bulaclac, culót ang buhóc, nagniningning ang mg̃a matang cahuad ng̃
caniláng mg̃a collar; waláng pinag-ibhan sa mg̃a angel ng̃ caliwanagang
napipilit ng̃ mg̃a multó. Sila’y pawang nacacapit sa dalawang mg̃a
sintas na azul na nacatali sa carro ng̃ Virgen, na nagpapaalaala sa mg̃a
calapating humihíla sa “Primavera” (larawan ng̃ pasimula ng̃ tag-araw.)
Pawang handa na sa pakikinig ang lahat ng̃ mg̃a larawan, na
nagcacadaidaiti sila sa pag-ulinig ng̃ mg̃a tula; nacatitig ang lahát sa
nacasiwang na cortina (tabing ng̃ pintuan); sa cawacasa’y isang “aaah!”
ng̃ pangguiguilalas ang nagpumiglas sa mg̃a labi ng̃ lahat.
At carapatdapat ng̃ang pangguilálasan: siya’y isáng malakilaki ng̃
batang lalaking may mg̃a pacpac, “botas” na pangpang̃abayo, banda,
cinturón at sombrerong may mg̃a plumaje.
¡Ang señor Alcalde mayor!—ang sigaw ng̃ isá; datapuwa’t nagsimula ang
himala ng̃ mg̃a kinapal ng̃ pagsasaysay ng̃ isang tuláng cawang̃is din
niyá, at hindî niyá isinama ng̃ loob ang sa canya’y pagtutulad sa
Alcalde.
Bakin pa sasaysayin dito ang mg̃a sinabi sa wicang latín, tagalog at
wicang castila, na pawang tinula, ng̃ caawaawang binigyang pahirap ng̃
gobernadorcillo? Linasap na ng̃ mg̃a bumabasa sa amin ang sermón ni pari
Damaso caninang umaga, at ayaw ng̃a caming sila’y lubhang palayawin ng̃
napacarami namang mg̃a caguilaguilalas na mg̃a bagay, bucód sa baca pa
sumama ang loob sa amin ng̃ franciscano cung siya’y ihanap namin ng̃
isang macacapang̃agaw, at ito ang aayaw cami, palibhasa’y cami taong
payapa, sa cagaling̃an ng̃ aming capalaran.
Ipinagpatuloy pagcatapos ang procesión: ipinagpatuloy ni San Juan ang
malabis ng̃ saclap na canyang paglalacad.
Ng̃ magdaan ang Virgen sa tapat ng̃ bahay ni cápitang Tiago’y isang
awit-calang̃itan ang sa canya’y bumati ng̃ mg̃a sinalita ng̃ Arcángel.
Yao’y isang tinig na caayaaya, matining, mataguinting, nagmamacaawa,
itinatang̃is warî ang “Ave María” ni Gounod, na sinasaliwan ng̃ pianong
siya rin ang tumutugtóg at caacbay niyang dumadalang̃in. Nagpacapipi ang
música ng̃ procesión, huminto ang pagdarasal at tumiguil pati ni pari
Salvi. Nang̃ang̃aPáhiná 319tal ang voces at bumúbunglos ng̃ mg̃a luha: higuit sa
isang pagbati, ang sinasaysay niya’y isáng mataós na dalang̃in, isang
caraing̃an.
Narinig ni Ibarra ang tínig mula sa kinálalagyang durung̃awan, at nanaog
sa ibabaw ng̃ canyang puso ang pang̃ing̃ilabot at calungcutan.
Napagkilala niya ang sa caluluwang iyong dinaramdam, na isinasaysay sa
isang pag-awit, at nang̃anib siyang magtanong sa sarili ng̃ cadahilanan
ng̃ gayong pagpipighati.
Mapanglaw at nag-iisip-isip ng̃ siya’y masumpong ng̃ Capitan General.
—Sasamahan ninyó acó sa pagcaín sa mesa; pagsasalitaanan nátin doon ang
nauucol sa mg̃a batang náng̃awala, ang sa canya’y sinabi.
—Acó caya baga ang pinagcacadahilanan?—ang ibinulóng ng̃ bìnata, na
baga man tinitingnán niya’y hindi niya nakikita ang Capitan General, na
canyáng sinundan ng̃ wala sa canyang loob.
Páhiná 320 ## XXXIX.
SI DONA CONSOLACION.
¿Bákit nacasará ang mg̃a bintana ng̃ bahay ng̃ alférez? ¿saan naroroon,
sámantalang nagdaraan ang procesión, ang mukháng lalakí’t nacabarong
francia na Medusa ó Musa ng̃ Guardia Civil? Napagkilala caya ni doña
Consolacióng lubhang nacasususot ang canyang noong nababalatayan ng̃
mg̃a malalaking ugât, na wari’y siyang pinagdaraanan, hindî ng̃ dugó,
cung di ng̃ suca at apdó; ang malakíng tabacó, carapatdapat na pamuti
ng̃ caniyang moradong mg̃a labi, at ang canyang mainguiting titig, na sa
canyang pagsang-ayon sa isang magandang udyóc ay hindî niyá inibig na
gambalain sa canyang calaguimlaguim na pagsung̃aw, ang mg̃a catuwaan ng̃
caramihang tao.
¡Ay! sa ganáng canya’y nagnawnáw lámang, ng̃ panahón na naghaharí ang
caligayahán, ang mg̃a magagandang udiyóc ng̃ budhi.
Mapang̃láw ang báhay, sa pagca’t nagcacatuwâ ang bayan,—na gaya na ng̃â
ng̃ sinasabi ni Sínang; waláng mg̃a faról at mg̃a bandera. Cung dî
lámang sa centinela (bantay na sundalo) na nagpapasial sa pintuan,
mawiwicang walang táo sa báhay.
Isáng malamlám na ílaw ang siyáng lumiliwanag sa waláng cahusáyang
salas, at siyáng nagpapang̃anínag sa mg̃a marurumíng capís na kinapítan
ng̃ mg̃a báhay-gagambá at dinikitán ng̃ alabóc. Ang ginóong babae, ayon
sa canyáng pinagcaratihang huwág gumawâ at cakilakilabot; waláng pamuti
ang Páhiná 321canyáng buhoc liban na lamang sa isang panyong nacatalì sa canyang
úlo, na doo’y pinababayaang macatacas ang mg̃a maninipis at maiicling
tungcos ng̃ mg̃a gusamót na buhoc ang bárong franelang asúl, na siyang
na sa ibabaw ng̃ isa pang barong marahil ng̃ una’y putî, at isang sáyang
cupás, na siyang bumabalót at nagpapahalatâ ng̃ mg̃a payát at lapád na
mg̃a hità, na nagcacapatong at ipinag-gagalawan ng̃ mainam. Lumalabas sa
canyang bibig ang bugál-bugál na asó, na ibinúbuga ng̃ boong pagcayamot
sa alang-alang, na canyang tinitingnan-pagca ibinubucas ang mg̃a mata.
Cung napanood sana siya ni don Francisco Cañamaque, marahil ipinalagay
na siya’y isang hariharian sa bayan, ó cung dilìcaya’y mangcuculam, at
pinamutihan pagca tapos ang caniyang pagcatuclas na iyon ng̃ mg̃a
pagwawariwari sa wicang tinda, na siya ang may likhâ upang canyang
maguing sariling gamit.
Hindi nagsimba ng̃ umagang iyon ang guinoong babae, hindi dahil sa
siya’y aayaw, cun di baligtad, ibig sana niyang siya’y pakita sa
caramihan at makinig ng̃ sermón, ng̃uni’t hindi siya pinahintulutan ng̃
canyang asawa, at ang pagbabawal ay may calakip, na gaya ng̃
kinauugalian, na dalawa ó tatlong lait, mg̃a tung̃ayaw at mg̃a sicad.
Napagkikilala ng̃ alférez na totoong catawatawang manamit ang canyang
babae, na naaamoy sa canya yaong tinatawag ng̃ madlang “calunya ng̃ mg̃a
sundalo,” at hindi ng̃a magaling na siya’y ilantad sa mg̃a mata ng̃ mg̃a
matataas na tao sa pang̃ulong bayan ng̃ lalawigan, at cahi’t sa mg̃a
taga ibang bayang doo’y nang̃agsidalo.
Datapuwa’t hindi gayon ang pinag-iisip ng̃ babae. Talós niyang siya’y
maganda, na siya’y may pagca anyong reina at malaki ang cahigtan niya
cay María Clara sa cagaling̃ang manamit at gayon din sa karikitan ng̃
caniyang mg̃a damit: si Maria Clara’y nagtatapis, siya’y hindi’t naca
“saya suelta.” Kinailang̃ang sa caniya’y sabihin ng̃ alferez: “ó
itatahimic mo ang iyong bibig ó ipadadala cata sa bayan mo sa
casisicad!”
Hindi ibig ni doña Consolacióng umuwi sa canyang bayan sa casisicad,
ng̃uni’t umisip siya ng̃ gagawing panghihiganti.
Cailan ma’y hindi naguing carapatdapat macaakit sa canino man ng̃
pagpapalagay ng̃ loob ang marilim na pagmumukhâ ng̃ guinoong babaeng
ito, cahi’t cung siya’y nagpipinta, ng̃ canyáng mukhâ, ng̃uni siya’y
totoong nacapagbigay balisa ng̃ umagang iyon, lalong lalo na ng̃ siya’y
mapanood na magpabalicbalic ng̃ paglacad sa magcabicabilang dulo ng̃
bahay, na walang imic at wari mandi’y nagbabalacbalac ng̃ isang bagay na
cagulatgulat ó macapapahamac: taglay ng̃ canyang paning̃in iyang Páhiná 322sinag
na ibinubuga ng̃ isang ahas pagca inaacmaang lusayin cung siya’y
nahuhuli; ang paning̃ing yao’y malamig, nagninining, tumataos at may
caduling̃asan, carumaldumal, malupit.
Ang lalong maliit na pagcacahidwa, ang lalong babahagyang hindi
sinasadyang alatiit, humuhugot sa canya ng̃ isang salaula at
napacaimbing lait na sumasampal sa caluluwa; datapuwa’t sino ma’y walang
sumasagot: maguiguing isa pang malaking casalanan ang mahinahong
pakikiusap.
Nagdaan sa gayong calagayan ang maghapon. Palibhasa’y walang ano mang
nacahahadlang sa canya—sapagca’t piniguing ang canyang asawa,—ang
budhi niya’y pinupuno ng̃ guiyaguis: masasabing untiunting pinupuspos
ang canyang mg̃a silacbo ng̃ tilamsic at init ng̃ lintic at
nang̃agbabalang magsambulat ng̃ isang imbing unos. Nang̃agsisiyucod na
lahat sa canyang paliguid, tulad sa mg̃a uhay sa unang hihip ng̃ bagyo:
walang nasusunduang hadlang, hindi nacatitisod ng̃ ano mang dulo ó
catayugang sucat mapagbuntuhan ng̃ canyang cayamutan; nanghihinuyo at
nang̃ang̃ayupapang lahat ang mg̃a sundalo at mg̃a alilà sa
paliguidliguid niya.
Ipinasara niya ang mg̃a bintana upang huwag niyang maring̃ig ang mg̃a
pagcacatuwa sa labas; ipinagbilin sa centinela na huwag papasukin ang
sino man. Nagbigkis ng̃ isang panyo sa ulo at ng̃ wari’y ito’y mailagang
huwag sumambulat, at pinasindihan ang mg̃a ilaw baga man may sicat pa
ang araw.
Ayon sa ating nakita na, piniit si Sisa, dahil sa panggugulo sa
catiwasayan ng̃ bayan at inihatid sa cuartel. Niyo’y wala roon ang
alférez, caya napilitan ang cahabaghabag na babaeng maglamay na magdamag
na nacaupo sa isang bangco, na walang diwa ang titig. Nakita siya
kinabucasan ng̃ alférez, at sa pagcaibig na siya’y maipang̃ilag sa ano
mang casacunaan sa mg̃a araw na iyon ng̃ caguluhan, at sa caayawan
namang huwag magcaroon ng̃ ano mang hindi calugodlugod panoorin,
ipinagbilin ng̃ alférez sa mg̃a sundalong alagaan si Sisa, caawaang
pagpakitaan ng̃ maguiliw na calooban at pacanin. Gayon ang naguing
calagayan sa loob ng̃ dalawang araw ng̃ babaeng sira ang pag-iisip.
Ng̃ gabing ito, ayawan cung dahil sa calapitan doon ng̃ bahay ni
capitang Tiago’y dumating hanggang sa canya ang mapanglaw na canta ni
María Clara, ó cung dili caya’y pinucaw ng̃ ibang mg̃a tinig ang
pagcaalaala niya ng̃ canyang mg̃a dating canta, sa papaano man ang
dahil, pinasimulaan niyang cantahin ang mg̃a “cundiman” nang canyang
cabataan. Pinakikinggan siya nang mg̃a sundalo at hindi nang̃agsisiimic:
¡ay! sa canila’y nagpapagunitâ ang mg̃a Páhiná 323tinig na iyón ng̃ mg̃a panahong
una, yaóng mg̃a gunitâ ng̃ panahóng hindi pa narurung̃isan ang calinisan
ng̃ canilang budhî.
Narinig din siyá ni doña Consolación sa oras na iyón ng̃ canyáng
cainipan, at ng̃ canyáng maalaman cung sino ang cumacanta’y nag-utos:
—¡Papanhikin ninyó siyá agad-agad!—ang canyang sinabi pagcaraan ng̃
iláng sandaling canyang pag-iisip-isip. Isang bagay na nacacahuwad ng̃
ng̃iti ang siyang nasnaw sa canyang tuyong mg̃a labi.
Ipinanhíc doon si Sisa, na humaráp na dî nagulomihanan, na hindî
nagpahalata ng̃ pagtatacá ó tácot: tila mandin wala siyáng nakikitang
sino mang guinóong babae. Ito’y nacasugat sa loob ng̃ mapagmataas na
Musa, na ang bóong acala’y nacaáakit sa paggalang at pagcagulat ang
canyáng calagayan.
Umubó ang alfereza, humudyát sa mg̃a sundalong mang̃agsiya-o, kinuha ang
látigo ng̃ canyang asawa sa pagca sabit, at nagsalita ng̃ mabang̃is na
tinig sa babaeng sira ang isip:
—”¡Vamos, magcantar icaw!”
Isa sa mg̃a magagandang caugalian ng̃ guinoong babaeng ito ang
magpacasumicap na huwag niyang maalaman ang wicang tagalog, ó cung dili
ma’y nagpapacunwaring hindî niyá nalalaman ang tagalog na ano pa’t
sinasadyang magpautal-utal at magpamalimali ng̃ pananalita: sa gayo’y
magagawa niyá ang pag-aanyo ng̃ tunay na “orofea”, na gaya ng̃ caniyáng
caraniwang sabihin. ¡At magaling ng̃a naman ang canyáng guinagawa! sa
pagca’t cung pinahihirapan niyá ang wicang tagalog, ang wicang castila’y
hindi lumiligtas sa gayóng catampalasanan, sa nauucol sa gramática at
gayon din sa pang̃ung̃usap. At gayon man’y ¡guinawa ng̃ canyáng asawa,
ng̃ mg̃a silla at ng̃ mg̃a zapatos ang boong caya upang siya’y maturuan!
Isa sa mg̃a salitang lalong pinagcahirapang totoo niyá, na ano pa’t daig
ang pagcacahirap ni Champollion sa mg̃a geroglífico, ay ang sabing
“Filipinas.”
Ayon sa sabihanan, kinabucasan ng̃ araw ng̃ sa canila’y pagcacasal, sa
pakikipag-usap sa canyang asawa, na ng̃ panahong iyo’y cabo pa lamang,
sinabi ni doña Consolacióng “Pilipinas”; inacala ng̃ cabong catungculan
niyáng ipakilala ang pagcacamali at turuan, caya ng̃a’t canyáng
tinuctucan at pinagsabihan:—”Sabihin mong Felipinas, babae, huwag ca
sanang hayop. ¿Hindi mo ba nalalamang ganyan ang pang̃alan ng̃ iyong
p.bayan dahil sa nanggaling sa Felipe?” Ang babaeng pinapanaguinip ang
matimyás na lugód ng̃ pagcabagong casal, inibig sumunod at sinabing;
“Felepinas”. Inacala ng̃ cabong nacalalapitlapit na, caya dinagdagan ang
mg̃a pagtuctoc, at sinigawan—”Datapuwa, baPáhiná 324bae, hindi mo ba masabi:
Felipe? Huwag mong calimutan, talastasin mong ang haring Felipe …
quinto…. Sabihin mong Felipe, at saca mo iragdag ang “nas” na ang
cahulugan sa wicang latin ay mg̃a pulo ng̃ mg̃a indio, at masusunduan mo
ang pang̃alan ng̃ iyong rep-bayan!
Hinihípohipo ni Consolación, na ng̃ panahong iyo’y lavandera, ang búcol
ó ang mg̃a búcol ng̃ canyang ulo, at inulit, bagaman nagpapasimula na
ang pagcaubos ng̃ canyáng pagtitiis:
—”Fe …lipe, Felipe …nas, Felipenas, ¿gayón ng̃à ba?
Nangguilalás ng̃ di ano lamang ang cabo. ¿Bakit baga’t “Felipenas” ang
kinalabasan at hindi “Felipinas”? Alin sa dalawa: ó sasabihing
“Felipenas” ó dapat sabihing “Felipi”?
Minagaling ng̃ cabong huwag ng̃ umimic ng̃ araw na iyón, iniwan ang
canyáng asawa at maing̃at na nuhang tanóng sa mg̃a limbag. Dito’y
napuspos ng̃ hindi cawasa ang canyáng pagtatacá; kinusót ang canyáng
mg̃a matá:—Tingnan nating … marahan! “Filipinas” ang siyang saysay
ng̃ lahát ng̃ mg̃a limbág, cung wicaing isá-isá ang mg̃a letra; ang
canyáng asawa at siyá ay cacapuwa wala sa catuwiran.
—¿Bakit?—ang ibinubulong,—macapagsisinung̃aling baga ang Historia?
¿Hindi bagá sinasabi sa librong ito, na ang pang̃alang ito’y siyang
dito’y ikinapit, alang-alang sa infante na si don Felipe? ¿Bakit caya
nagcapaapaano ang pang̃alang ito? Baca caya naman isang indio ang Alonso
Saavedrang iyón?…
Isinangguni ang canyang mg̃a pag-aalinlang̃an cay sargento Gómez, na ng̃
panahón ng̃ canyáng cabataa’y naghang̃ad na magpari. Hindi man lámang
pinapaguingdapat ng̃ sargentong tingnan ang cabo, nagpalabas sa bibig
ng̃ isáng cumpol na asó at sinagot siyá ng̃ lalong malaking
pagmamayabang:
—Ng̃ mg̃a panahóng una’y hindi sinasabing Felipe cung hindi Filipi:
tayong mg̃a tao ng̃ayón, palibhasa’y naguiguing “franchute” (nakikigagad
ng̃ ugali sa mg̃a francés), hindi natin matiis na magcasunod ang
dalawang “i”. Caya ng̃a ang taong may pinag-aralan, lalong lalo na sa
Madrid, ¿hindi ca ba napaparoon sa Madrid? ang taong may pinag-aralan
ang wica co, nagpapasimula na ng̃ pananalita ng̃ ganito: “menistro”,
“enritación”, “embitación”, “endino”, at iba pa, sa pagca’t ito ang
tinatawag na pakikisang-ayon, sa casalucuyang lacad ng̃ caugalian.
Hindi napaparoon sa Madrid cailan man ang cabo, ito ang cadahilana’t
Páhiná 325hindi niya nalalaman ang cung bakin gayon ang pananalitâ. ¡Pagcalalaking
bagay ang natututuhan sa Madrid!
—¿Sa macatuwid ng̃ayon ang dapat na pananalita’y?…
—Ayon sa pananalita ng̃ una, ¿alam mo na? Ang lupaing ito’y hindi pa
pantas, ¡iayon mo sa caugalian ng̃ una: Filipinas!—ang tugón ni Gómez
ng̃ boong pagpapawalang halaga.
Sacali’t masama ang pagcatanto ng̃ cabo sa mg̃a sarisaring wica, ang
capalit nama’y magaling siyang asawa: ang bagong canyang napag-aralan
ay dapat maalaman naman ng̃ canyang asawa, caya’t ipinagpatuloy niya ang
pagtuturo.
—Consola, ¿ano ang tawag mo sa iyong p—bayan?
—¿Ano ang aking itatawag sa canya? alinsunod sa itinuro mo sa akin
¡Felifenas!
—¡Haguisin cata ng̃ silla, p-!,—cahapo’y magalinggaling na ang
pagsasalita mo ng̃ pang̃alang iyan, sa pagca’t naaayon sa bagong
caugalian; datapuwa’t ng̃ayo’y dapat mong sabihin ng̃ alinsunod sa
matandang ugali Feli, hindi pala, ¡Filipinas!
—¡Tingnan mo, hindi pa acó luma! ¿ano ba ang pagca isip mo?
—¡Hindi cailang̃an! ¡sabihin mong Filipinas!
—¡Ayaw aco! Aco’y hindi isang lumang casangcapan … ¡bahagya pa lamang
nacagaganap aco ng̃ tatlompong taón!—ang isinagot na naglilis ng̃
mangas na parang naghahanda sa pakikiaway.
—Sabihin mo, napacap—, ó ¡babalabaguin cata ng̃ silla!
—Namasdan ni Consolasión ang galaw, nagdilidili at nagsabi ng̃ pautal,
na humihing̃a ng̃ malacas:
—Feli …Fele …File …
¡Pum! ¡erraes! ang silla ang siyang tumapos sa pananalita.
At ang kinawacasan ng̃ pagtuturo’y suntucan, calmusan, mg̃a sampalan.
Binuhucan siya ng̃ cabo, tinangnan naman ng̃ babae ang balbas ng̃ lalaki
at ang isang bahagui ng̃ catawan—hindi macapang̃agat sa pagca’t
umuugang lahat ang caniyang mg̃a ng̃ipin,—bumigay ng̃ sigaw ang cabo,
binitiwan siya ng̃ babae, huming̃ing tawad sa lalaki, umagos ang dugo,
nagcaroon ng̃ isang matang mahiguit ang capulahan cay sa isa, isang
barong gulagulanit, lumabas ang maraming mg̃a casangcapan sa canilang
pinagtataguan, datapua’t ang Filipinas ay hindi lumabas.
Mg̃a cawang̃is ng̃ ganitong bagay ang mg̃a nangyari cailan man at
caniPáhiná 326lang mapapag-usapan ang nauucol sa pagsasalità. Binabalac ng̃ cabo
ng̃ sakit ng̃ loob, sa caniyang pagcamasid sa pagsulong ng̃ pagcatututo
ng̃ pagsasalita ng̃ caniyang asawa, na sa loob ng̃ sampong taó’y hindi
na ito macapagsasabi ng̃ ano man. Gayon ng̃a naman ang nangyari. Ng̃
sila’y icasal, nacacawatas pa ang canyang asawa ng̃ wicang tagalog, at
nacapagsasalita pa ng̃ wicang castilà upang siya’y mawatasan; ng̃ayon,
dito sa panahón ng̃ pangyayari ng̃ aming mg̃a sinasaysay, hindi na siya
nacapagsasalità ng̃ ano mang wicà: totoong nawili na siya sa pagsasalita
ng̃ pacumpas-cumpas, patang̃o-tang̃ò at pailing-iling na lamang, na ano
pa’t canyang hinihirang pa naman yaong mg̃a sabing maririin at
maiing̃ay, caya ng̃a’t linaluan pa niya ng̃ hindi ano lamang ang
nagmunacala ng̃ “Volapuk”.
Nagcapalad ng̃a si Sisa na hindi siya mawatasan. Umunat ng̃ caunti ang
cunot ng̃ mg̃a kilay ng̃ alfereza, isang ng̃iti ng̃ catuwaan ang siyang
nagbigay saya sa caniyang mukha: hindi na ng̃a mapag-aalinlang̃anang
hindi siya marunong ng̃ wicang tagalog, “orofea” na siya.
—¡Asistente, sabihin mo sa babaeng ito sa wicang tagalog, na siya’y
cumanta! ¡hindi niya aco mawatasan, hindi siya marunong ng̃ castila!
Nawatasan ni Sisa ang asistente at kinanta niya ang canción ng̃ Gabi.
Pinakinggan ang paunang canta na may halong tawang palibac, ng̃uni’t
untiunting nawala sa canyang mg̃a labi ang tawa, pinakinggang magaling,
at ng̃ malao’y lumungcot at nag anyong nag-iisip ng̃ caunti. Ang tinig,
ang cahulugan ng̃ mg̃a tulâ at pati ng̃ canta’y tumatalab sa canya.
Nawawatasan niyang magaling: marahil nauuhaw sa ulan ang pusong iyong
mabato at tuyò, ayon sa “cundiman”, tila baga mandin ay nanaog naman sa
ibabaw ng̃ canyang pusò:
Páhiná 327—¡Huwag, huwag ca ng̃ cumanta!—ang sigaw ng̃ alfereza, sa ganap na
wicang tagalog, at tumindig na malaki ang balisa; ¡huwag ca ng̃ cumanta!
¡nacalalaguim sa akin ang mg̃a tulang iyan!
Tumiguil ang ul-ol na babae ng̃ pagcacanta: nagbitiw ang asistente ng̃
isang:—¡Aba! ¡sabe pala tagalog! (marunong pala ng̃ tagalog) at
nacatung̃ang̃ang tinitingnan ang guinoong babae na puspos ng̃ pagtataca.
Napagkilala nito na ipinagcanulo niya ang sariling catawan; nahiyà at
palibhasa’y hindi sa babae ang catutubo niyang damdamin, ang cahihiya’y
nauwì sa masilacbong galit at pagtatanim. Itinurò ang pintuan sa hindi
marunong mag-ing̃at na asistente, at sa isang sicad ay sinarhan ang
pintò, pagcalabas niya. Lumibot na macailan sa silid, na pinipilipit ng̃
nang̃ing̃ilis niyang mg̃a camay ang látigo, tumiguil na bigla sa tapat
ng̃ ul-ol na babae, at saca sinabi sa canya sa wicang castilà;—¡Sayaw!
Hindi cumilos si Sisa.
—¡Sayaw, sayaw!—ang inulit-ulit ng̃ tinig na nacalalaguim.
—Tiningnan siya ng̃ ulol na babae ng̃ titig na walang diwa, walang
cahulugan; itinaas ng̃ alfereza ang caniyang isang bisig, at ang isa
namang bisig Páhiná 328pagcatapos, at saca ipinagpag ang dalawang bisig: walâ ring
naguing cabuluhan. Hindi nacacawatas si Sisa.
Siya’y naglulucsó, naggagalaw, ibig niyang sa gayóng gawa’y gagarin siyá
ni Sisa. Naririnig sa dacong malayo ang música ng̃ procesióng tumutugtog
ng̃ isáng marchang malungcót at dakila, datapuwa’t naglulucso ang
guinoong babae ng̃ catacot tacot na ang sinusunod ay ibang compás, ibang
música ang tumútunog sa loob ng̃ canyáng budhi. Tinititigan siya ni
Sisang hindi gumágalaw; isang wangki sa pagtatacá ang naguhit sa canyáng
mg̃a matá, at isáng bahagyáng ng̃iti ang siyáng nagpapagalaw sa canyáng
mg̃a putlaing mg̃a labi: kinalulugdan niyá ang sayaw ng̃ guinoong babae.
Huminto itó at tila mandin nahihiyâ, iniyaang ang latigo, yaong calaguim
laguim na látigong kilalá ng̃ mg̃a magnanacaw at ng̃ mg̃a sundalo, na
gawa sa Ulang̃o at pinag-inam ng̃ alferez sa pamamag-itan ng̃ mg̃a cawad
na doo’y ipinulupot, at nagsalita:
—¡Icaw naman ang nauucol sumayáw ng̃ayon!… ¡sayáw!
At pinasimulang paluin ng̃ marahan ang waláng ano mang takip na mg̃a paa
ng̃ ul-ol na babae, hanggáng sa magcang̃iwing̃iwi ang pagmumukha nito sa
sakít, na anó pa’t pinilit niyáng magsanggalang ng̃ mg̃a camáy.
—¡Ajá! ¡nagpapasimula ca na!—ang isinigaw na taglay ang catuwaang
malupit, at mula sa “lento” (madalang) ay iniuwi sa isang “allegro
vivace” (masaya at madalas).
Sumigaw ang cahabaghabag na babae ng̃ isang daing sa sakít, at
dalidaling itinaas ang paa.
—¡Sasayaw ca ba, p-india?—ang sinasabi ng̃ guinoong babae, at
tumutunog at humahaguinit ang latigo.
Nagpacalugmoc si Sisa sa sahig, tinangnan ng̃ dalawang camay ang mg̃a
binti, at tinitigan ang canyang verdugo ng̃ mg̃a matang nacatiric.
Dalawang malacas na hagupit ng̃ látigo sa licod ang pilit sa canyang
tumindig, at hindi na isáng daing, cung di dalawang atung̃al ang siyang
isinigaw ng̃ culang palad na sira ang isip. Nawalat ang canyang manipis
na barò, pumutoc ang balat at bumalong ang dugò.
Nacapagpapagalac ng̃ mainam sa tigre ang pagcakita ng̃ dugô:
nagpasilacbo ng̃ loob ni doña Consolación ang dugo ng̃ canyang
pinahihirapan.
—¡Sayaw, sayaw, condenada, maldita! ¡Mapacasamà nawà ang inang
nang̃anac sa iyo!—ang isinigaw;—¡sayaw ó papatayin cata sa capapalò
ng̃ látigo.
Páhiná 329At ang canyang guinawa’y hinawacan niya ng̃ isang camay ang babaeng
ulol, samantalang pinapalo naman niya, ito at ng̃ canyang isang camay,
at nagpasimulà siya ng̃ paglukso at pagsayaw.
Sa cawacasa’y napagkilala ng̃ ulol na babae ang sa canya’y ibig, caya
ng̃a’t ipinagpatuloy niya ang paggalaw na walang wasto ng̃ canyang mg̃a
bisig. Isang ng̃iti ng̃ ligaya ang siyang nagpacubot sa mg̃a labì ng̃
maestra, ng̃iti ng̃ isang Mefistófeles na babae na nangyaring
nacapag-anyo ng̃ isang alagad; ang ng̃iting iyo’y may taglay na
pagtatanim, pagpapawalang halaga, paglibak at kalupitan, datapuwa’t
walang magsasabing yao’y may cahalong halakhac.
At sa pagcatigagal ng̃ pagtatamong lugod sa caniyang gawa’y hindi niya
naring̃ig ang pagdating ng̃ canyang esposo, hangang sa biglang nabucsan
ng̃ malaking ing̃ay ang pinto sa isang tadyac.
Sumipot doon ang alférez na namumutla’t marilim ang mukhâ; napanood ang
doo’y nangyayari at ibinulusoc sa canyang asawa ang isang catacottacot
na titig. Ito’y hindi cumilos sa kinalalagyan at nanatiling nacang̃iti
ng̃ boong pagcawalang kinahihiyaan.
Inilagay ng̃ alférez ng̃ lubos na pagpapacamairuguin ang canyang camay
sa balicat ng̃ magsasayaw na caiba sa lahat, at ipinag-utos na tumiguil
ng̃ pagsayaw. Huming̃a ang ulol na babae at dahandahang naúpo sa lapag
na narurumhan ng̃ canya ring dugò.
Nagpatuloy ang catahimican: humihing̃asing ng̃ malacas ang alférez;
kinuha ang látigo ng̃ babaeng sa canya’y humihiwatig at tumiting̃in ng̃
mg̃a matang wari’y tumatanong, at saca sa canya’y nagsabi ng̃ tinig na
payapa at madalangdalang:
Páhiná 330—¿Ano ang nangyayari sa iyo? ¡Hindi ca man lamang nagbigay sa akin ng̃
magandang gabi!
Hindi sumagot ang alférez, at ang guinawa’y tinawag ang “asistente.”
—Dalhin mo ang babaeng ito,—anya;—¡pabigyan mo siya cay Marta ng̃
ibang baro at sabihin mo tuloy na gamutin! Pacanin mo siyang magaling at
bigyan mo ng̃ isang magaling na higaan … ¡icaw ang bahala, pagca
siya’y inyong pinaglupitan! Bucas ay ihahatid siya sa bahay ni guinoong
Ibarra.
Pagcatapos ay sinarhang mabuti ang pintuan, inilagay ang talasoc at saca
lumapit sa canyang asawa.
—¡Naghahanáp icaw na basaguin co ang mukha mo!—ang sa canya’y sinabing
nacasuntoc ang mg̃a camay.
—¿Ano ang nangyayari sa iyo?—ang tanong ng̃ babae na tumindig at
umurong.
—¿Ano ang nangyayari sa akin?—ang sigaw ng̃ tinig na cahawig ng̃
culog, casabay ng̃ isang tung̃ayaw, at pagcatapos na maituro sa babae
ang isang papel na puspos ng̃ sulat na tila cahig ng̃ manoc, ay
nagpatuloy ng̃ pananalita:
—¿Hindi mo ba ipinadala ang sulat na ito sa Alcalde, at iyong sinabing
pinagbabayaran aco upang aking ipahintulot ang sugal, babaeng p—?
¡Aywan co cung bakit hindi pa kita linûlusay!
—¡Tingnan natin! ¡tingnan natin cung macapang̃ang̃ahas ca!—ang sinabi
sa canya ng̃ babaeng nagtátawa’t siya’y linilibac;—¡ang lulusay sa
aki’y isang malaking totoo ang cahigtan ng̃ pagcalalaki sa iyo!
Narinig ng̃ alférez: ang gayong alimura, ng̃uni’t namasdan niya ang
látigo. Dumampot ng̃ isang pinggan sa mg̃a na sa ibabaw ng̃ isang mesa,
at ipinukol sa ulo ng̃ asawa: ang babaeng dating bihasa na sa ganitong
pakikiaway, agad-agad yumucod, at ang pingga’y sa pader tumama at doon
nabasag; gayon din ang kinahangganan ng̃ isang mangcoc at ng̃ isang
cuchillo.
—¡Duwag!—ang sigaw ng̃ babae,—¡hindi ca macapang̃ahas lumapit!
At linurhan ang alférez upang ito’y lalong magng̃itng̃it. Pinagdimlan
ang lalaki at umaatung̃al na hinandulong ang babae; ng̃uni’t hinaplit
nito ng̃ caguilaguilalas na caliksihan ang mukha ng̃ lalaki at saca
sumagasang tumacbong tuloytuloy sa canyang silid, at biglang sinarhan
ng̃ malacas ang pinto. Hinabol siya ng̃ alférez, na humahagoc sa galit
at sa sakit ng̃ palong tinanggap, ng̃uni’t walang nasunduan cung di
mapahampas sa pintò, bagay na sa canya’y nagpabulalas ng̃ mg̃a
tung̃ayaw.
—¡Sumpaín nawà ang iyong angcan, babaeng baboy! ¡Bucsán mo, p—p—,
bucsan mo, sa pagca’t cung hindi’y babasaguin co ang iyong bung̃ô!—ang
iniaatung̃al, at kinacalabog ang pinto ng̃ canyang mg̃a suntoc at sicad.
Hindi sumasagot si doña Consolación. Nariring̃ig sa dacong loob ang
calampagan ng̃ mg̃a silla at mg̃a baul, na anaki mandin nagtatayo ng̃
isang cutà sa pamamag-itan ng̃ mg̃a casangcapang-bahay. Yumayanig ang
bahay sa mg̃a sicad at mg̃a tung̃ayaw ng̃ lalaki.
—¡Huwag cang pumasoc! ¡huwag cang pumasoc!—ang sabi ng̃ maasim na
tinig ng̃ babae; ¡papuputucan co icaw pagca sumung̃aw ca!
Tila mandin untiunting pumapayapa ang lalaki, at nagcasiya na lamang
siya sa magpalacadlacad ng̃ paroo’t parito sa magcabicabilang dulo ng̃
salas, na ang isang halimaw na na sa sa jaula ang catulad.
Páhiná 331—¡Pasalansang̃an ca’t magpalamig icáw ng̃ ulo!—ang patuloy na paglibac
ng̃ babae, na tila mandin nacatapos na ng̃ pagtatayo ng̃ caniyang
pangsangalang na cutà.
—¡Isinusumpa co sa iyo, na pagca kita’y nahaguip, cahi’t ang Dios ay
hindi ca makikita, salaulang babaeng p—!
—¡Oo! masasabi mo na ang ibiguin!… ¡aayaw cang aco’y magsimba! ¡aayaw
mo acong bayaang gumanap sa Dios!—ang sabi ng̃ boong capalibhasaang
siya lamang ang marunong gumawà.
Dinampot ng̃ alférez ang canyang capacete, naghusay ng̃ caunti, at saca
umalis na ang hakbang ay malalaki, datapwa’t pagcaraan ng̃ ilang
sandali’y dahandahang bumalic: siya’y nag-alis ng̃ canyang mg̃a bota.
Palibhasa’y bihasang macapanood ang mg̃a alila roon ng̃ mg̃a ganitong
pangyayari, caraniwang sila’y inaabot ng̃ yamot, ng̃uni’t canilang
pinagtakhan ang pag-aalis ng̃ mg̃a bota, bagay na hindi dating
guinagawa, caya’t nang̃agkindatan ang isa’t isa.
Naupo ang alférez sa isang silla, sa tabi ng̃ dakilang pinto, at
nacapagtiis na maghintay roon ng̃ mahiguit na calahating oras.
—¿Tunay bagang umalis ca na ó naririyan ca pa, lalaking cambing?—ang
tanong na manacanaca ng̃ tinig, na pinagbabagobago ang lait, ng̃uni’t
nalalao’y ilinalacas.
Sa cawacasa’y untiunting inalis niya ang mg̃a casangcapang ibinunton sa
tabi ng̃ pinto: naririnig ng̃ lalaki ang calampag, caya’t siya’y
ng̃uming̃iti.
—¡Asistente! ¿umalis na ba ang pang̃inoon mo?—ang sigaw ni doña
Consolación.
Sumagot ang asistente sa isang hudyat ng̃ alférez:
—Oo po, guinoo, umalis na.
Naring̃ig ang masayang tawa ng̃ babae, at saca hinugot ang talasoc ng̃
pinto …
Isang sigaw, ang calabog ng̃ catawang natutumba, mg̃a sumpa, atung̃alan,
mg̃a tung̃ayaw, mg̃a hampas, mg̃a tinig na paós … ¿Sino ang
macapagsasaysay ng̃ nangyari sa cariliman ng̃ silid na tulugan?
Ang asistente ay napasapanig ng̃ bahay na pinaglulutuan, at nagbigay sa
tagapagluto ng̃ isang hudyat na macahulugan.
—¡At icaw ang magbabayad!—ang sinabi sa asistente ng̃ tagapagluto.
—¿Aco? ¡Cung sacali’y ang bayan ang siyang magbabayad! Itinanong niya
sa akin kung umalis na: tunay; ng̃uni’t bumalik.
Páhiná 332 ## XL.
ANG CATUWIRA’T ANG LACAS.
Niyao’y may icasampong oras na ng̃ gabi. Nanghihinamad na napaiimbulog
at nagnining sa madilim na lang̃it ang ilang globong papel, na
ipinaitaas sa pamamag-itan ng̃ asó at ng̃ hang̃ing pinainit. Ang ilang
mg̃a globong pinamutihan ng̃ mg̃a bomba’t coetes ay nang̃asunog at
isinasapang̃anib ang lahat ng̃ bahay; dahil dito’y may nakikita pang
mg̃a tao sa mg̃a palupo, na may mg̃a dalang isáng mahabang cawayang sa
dulo’y may nacacabit na basahan at saca isang baldeng tubig.
Naaaninagnagan ang maiitim nilang anyo sa malamlam na liwanag ng̃
impapawid, at ang cahalimbawa nila’y mg̃a fantasmang mula sa alang-alang
na nanaog upang manood ng̃ mg̃a casayahan ng̃ mg̃a tao. Sinusuhan din
naman ang maraming mg̃a “rueda”, mg̃a “castillo”, mg̃a toro ó mg̃a
calabaw na apoy, at isang malaking volcang sa ganda at cadakilaa’y
linaluan ang calahatlahatang nakita hanggang sa panahong iyon ng̃ mg̃a
taga San Diego.
Ng̃ayo’y tumutung̃o ang caramihang mg̃a tao sa dacong plaza ng̃ bayan,
upang panoorin ang huling palalabasin sa teatro. Dito’t doo’y may
nakikitang mg̃a ilaw ng̃ Bengala (luces de Bengala), na siyang
lumiliwanag ng̃ catacataca sa masasayang mg̃a pulutong; gumagamit ang
mg̃a bata ng̃ mg̃a sigsig sa paghahanap ng̃ mg̃a bombang hindi pumutoc,
at iba pang mg̃a labí na mangyayari pang gamitin, datapuwa’t tumugtog
ang música ng̃ isang palatandaan, at ng̃ magcagayo’y linisan ng̃ lahat
ang capatagang iyon.
Mainam na totoo ang pagcacapaliwanag sa tablado, libolibong mg̃a ilaw
ang nacaliliguid sa mg̃a haligui, nacabitin sa bubung̃an, at nasasabog
sa sahig na masinsin ang pagcacapulupulutong. Isáng alguacil ang siyáng
nag-aalaga ng̃ mg̃a ilaw na iyón, at pagca napaparoon at ng̃ mapagbuti
ang mg̃a ilaw na cucutapcutap, siya’y pinagsusutsutanan at sinisigawan
ng̃ madla;—¡Nariyan na, nariyan na siyá!
Páhiná 333Sa haráp ng̃ escenario (palabasan) ay pinagtotonotono ng̃ orquesta ang
canilang mg̃a instrumento, ipinariring̃ig ang mg̃a pang̃unahin ng̃ mg̃a
tugtuguin; sa licuran ng̃ orquesta’y naroroon ang lugar na sinasabi ng̃
corresponsal sa canyáng sulat. Ang caguinoohan sa bayan, ang mg̃a
castila at ang mg̃a mayayamang dayo’y nang̃agsisiupo na sa nahahanay na
mg̃a silla. Ang bayan, ang mg̃a taong walang catungculan at walang mg̃a
dang̃al na caloob ng̃ pamahalaa’y siyang nacalalaganap sa nang̃atitirang
lugar sa plaza; may pas-ang bangco ang mg̃a iba, na ang caraniwa’y hindi
ng̃ upuan cung di ng̃ bigyang cagamutan ang pagca pandac:
pinanggagaling̃an ang ganitóng gawâ ng̃ maiing̃ay na mg̃a pagtutol ng̃
mg̃a walang bangco; pagcacagayo’y nang̃agsisipanaog agad-agad ang mg̃a
nacatayo sa bangco; ng̃uni’t hindi nalalao’t sila’y muling pumapanhic,
na parang walang ano mang nangyari.
Mg̃a pagpaparoo’t parito, mg̃a sigawan, mg̃a ing̃ayan sa pagtataca, mg̃a
halakhacan, isáng huli na sa panahóng “buscapié”, isang “reventador” ang
siyang nang̃agdáragdag ng̃ caing̃ayan. Sa daco rito’y may nababaling paa
ng̃ isáng bangco at nang̃ahuhulog sa lupa, sa guitna ng̃ tawanan ng̃
caramihan, ang mg̃a taong nanggaling sa malayo at ng̃ macapanood ay
ng̃ayo’y siyang naguiguing panoorin; sa daco roo’y nang̃ag-aaway sa
pagpapang̃agaw sa lugar; sa dacong malayo pa roo’y may nariring̃ig na
isáng calampagan ng̃ nababasag na mg̃a copa at mg̃a botella: yao’y si
Andeng na may daláng mg̃a alac at mg̃a pangpatid uhaw; maing̃at na
tang̃an ng̃ dalawang camay ang malapad na bandeja, ng̃uni’t canyang
nacasalubong ang sa canya’y nang̃ing̃ibig, na nag-acalang magsamantala
ng̃ gayong calagayan …
Nang̃ung̃ulo sa pamamanihala at cahusayan ng̃ panoorin ang teniente
mayor na si don Filipo; sa pagca’t malulugdin sa “monte” ang
gobernadorcillo. Ganito ang sabi ni don Filipo cay matandang Tasio:
—¿Ano caya ang mabuti cong gawin?—ang sabi niyá;—hindi tinanggap ng̃
Alcalde ang pagbibitíw co ng̃ catungculan;—”¿inaacala po ba ninyóng
salá’t cayó sa lacás sa pagganap ng̃ inyóng mg̃a catungculan?”—ang
itinanóng sa akin.
—At ¿ano ang inyong isinagot?
—¡Guinoong Alcalde!—ang aking isinagot;—ang mg̃a lacas ng̃ isang
teniente mayor, cahi’t magpacawalawalang capacanan, pawang catulad ng̃
mg̃a lacas ng̃ lahat ng̃ mg̃a pinuno: nanggagaling ang mg̃a lacas na
iyan sa mg̃a matataas na pinunò. Tinatanggap ng̃ cahi’t hari man ang
canyang mg̃a lacas sa bayan at tinatanggap Páhiná 334naman ng̃ bayan sa Dios ang
canyang lacas. ¡Itong bagay na ito pa naman ang wala sa akin, guinoong
Alcalde!—Datapuwa’t hindi aco pinakingan ng̃ Alcalde, at sinabi sa
aking pag-uusapan na raw namin ang mg̃a bagay na ito pagca tapos ng̃
mg̃a fiesta.
—¡Cung gayo’y tulung̃an nawa cayo ng̃ Dios!—ang sinabi ng̃ matanda, at
nag-acalang umalis.
—¿Aayaw po ba cayong manood ng̃ palabas?
—¡Salamat! hindi co kinacailang̃an ang sino man sa pananaguinip at sa
paggawa ng̃ mg̃a caululan, sucat na acong mag-isa,—ang isinagot ng̃
filósofong calakip ang isang tawang palibac;—datapuwa’t ng̃ayo’y
naalaala co, ¿hindi ba tinatawag ang inyong paglilining ng̃ caugalia’t
hilig ng̃ ating bayan? Payapa, ng̃uni’t malulugdin sa mg̃a panooring
nauucol sa mg̃a pagbabaca at sa mg̃a labanang sumasabog ang dugò, ibig
ang pagcacapantay-pantay, datapuwa’t sumasamba sa mg̃a emperador, sa
mg̃a hari at sa mg̃a príncipe; hindi mapagpitagan sa religión, ng̃uni’t
iniwawaldas ang pamumuhay sa mg̃a walang cabuluhang pag paparang̃alan sa
mg̃a fiesta; ang mg̃a babae rito sa atin ay may caugaliang matimyas,
ng̃uni’t nang̃ahahaling pagca nacacakita ng̃ isang princesang
nagpapa-ikit ng̃ sibat … ¿nalalaman po ba ninyo cung ano ang
cadahilanan nito? Talastasin po ninyong dahil sa….
Pinutol ang canilang salitaan ng̃ pagdating ni María Clara at ng̃
canyang mg̃a caibigang babae. Tinanggap sila ni don Filipo, at sinamahan
sila sa canicanilang upuan. Sumusunod sa canila ang curang may casamang
isa pang franciscano’t ilang mg̃a castila. Casama rin naman ng̃ cura ang
ilang mg̃a mamamayang ang hanap-buhay umalacbay tuwina sa mg̃a fraile.
—¡Bigyang pala nawà sila ng̃ Dios naman sa cabilang buhay!—anang
matandang Tasio, samantalang lumalayo.
Pinasimulan ang palabas cay Chananay at cay Marianito, sa pagcanta ng̃
“Crispino e la comare”. May mg̃a mata at may pakinig ang lahat ng̃ na sa
escenario, liban lamang sa isá: si párì Salvi. Tila mandin walang
sinadyâ ng̃ nagbibigay paroon cung di bantayan si María Clara, na ang
tinataglay na cahapisa’y nagbibigay sa canyang cagandahan ng̃ isang
anyong cahimahimalá sa ningning at cahalagahan, na ano pa’t
napagwawaring tunay ng̃ ang may catuwirang siya’y panoorin ng̃ boong
pagliyag. Ng̃uni’t hindi nang̃agsasaysay ng̃ pagliyag ang mg̃a mata ng̃
franciscano, na lubhang natatago sa malalim na hungcag na kinalalagyan
ng̃ canyang mg̃a paning̃in; nababasa sa mg̃a titig na iyon ang isang
Páhiná 335bagay na cahapisang may malaking pagng̃ing̃itng̃it: ¡gayon marahil ang
mg̃a mata ni Caín sa panonood, buhat sa malayo, ng̃ Paraiso, ng̃ mg̃a
caligayahan, doo’y ipinakilala sa canya ng̃ canyang ina!
Nagtátapos na ang “acto” (bahagui) ng̃ pumasoc si Ibarra;
pinanggaling̃an ang pagdating niya roon ng̃ isang bulungbulung̃an: siya
at ang cura ang siyang pinagtining̃an ng̃ pagpansin ng̃ lahat.
Datapuwa’t parang hindi nahiwatigan ng̃ binata ang bagay na iyon, sa
pagca’t bumati siya ng̃ walang kimì cay María Clara at sa canyang mg̃a
caibigang babae, at naupo sa tabi ng̃ canyang casintahan. Si Sinang ang
tang̃ing nagsalitâ:
—¿Pinanood mo ba ang volcan?—ang initanong.
—¿Hindi caibigan? ako’y napilitang aking samahan ang Capitan General.
—Cung gayo’y ¡sayang! Casama namin ang cura, at sinasaysay sa amin ang
mg̃a naguing buhay ng̃ mg̃a napacasama; ¿nakita mo na? tacutin cami at
ng̃ huwag caming macapagsaya, ¿nakita mo na?
Nagtindig ang cura at lumapit cay don Filipo, na tila mandin canyang
pinakipagtalunan ng̃ masilacbo. Mainit ang pananalita ng̃ cura,
mahinusay naman at mahina ang pananalita ni don Filipo.
—Dinaramdam co pong hindi aco macapagbigay-loob sa inyo; ang sabi ni
don Filipo;—si guinoong Ibarra’y isa sa mg̃a lalong malalaki ang ambag,
at may catuwirang macalagay rito samantalang hindi nanggugulo ng̃
capayapaan.
—¿Ng̃uni’t hindi ba panggugulo ng̃ capayapaan ang magbigay casalanan sa
mabubuting mg̃a cristiano? ¡Iya’y isang pagpapabayang macapasoc ang
isang lobo sa cawan ng̃ mg̃a mababait na tupa. ¡Sasagot ca sa bagay na
ito sa harap ng̃ Dios at sa harap ng̃ mg̃a matataas na puno!
Cailan man po’y nananagot aco, padre, sa lahat ng̃ mg̃a gawang bucal sa
aking sariling calooban,—ang isinagot ni don Filipo na yumucod ng̃
caunti;—datapuwa’t hindi binibigyang pahintulot aco ng̃ aking maliit na
capangyarihang makialam sa mg̃a bagay na nauucol sa religión. Ang mg̃a
nag-iibig mang̃ilag na canyang macapanayam ay huwag makipagsalitaan sa
canya: hindi naman namimilit si guinoong Ibarra canino man.
—¡Ng̃uni’t isáng pagbibigay puang sa pang̃anib, at cung sino ang
umiibig sa pang̃anib ay sa pang̃anib namamatay!
—Wala acóng nakikitang anó mang pang̃anib, padre: ang guinoong Alcalde
at ang Capitan General, na aking mg̃a punong matataas, capuwa
nakipag-usap Páhiná 336sa canyá sa boong hapong itó, at hindi ng̃a acó ang sa
canila’y magpapakilalang masama ang canilang guinawa.
—Cung hindi mo siyá palalayasin dito’y cami aalis.
—Daramdamin cong totoo, datapuwa’t hindi aco macapagpapalayas dito sa
canino man.
Nagsisi ang cura sa sinabi, ng̃uni’t wala ng̃ magawa. Humudyát sa
canyáng casama, na nagtindig na masama ang loob, at capuwa sila umalis.
Guinagád silá ng̃ mg̃a taong caniláng cacampí, baga man inirápan muna
nila ng̃ boong pagtataním si Ibarra.
Napuspos ang ugong ng̃ mg̃a bulungbulung̃an at salisalitaan: ng̃
magcagayo’y nang̃agsilapit at nang̃agsibati sa binatang si Ibarra ang
ilang mg̃a tao, at sinabi sa canyá:
—¡Sumasainyo cami; huag po ninyóng pansinin ang mg̃a iyán!
—¿Sinong mg̃a “iyan”?—ang itinanong na nagtátaca.
—¡Iyang mg̃a nagsialis at ng̃ mapang̃ilagan ang macapanayam po ninyo!
—¿At ng̃ mapang̃ilagan ang aking pakikipanayam? ¿ang aking
pakikipanayam?
—¡Opo! ¡anila’y excomulgado raw po cayó!
—Sa pagtatacá ni Ibarra’y hindi naalaman cung anó ang sasabihin, at
luming̃ap sa canyáng paliguid. Canyáng nakita si María Clara na
tinatacpan ang mukha ng̃ canyáng abanico.
—Ng̃uni’t ¿ito baga’y dapat cayang mangyari?—ang sa cawacasa’y bigláng
sinabi ng̃ malacás;—¿casalucuyan bang na sa unang panahón tayo ng̃
cadilimán? Sa macatuwid baga’y….
At lumapit sa mg̃a dalaga, at binago ang anyo ng̃ pananalitâ.
—Pagpaumanhinan ninyó acó,—anyá,—nacalilimot acóng mayroon paláng sa
aki’y naghihintay na aking catipán; magbabalic acó at ng̃ cayo’y aking
masamahan.
—¡Huwag cang umalís!—ang sa canya’y sinabi ni Sinang;—sasayaw si
Yeyeng sa “La Calandria”; ¡totoong calugodlugod sumayaw!
—Hindi maaari, caibigan co, datapuwa’t aco’y bábalic.
Lalong lumala ang mg̃a bulungbulung̃an.
Samantalang lumalabas si Yeyeng na nacasuot “chula” at sinasabi ang “Da
usté su permiso?” (“¿Ipinagcacaloob po ba ninyo ang inyong pahintulot?”)
at sinasagot siya ni Carvajal ng̃ “Pase usté adelante” (“Tumuloy po
cayo”) at iba pa, nang̃agsilapit ang dalawang sundalo ng̃ guardia civil
cay don Filipo Páhiná 337at hinihing̃ing ihinto ang pagpapalabas.
—¿At bakit?—ang tanong ni don Filipo na nagtataca.
—Sa pagca’t nagsuntucan ang alférez at ang guinoong babae ay hindi sila
macatulog.
—Sabihin po ninyo sa alférez, na binigyan cami ng̃ capahintulutan ng̃
Alcalde Mayor, at ”wala sino man” sa bayang may capangyarihan
sumalangsang sa capahintulutang ito, cahi’t ang gobernadorcillo man, na
siyang tang̃i cong mataas na puno.
—¡Talastasin ninyong kinakailang̃ang itiguil ang palabas!—ang inulit
ng̃ mg̃a sundalo.
Tinalicdan sila ni don Filipo. Nang̃agsialis ang mg̃a guardia.
Hindi sinabi canino man ni don Filipo ang nangyaring ito at ng̃ huwag
magulo ang catahimican.
Ng̃ matapos na ang bahaguing iyon ng̃ zarzuela na totoong
pinagpurihanan, lumabas naman ang Príncipe Villardo, at hinahamon ng̃
away ang lahat ng̃ mg̃a morong pumipiit sa canyang amá; pinagbabalaan
sila ng̃ bayaning puputlan silang lahat ng̃ úlo, at ang mg̃a ulong ito’y
ipadadala sa buwan. Sa cagaling̃ang palad ng̃ mg̃a moro, na
nang̃agsisipaghanda na sa labanang tinutugtugan ng̃ “himno de Riego”, ay
siyang pagcacaroon ng̃ isang gulo. Biglang nagsihinto ng̃ pagtugtog ang
mg̃a bumubuo ng̃ orquesta at canilang linusob ang teatro, pagcatapos
maipaghaguisan ang canilang mg̃a instrumento. Ang matapang na si
Villardo, na hindi inaacalang mang̃agsisirating ang mg̃a taong iyong,
canyang ipinalagay na cacampi ng̃ mg̃a moro, inihaguis naman ang canyang
espada at escudo at saca bumigay ng̃ tacbo; nang makita ng̃ mg̃a morong
tumatacas ang cakilakilabot na cristianong iyon, hindi sila
nag-alinlang̃ang siya’y canilang gagarin: may nariring̃ig na mg̃a
sigawan, mg̃a daing, tung̃ayawan, mg̃a salitang capusung̃an,
nagtatacbuhan ang mg̃a tao, nang̃amatay ang mg̃a ilaw, ipinaghahaguisan
sa impapawid ang mg̃a vaso ng̃ ilaw, at iba pa.—¡Mg̃a tulisan! ¡Mg̃a
tulisan!—ang sigaw ng̃ mg̃a iba.—¡Sunog! ¡sunog! ¡mg̃a
magnanacaw!—ang sigawan naman ng̃ mg̃a iba; nang̃agsisitang̃is ang mg̃a
babae’t ang mg̃a musmos, gumugulong sa lupa ang mg̃a banco at ang mg̃a
nanonood, sa guitna ng̃ ligalig, pagcacaing̃ay at caguluhan.
¿Ano ang nangyari?
Ilinagad ng̃ dalawang guardia civil na may tang̃ang pamalo ang mg̃a
músico at ng̃ pahintuin ang pinalalabas; sila’y narakip, baga man
nagsisilaban, Páhiná 338ng̃ teniente mayor, na casama ang caniyang mg̃a
cuadrillerong ang dalang sandata’y ang canilang mg̃a lumang sable.
—¡Inyong ihatid sila sa tribunal!—ang sigaw ni don Filipo,—cayó ang
bahala pagca sila’y nacawala!
Bumalic na si Ibarra at canyang hinanap si María Clara. Nang̃agsicapit
sa canya ang natatacot na mg̃a dalagang pawang nang̃ang̃atal at
nang̃amumutla; dinarasal ni tía Isabel ang mg̃a letanía sa wicang latin.
Ng̃ pagbalicang loob ng̃ caunti ang mg̃a tao sa pagcagulat, at ng̃
canilang matalastas cung ano ang nangyari, nag-alab ang galit sa lahat
ng̃ mg̃a dibdib. Umulan ang mg̃a bato sa pulutong ng̃ mg̃a cuadrillerong
naghahatid sa dalawang guardia civil; may isang nagyayacag na silabin
ang cuartel at iihaw roon si doña Consolacióng casama ang alférez.
—¡Sa ganyan lamang sila pinakikinabang̃an!—ang sigaw ng̃ isang babaeng
naglililis ng̃ canyang mangas at iniunat ang canyang mg̃a
bisig;—panggugulo ng̃ bayan! ¡Wala silang nalalamang pag-usiguin cung
di ang mababait na mg̃a tao! ¡Nariyan ang mg̃a tulisan at ang mg̃a
magsusugal! ¡Sunuguin natin ang cuartel!
Hinihipò ng̃ isa ang canyang bisig at humihing̃ ng̃ confesión;
cahabaghabag na mg̃a taghoy ang lumalabas sa ilalim ng̃ mg̃a bangcong
nang̃atumba: yao’y isang caawaawang músico. Punongpuno ang escenario ng̃
mg̃a artista at ng̃ mg̃a taong bayan. Nariyan si Chananay, na nacasuot
ng̃ Leonor sa Trovador, na nakikipagsalitaan ng̃ wicang tinda cay Ratia,
na nacasuot maestro ng̃ escuela; si Yeyeng na nacabalot ng̃ malaking
panyong sutla na na sa tabi ng̃ príncipe Villardo; pinagpipilitan ni
Balbino’t ng̃ mg̃a morong aliwin ang mg̃a músicong may mg̃a nasactan at
hindi. Nagpapacabicabila ang ilang mg̃a castila at pinagsasabihan ang
bawa’t canilang nasasalubong.
Datapuwa’t may nagcacabilog ng̃ isang pulutong. Napag-unawa ni don
Filipo ang canilang adhica at canyang tinacbo upang sansalain.
—¡Huwag sana ninyong sirain ang catahimican!—ang isinisigaw ni don
Filipo;—¡hihing̃i tayo bucas ng̃ carapatang tumbas sa caguluhang
canilang guinawa, bibigyan tayo ng̃ nauucol sa ating catuwiran;
nananagot aco sa inyong bibigyan tayo ng̃ nauucol sa ating catuwiran!
—¡Hindi!—ang isinasagot ng̃ ilan; ¡gayon din ang guinawa sa Calambà
(ng̃ 1879), gayon din ang ipinang̃aco, datapuwa’t walang ano mang
guinawa ang Alcalde! ¡Ibig naming gumawa ng̃ pagca justicia sa aming
camay! ¡Tayo na sa cuartel!
Páhiná 339Nawalang cabuluhan ang mg̃a pakikiusap ng̃ teniente mayor; nagpapatuloy
ang pulutong sa canilang panucala. Luming̃ap si don Filipo sa canyáng
paliguid at humahanap ng̃ sa canya’y tumulong ay canyáng nakita si
Ibarra.
—Guinoong Ibarra, ¡para na ninyóng awa! ¡Sila’y inyóng sansalain,
samanatalang humaharap acó ng̃ mg̃a cuadrillero!
—Anó ang aking magagawa?—ang itinanong ng̃ binata, na natitigagal,
datapuwa’t malayo na ang teniente mayor.
Si Ibarra naman ang nagling̃ap-ling̃ap sa canyáng paliguid, at
naghahanap siya ng̃ hindi nalalaman cung sino. Sa cagaling̃ang palad ay
anaki’y canyáng nasuliapan si Elías, na walang bahalang pinanonood ang
gayóng kilusan. Tinacbó siya ni Ibarra, hinawacan siyá sa bisig at
sinabi sa canya sa wikang castila:
—¡Alang-alang sa Dios! ¡gumawa po cayó ng̃ bahagya, sacali’t may
magagawa; wala po acong magawang anó man!
Tila mandin siya’y nawatasan ng̃ piloto, sapagca’t nawala siya’t sinuot
ang mg̃a bumubuo ng̃ pulutong.
Naring̃ig ang masilacbóng pagmamatuwiran, mabilís na tutulán; pagcatapos
ay untiunting nagpasimula ng̃ paghihiwahiwalay ng̃ mg̃a magcacapulutóng,
at naalis sa bawa’t isá ang anyóng may gagawing caguluhan.
At panahón na ng̃a, sa pagca’t lumalabas na ang mg̃a sundalong may
dalang mg̃a sandata at nacalagay sa dulo ng̃ fusil ang bayoneta.
¿Samantala’y ano ang guinagawa ng̃ cura?
Hindi pa nahihiga si párì Salví. Nacatindig siya, nacatuon ang noo sa
mg̃a “persiana”, sa dacong plaza ang tanaw, hindi cumikilos, at
manacanacang pinatatacas niya ang pinipiguil na buntong hining̃a. Cung
hindi sana napacadilim ang liwanag ng̃ canyang ilaw, marahil
napagmasdang napupuno ng̃ mg̃a luha ang canyang mg̃a mata. Gayon ang
caniyang naguing anyo sa isang horas halos.
Pinucaw siya sa ganitong calagayan ng̃ pagcacagulo sa plaza. Sinundan
ng̃ canyang mg̃a matang nangguiguilalas ang walang tuos na pagpaparoo’t
parito ng̃ mg̃a tao, at ang mg̃a tinig nila’y dumarating sa canyang
hagawhaw na lamang.—Isa sa mg̃a alilang dumating ang sa canya’y
nagbigay alam ng̃ nangyayari.
Dumaan sa canyang panimdim ang isang isipin. Sa guitna ng̃ mg̃a
caing̃ayan at caguluhan, sinasamantala ng̃ mg̃a may mahahalay na budhi
ang pagcagulat at cahinaan ng̃ loob ng̃ mg̃a babae; nang̃asisisiticas at
nang̃agliligtas sa sarili, sino ma’y walang nacacaalaala sa cang̃ino
man, hindi nariring̃ig ang sigaw, hiPáhiná 340nihimatay ang mg̃a babae,
nang̃agcacasaguian, nang̃asusung̃aba; dahil sa pagcagulat at pagcatacot
ay hindi pinakikinggan ang hibik ng̃ capurihang nalulugso, at sa
calaguitnaan ng̃ gabi … ¡at pagca nagcacaibigan! Tila mandin
nakikinikinita niyang calong ni Crisostomo si María Clarang hindi
nacamamalay-tao, at sila’y nang̃awala sa cadiliman.
Lumulucsong nanaog sa mg̃a hagdanan, walang sombrero, walang bastón at
parang sira ang isip na tinung̃o ang plaza.
Nasumpung̃an niya roon ang mg̃a castilang pinagwiwicaan ang mg̃a
sundalo, canyang tiningnan ang mg̃a upuang kinalalagyan ni María Clara
at ng̃ canyang mg̃a caibigan, at nakita niyang wala na sila roon.
—¡Padre Cura! ¡padre Cura!—ang sigawan sa canya ng̃ mg̃a castila;
ng̃uni’t hindi niya pinansin sila. Doo’y nacahing̃a siya: nakita niya sa
manipis na tabing na naroon ang isang anino, ang carapatdapat sambahing
anino, ang puspos ng̃ biyaya at calugodlugod na pang̃ang̃atawan ni María
Clara, at ang sa canyang tía na may dalang mg̃a taza at mg̃a copa.
—¡Magaling na lamang!—ang canyang ibinulong,—tila mandin walang
nangyari cung di ang pagcacasakit lamang.
Sinarhan ni tía Isabel, pagcatapos ang mg̃a capis ng̃ bintana, at hindi
na napakita ang caibig-ibig na anino.
Lumayo sa lugar na iyon ang cura, na di man lamang nakikita ang
caramihan. Nalaladlad sa harap ng̃ canyang mg̃a mata ang
cagandagandahang pang̃ang̃atawan ng̃ isang dalaga, na tumutulog at
humihing̃a ng̃ catamistamisan; naliliman ang bubong ng̃ mg̃a mata ng̃
mahahabang pilicmata, na ang calantican ay tulad sa mg̃a pilicmata ng̃
mg̃a Virgen ni Rafael; ng̃uming̃iti ang maliit na bibig; nalalarawan sa
boo ng̃ pagmumukhang yaon ang pagca Virgen, ang calinisang wagas, ang
pagca walang malay casalanan; ang pagmumukhang iyo’y isang lubhang
matimyas na panaguinip sa guitna ng̃ maputing damit ng̃ canyang higaan,
wang̃is sa isang ulo ng̃ querubín sa guitna ng̃ mg̃a alapaap.
Nagpatuloy ng̃ pagcakita ang panimdim ni pari Salví ng̃ iba’t iba pang
mg̃a bagay …; ¿ng̃uni’t sino ang macapaglilipat sa papel ng̃ lahat ng̃
mapapanimdim ng̃ isang nag-aalab na budhi?
Marahil ay ang Corresponsal ng̃ periódico, na winacasan ang pagsaysáy
ng̃ fiesta at ng̃ lahat ng̃ mg̃a nangyari sa ganitong paraan:
“Macalilibong salamat, walang hangang salamat sa sumapanahon at masicap
na pamamag-itan ng̃ totoong cagalanggalang na si pari fray Bernardo
Salví, Páhiná 341na hindi kinatacutan ang lahat ng̃ pang̃anib, sa guitna ng̃
bayang iyóng nagng̃ing̃itng̃it ng̃ galit, sa guitna ng̃ caramihang wala
ng̃ pinagpipitaganan; waláng bastón, walang sombero’y pinayapa niyá ang
mg̃a galit ng̃ caramihan, na waláng ibang guinamit liban na lamang sa
canyáng mapanghicayat na pananalita, at ang cadakilaan at capangyarihang
cailan ma’y hindi nagcuculang sa sacerdote ng̃ isang Religión ng̃
Capayapaan. Linisan ng̃ banal na religioso ang mg̃a catamisan ng̃
pagcahimbing, na tinatamasa ng̃ lahat ng̃ magandang diwa na gaya ng̃
canyang taglay, upáng mailagang mangyari ang isang munting casacunaan sa
canyáng mg̃a oveja. Hindi ng̃a marahil calilimutan ng̃ mg̃a mamamayan sa
San Diego ang ganitong lubhang magaling na guinawa niyá at magpacailan
ma’y kikilanlin sa canyang utang na loob!”
Páhiná 342 ## XLI.
DALAWANG PANAUHIN.
Dahil sa calagayan ng̃ calooban ni Ibarra’y hindi siya mangyaring
macatulog, caya ng̃a’t ng̃ upang libang̃in ang canyáng isip at ilayo ang
mg̃a malulungcot na panimdim na lalong lumalaki ng̃ di cawasa cung gabí,
nagtrabajo siyá, sa napag-iisang canyang “gabinete”. Inabot siya ng̃
araw sa mg̃a paghahalohalo at pagbabagaybagay, na doo’y canyáng
inilulubog ang capucaputol na mg̃a cawayan at mg̃a iba pa, na ipinapasoc
pagcatapos sa mg̃a frascong may mg̃a número at natatacpan ng̃ lacre.
Ipinagbigay alam ng̃ isang alilang lalaking pumasoc ang pagdating ng̃
isang taong bukid.
—¡Papasukin mo!—ang canyáng sinabi, na hindi man lamang luming̃on.
Pumasoc si Elías, na nanatili sa pagcatindig at hindi umiimic.
—¡Ah! ¿cayo po ba?—ang biglang sinabi ni Ibarra sa wicang tagalog, ng̃
siya’y canyang makita;—ipagpaumanhin po ninyó ang aking pagca pahintay
sa inyó, hindi co napansin ang inyóng pagdating: may guinagawa acong
isang mahalagang pagtikim….
—¡Ayaw co pong cayo’y abalahin!—ang isinagot ng̃ binatang piloto; ang
unang ipinarito co’y upang sa inyo’y itanong cung cayo’y may
ipagbibiling ano man sa lalawigang Batang̃ang aking patutung̃uhan
ng̃ayon din, at ang icalawa’y upang sabihin co po sa inyo ang isang
masamang balita….
Tinanong ni Ibarra ng̃ mata ang piloto.
—May sakit po ang anac na babae ni capitang Tiago,—ang idinugtong ni
Elias ng̃ sabing mahinahon,—datapuwa’t hindi malubha.
—¡Iyang na ng̃a ang aking ipinang̃ang̃anib!—ang sinabi ng̃
marahan,—¿nalalaman po ba ninyo cung ano ang sakít?
Páhiná 343—¡Lagnat po! Ng̃ayon, cung wala cayong ipag-uutos….
—Salamat, caibigan co; hinahang̃ad cong cayo’y magcaroon ng̃
maluwalhating paglalacbay …; datapuwa’t bago cayo umalis, itulot po
ninyo sa aking sa inyo’y macapagtanong ng̃ isa; cung sacali’t lihís sa
tapat na pag-iing̃at ng̃ lihim ay huwag cayong sumagot.
Yumucod si Elias.
—¿Paano ang inyong guinawa’t inyong nasansala ang panucalang gulo
cagabi?—ang tanong ni Ibarra na tinititigan si Elias.
—¡Magaang na magaang!—ang isinagot ni Elias ng̃ boong
cahinhinan;—ang namamatnugot ng̃ gayong kilusa’y magcapatid na
nang̃ulila sa ama na pinatay ng̃ guardia civil sa capapalo; nagcapalad
aco isang araw na mailigtas co sila sa mg̃a camay rin ng̃ mg̃a iyong
umamis sa buhay ng̃ canilang magulang, at dahil dito’y capuwa cumikilala
sa akin ng̃ utang na loob ang dalawa. Sa canila, aco nakiusap cagabi, at
sila naman ang sumaway na sa mg̃a iba.
—¿At ang magcapatid na iyan ang canilang ama’y pinatay sa capapalo?…
—Ang cahahanggana’y cawang̃is din ng̃ ama,—ang isinagot ni Elias ng̃
marahang tinig;—pagca minsang tinatacan na ng̃ casacunaan ng̃ canyang
tanda ang isang mag-anac, kinacailang̃ang mamatay ng̃a ang lahat ng̃
bumubuo ng̃ mag-anac na iyan; pagca tinatamaan ng̃ lintic ang isang
cahoy ay naguiguing alaboc na lahat.
At sa pagca’t namasdan ni Elias na si Ibarra’y hindi umiimic, siya’y
nagpaalam.
Ng̃ nag-iisa na siya’y nawala ang anyong panatag ang loob na canyang
naipakita sa harap ng̃ piloto, at nang̃ibabaw sa mukha ang sákit ng̃
canyang loob.
—¡At aco! ¡acó ang nagpahirap ng̃ di ano lamang sa babaeng iyan!—ang
ibinulong.
Dalidaling nagbihis at nanaog sa hagdanan.
Bumati sa canyá ng̃ boong capacumbabaan ang isáng maliit na lalaking
nacasuut ng̃ lucsa at may isáng malaking pilat sa caliwang pisng̃i, at
pinahinto siyá sa paglacad.
—¿Ano ba ang ibig ninyó?—ang tanong ni Ibarra.
—Guinoo, Lucas ang aking pang̃alan, acó ang capatid ng̃ namatay
cahapon.
—¡Ah! ¡Inihahandog co sa inyó ang pakikisama sa inyóng pighati!… at
anó pa?
—Guinoo, ibig cong maalaman cung gaano ang inyóng ibabayad sa mag-anac
na nang̃ulila sa aking capatid.
Páhiná 344—¿Ibabayad?—ang inulit ng̃ binata, na di napiguil ang sama ng̃ canyang
loob;—pag-uusapan na natin itó. Bumalic po cayó ng̃ayon hapon, sa
pagca’t nagmamadali acó ng̃ayón.
—¡Sabihin po lamang ninyó cung gaano ang ibig ninyóng ibayad!—ang
pinipilit itanong ni Lucas.
—¡Sinabi co na sa inyóng mag-uusap na tayo sa ibang araw, ng̃ayo’y wala
acong panahon!—ani Ibarrang naiinip.
—¿Wala po cayong panahón ng̃ayón, guinoo?—ang tanóng ng̃ boong saclap
ni Lúcas, na humalang sa harapan ni Ibarra;—¿wala cayong panahon sa
pakikialam sa mg̃a patay?
—¡Pumarito na cayó ng̃ayong hapon, cung ibig ninyóng
magbigay-loob!—ang inulit ni Ibarrang nagpipiguil;—ng̃ayo’y dadalawin
co ang isáng taong may sakít.
—¡Ah! ¿at dahil sa isang babaeng may sakit ay linilimot po ninyo ang
mg̃a patay? ¿Acala ba ninyo’t cami’y mg̃a ducha’y?…
—Tinitigan siya ni Ibarra at pinutol ang canyang pananalita.
—¡Huwag po sana ninyong piliting ubusin ang aking pagtitiis!—ang
sinabi ni Ibarra at ipinagpatuloy ang canyang paglacad. Sinundan siya ni
Lucas ng̃ titig na may calakip na ng̃iting puspos ng̃ pagtatanim ng̃
galit.
—¡Napagkikilalang icaw ang apo ng̃ nagbilad sa arao sa aking ama!—ang
ibinulong;—¡taglay mo pa ang gayon ding dugo!
At nagbago ng̃ anyo ng̃ pananalita, at idinugtong:
—¡Datapuwa, cung magbayad ca ng̃ magaling … tayo’y magcatoto!
Páhiná 345 ## XLII.
ANG MAG-ASAWANG DE ESPADAÑA.
Nacaraan na ang fiesta; muli na namang napag-unawa ng̃ mg̃a mamamayan,
cawang̃is din ng̃ lahat ng̃ taóng nagdaan, na lalo ng̃ dukha ang cabán,
na sila’y nang̃agcapagod, nang̃agpawis at totoong nang̃agpuyat na hindi
sila nang̃acapagsayá, hindi sila nang̃agcamit ng̃ bagong mg̃a caibigan,
sa isang salita, mahal na totoo ang canilang pagcabili sa mg̃a caguluhan
at sa mg̃a basag-ulo. Datapuwa’t hindi cailang̃an; gayon din ang gagawin
sa taóng darating, gayon din sa darating na ikasandaang taon, sa pagca’t
hangga ng̃ayo’y ito ang siyang naguing caugalian.
Naghahari sa bahay ni capitang Tiago ang malaking capanglawan; nacasara
ang lahat ng̃ mg̃a bintana, bahagya na nararamdaman ang paglacad ng̃
mg̃a tao roon sa sahig, sa cocina lamang nang̃ang̃ahas silang magsalita
ng̃ malacas. Nararatay sa banig at may sakit si María Clarang caluluwa
ng̃ bahay; nababasa ang canyang calagayan sa lahat ng̃ mg̃a mukha, tulad
naman sa pagcabasa sa pagmumukha ng̃ isang tao ng̃ mg̃a dinaramdam ng̃
canyang caluluwa.
—¿Ano ba sa acala mo Isabel; sa Cruz sa Tunasan ba aco maglimos ó sa
Cruz sa Matahong?—ang marahang tanong ng̃ nababalisang ama.—Lumalaki
ang Cruz sa Tunasan, datapuwa’t pumapawis naman ang sa Matahong; alin
caya sa acala mo ang lalong mapaghimala?
Nag iisip-isip ang tía Isabel, iguinalaw ang ulo at bumulong:
—Paglaki … lalong malaking himala ang lumaki cay sa pumawis:
nagpapawis tayong lahat, ng̃uni’t tayong lahat ay hindi lumalaki.
—Tunay ng̃a, siya ng̃a, Isabel, ng̃uni’t alalahanin mong ang
magpawis…. Páhiná 346ang magpawis ang cahoy na guinagawa lamang na paa ng̃
bangco ay hindi cacaunting himala … ¡Aba! ang lalong mainam ay
maglimos sa dalawang Cruz, sa ganya’y walang maghihinanakit na sino man
at lalong madaling gagaling si María Clara … ¡Mabuti ba ang
pagcacahanda ng̃ mg̃a silid? Nalalaman mo ng̃ casama mag-asawang doctor
ang isang bagong guinoong may pagcacamag-anac ni pari Dámaso;
kinacailang̃ang huwag magculang ng̃ ano man.
Na sa cabilang dulo ng̃ “comedor” ang magpinsang si Sinang at si
Victoria, na napaparoo’t sinasamahan ang may sakit. Tinutulung̃an sila
ni Andeng sa paglilinis ng̃ mg̃a cagamitang pilac sa pag-inom ng̃ chá.
—¿Nakikilala ba ninyo ang doctor Espadaña?—ang tanong na mahigpit cay
Victoria ng̃ capatid sa suso ni María Clara.
—¡Hindi!—anang tinatanong;—ang tang̃ing nalalaman co lamang sa
canya’y mahal na totoong suming̃il, ayon cay capitang Tiago.
—¡Marahil totoong magaling siya cung gayon!—ani Andeng;—mahal
suming̃il ang bumutas ng̃ tiyan ni doña María, caya ng̃a marunong.
—¡Haling!—ang biglang sinabi ni Sinang,—hindi ang lahat ng̃
sumising̃il ng̃ mahal ay marunong na. Tingnan mo si doctor Guevara;
pagcatapos na di natutong umalalay sa nang̃ang̃anac, hanggang sa putulin
ang ulo ng̃ sanggol, sining̃il ng̃ limampong piso ang nabaong lalaki …
suming̃il ang siyang nalalaman.
—¿Ano ang kinalaman mo?—ang tanong sa canya ng̃ canyang pinsan at
siya’y sinicó.
—¿At bakit hindi co malalaman? Ang lalaki, na isang maglalagari ng̃
cahoy, pagcatapos na siya’y mapang̃ulila ng̃ canyang asawa, napilitan
namang mawal-an siya ng̃ bahay, sa pagca’t pinilit siyang magbayad ng̃
Alcalde, na caibigan ng̃ doctor … ¿bakit hindi co malalaman? Pinautang
pa siya ng̃ aking ama upang macapasa Santa Cruz[259].
Isang cocheng tumiguil sa tapat ng̃ bahay ang siyang pumutol ng̃ lahat
ng̃ mg̃a salitaan.
Nanaog na nagtutumacbo sa hagdanan si capitang Tiago, na sinusundan ni
tía Isabel, upang salubung̃in ang mg̃a bagong dating.—Ang mg̃a
nagsidating na ito’y ang doctor na si don Tiburcio de Espadaña, ang
canyang guinoong asawang; doctora na si doña Victorina de los Reyes
“de” de Espadaña at isang binatang castilang nacalulugod ang mukha at
maganda ang kiyas.
Ang sa babaeng pananamit ay isang sutlang “bata” na nabuburdahan ng̃
Páhiná 347mg̃a bulaclac, at may isang sombrerong may isang malaking ibong
“papagayo” na halos nababayuot sa mg̃a cintas na azul at pula; ang
nang̃agcacahalong alaboc ng̃ daan at galapong ng̃ bigas sa canyang mg̃a
pisng̃i ang siya manding nagdaragdag ng̃ canyang mg̃a culubot; ng̃ayo’y
inaalalayan sa mg̃a bisig ang canyang asawang pilay, na gaya rin ng̃
siya’y makita natin sa Maynila.
—Ikinaliligaya cong ipakilala sa inyo ang aming pinsang si don Alfonso
Linares de Espadaña!—ani doña Victorina na itinuturo ang binata; ang
guinoong ito’y inaanac ng̃ isang camag-anac ni pari Dámaso, tang̃ing
kalihim ng̃ lahat ng̃ mg̃a ministro….
Bumati ng̃ calugodlugod ang binata; unti ng̃ hagcan ni capitang Tiago
ang canyang camay.
Samantalang ipinapanhic ang lubhang maraming mg̃a “maleta” at mg̃a “saco
de viaje”, samantalang inihahatid sila ni capitang Tiago sa canicanilang
mg̃a silid, pag-usapan natin ang ilang bagay na nauucol sa mag-asawang
ito, na bahagya na natin napagsalitaanan sa mg̃a unang bahagui ng̃
librong ito.
Si doña Victorina’y isang guinoong babaeng may taglay ng̃ mg̃a apat na
po’t limang agosto, na catumbas ng̃ tatlompo’t dalawang abril ayon sa
canyang balac sa aritmética. Maganda siya ng̃ panahong bata pa, malamán
ang canyang catawan,—gayon ang madalas niyang sabihin—ng̃uni’t sa
canyang pagcawili sa panonood sa canyang sarili, pinawal-ang halaga niya
ang maraming sa canya’y nang̃ing̃ibig na mg̃a filipino, palibhasa’y ang
minimithi niya’y ang ibang lahi. Hindi niya inibig ipagcatiwala cang̃ino
man ang canyang maputi at maliit na camay, datapuwa’t hindi sa
pagcuculang tiwala, sa pagca’t hindi mamacailang nagbigay siya sa ilang
lagalag na mg̃a tagaibang lupain at mg̃a tagarito ng̃ mg̃a pamuti at
mg̃a hiyas na hindi maulatan ang cahalagahan.
Anim na buwan pa muna bago dumating ang panahong sinasaysay namin
ng̃ayon, nasunduan niyang ganap ang lalong caligaligaya niyang
panaguinip, ang panaguinip ng̃ boong buhay niya, na dahilan dito’y
pinawalang halaga niya ang mg̃a pagsuyo ng̃ cabataan at sampo ng̃ mg̃a
pang̃acong pagsinta ni capitang Tiago na ng̃ una’y ibinubulong sa
canyang taing̃a ó inaawit sa ilang mg̃a pananapat. Lampas na ng̃a sa
panahon ng̃ masunduan niya ang canyang mithi; ng̃uni’t palibhasa’y
cahi’t pamalimali’y nagsasalita si doña Victorina ng̃ wicang castila, at
higuit cay Agustina na taga Zaragoza ang canyang pagca española,
nalalaman niya yaong casabihang “Mas vale tarde que nunca” (Magaling cay
sa wala ang magcamit cahi’t malaon), at siya rin ang umaaliw sa sarili
sa pagsasalita nito sa Páhiná 348canya rin.—”No hay felicidad completa en la
tierra” ay isa naman sa canyang laguing guinagamit na casabihan sa
canyang buhay, sa pagca’t hindi lumalabas sa canyang mg̃a labi ang
dalawang casabihang ito sa harap ng̃ ibang mg̃a tao.
Si doña Victorinang pinagdaanan na ng̃ una, pang̃alawa, pang̃atlo at
pang-apat na cabataan sa paglaladlad ng̃ canyáng mg̃a lambat upang
mahuli sa dagat ng̃ daigdíg ang bagay na adhica ng̃ canyáng mg̃a hindi
pagcacatulog, sa cawacasa’y napilitang sumang-ayon sa ibig ng̃
capalarang sa canya’y ipagcaloob. Cung naguing tatlompo’t isang abril
sana ang canyáng gulang, at hindi tatlompo’t dalawá,—ang layo’y totoong
malaki ayon sa canyáng aritmética.—isinauli disin ng̃ cahabaghabag na
babae sa Capalaran ang inihahandog sa canyáng huli sa lambát, upáng
maghintáy ng̃ lalong naaalinsunod sa canyang calooban. Ng̃uni’t
palibhasa’y pinapanucala ng̃ tao at ang pang̃ang̃ailang̃an ang siyáng
nagpapasiya, siyáng malaki ng̃ lubha ang pang̃ang̃ailang̃an ng̃ asawa,
napilitang magaling̃in na niyá ang isáng abang lalaki na iniabsang ng̃
bayang Extremadura (España), at pagcatapos na macapaglagalag sa daigdig
ng̃ anim ó pitóng taón, Ulisis na bago, sa cawacasa’y nasumpung̃an niya
sa pulo ng̃ Lusóng ang mapapanuluyan, salapi at isang panís ng̃ Calipso,
na canyáng-cabiac dalandán … ¡ay! at ang dalanda’y maasim. Tiburcio
Espadaña ang pang̃alan ng̃ caawaawa, at baga man tatlompo’t limang taón
ang gúlang ay tila matanda na; gayón ma’y lalong bata pa siya cay doña
Victorina, na may tatlompo’t dalawa lamang. Magaang maunawa ang
cadahilanan nitó, ng̃uni’t pang̃anib na sabihin.
Siya’y na pa sa Pilipinas na ang catungcula’y Oficial Quinto sa mg̃a
Aduana, datapuwa’t totoong napacalihis ang canyang palad, na bucód sa
siya’y nahilong mainam at nabalian siya ng̃ isang hita samantalang
naglalacbay-dagat, binawian siya ng̃ catungculan ng̃ macaraan ang labing
limáng araw mula ng̃ siya’y dumating, pagbawing sa capanahuna’y dinala
sa canyá ng̃ “Salvadora”, ng̃ wala na siya cahit isang cuarta man
lamang.
Sa canyáng pagcadala sa dagat, hindi niya inibig umuwi sa España
hanggang hindi siyá yumayaman, at inisip niyáng maghanap-buhay sa ano
man. Ayaw itulot sa canyá ng̃ capalaluan ng̃ budhi ng̃ pagca castila ang
paggugugol ng̃ lacas: hang̃ad sana ng̃ lalaking mamuhay siyá sa isang
paraang walang icapipintas ang sino man, ng̃uni’t ayaw ipahintulot sa
canya ng̃ capurihan ng̃ mg̃a castila na gugulin niyá ang lacás sa
paggawa, at hindi siya mailigtas sa mg̃a pang̃ang̃ailang̃an ng̃
capurihang iyón.
Páhiná 349Ng̃ mg̃a unang araw ay nabubuhay siya sa gugol ng̃ ilang cababayan niya,
ng̃uni’t palibhasa’y marunong mahiya si Tiburcío, sa damdam niya’y
masaclap ang canyang kinakain, caya’t hindi tumataba cung di bagcos pa
ng̃ang nang̃ang̃ayayat. Sa pagca’t wala siyang dunong, salapi ó mataas
na taong tumangkilic sa canya, inihatol sa canya ng̃ canyang mg̃a
cababayan, upang huwag na siyang macabigat pa sa pamumuhay na siya’y pa
sa mg̃a lalawigan at doo’y magpanggap siyang doctor sa pangagamot. Ng̃
mg̃a unang mula’y aayon sana ang lalaki, sa pagca’t tunay ng̃a’t siya’y
naguing alila sa Hospital ng̃ San Cárlos ng̃uni’t wala siyang natutuhang
ano man sa carunung̃an tungcol sa panggagamot: ang tungculin niya roo’y
pagpagan ng̃ alaboc ang mg̃a bangco at papagning̃asin ang mg̃a bagang
pangpainit, at ito’y hindi pa, nalaon. Datapuwa’t sa pagca’t nalalao’y
humihigpit ang caguipitan, at pinapawi ng̃ canyang mg̃a caibigan ang
mg̃a pag-aalap-ap niya, pinakinggan niya sila sa cawacasan, siya’y na pa
sa mg̃a lalawigan, nagpasimula siya ng̃ pagdalaw sa ilang mg̃a may
sakit, at sumising̃il siya ng̃ alinsunod sa inihahatol sa canya ng̃
sariling budhi. Datapuwa’t ang nacawang̃is niya’y ang binatang filósofo
na sinasabi ni Sameniego, sa cahulihuliha’y suming̃il siya ng̃ mahal at
linagyan niya ng̃ mataas na halaga ang canyang mg̃a dalaw sa mg̃a may
sakit; dahil dito’y ipinalagay siyang dakilang manggagamot, at marahil
siya sana’y yumaman, cung hindi nabalitaan ng̃ mg̃a pang̃ulong
manggagagamot sa Maynila ang camalacmalac na canyang pagsing̃il at ang
pakikipang̃agaw na guinagawa sa mg̃a ibang manggagamot.
Namag-itan sa canya ang mg̃a walang catungculan at ang mg̃a
profesor.—”Caibigan,—ang canilang sinabi sa maganapin sa catungculang
si Dr. C.,—pabayaan na ninyong siya’y macatipon ng̃ caunting puhunan,
at pagca may anim ó pitong libo na siya’y macaoowi na sa canyang bayan
at ng̃ doo’y mamuhay sa capayapaan. Sa catotohana’y ¿ano ang guinagawa
sa inyong masama? ¿na canyang dinaraya ang mg̃a hindi marunong
mag-ing̃at na mg̃a “indio”? Sila’y magpacatalino. Siya’y isang caawaawa;
huwag po ninyong alisin sa canyang bibig ang pagcain; cayo sana’y
mag-asal mabait na castila!”
¿Palibhasa’y mabait ng̃ang castila ang doctor, napahinuhod siyang
magwalang malay ng̃ cagagawang iyon; ng̃uni’t sa pagca’t dumating sa
taing̃a ng̃ bayan ang gayong balita, nagpasimula ng̃ pagcuculang tiwala
sa canya, at hindi nalao’t wala ng̃ pagamot cay don Tiburcio Espadaña at
sa ganito’y napilitan na namang halos magpalimos ng̃ kinakain sa
araw-araw. Ng̃ panahong iyo’y nabalitaan sa isang caibigan niya, na
naguing matalic namang caibigan Páhiná 350ni doña Victorina, ang malaking
pang̃ang̃ailang̃an ng̃ asawa ng̃ guinoong babaeng ito, ang canyang
pagsinta sa bayang España at ang cagandahan ng̃ canyang puso. Natanawan
ni don Tiburcio roon ang isang capilas na lang̃it, at ipinakiusap na
siya’y ipakilala cay doña Victorina.
Nagkita si doña Victorina’t si don Tiburcio. ¡”Tarde venientibus ossa,”
ang biglang sinabi marahil ni don Tiburcio cung marunong sana siyá ng̃
latin! Si doña Victorina’y di na masasabing maaariari pa, tunay na di na
maaari; nauwi na lamang ang canyáng malagong buhóc sa isang pusód, na
ayon sa sabi ng̃ canyáng alilang babae’y ang ulo ng̃ bawang ang
nacacasinlaki raw, ang mg̃a culubót ng̃ canyang mukha’y tulad sa
dinaanan ng̃ araro at nagpapasimula na ng̃ pag-uga ang canyang mg̃a
ng̃ipin, nang̃agdaramdam na rin naman ang canyáng mg̃a matá, at malaki
na ang ipinagdamdam, caya’t kinacailang̃an na niyáng ga ipikit na ng̃
caunti upang macakita sa dacong may calayuan; ang caugalian na lamang
niya ang tang̃ing sa canya’y natira.
Nang̃agcaunawaan ng̃ matapos ang calahating horas na pagsasalitaan, at
nang̃agtanggapan sila. Dahil sa ang ibig niya ang isang castilang hindi
napacapiláy, hindi totoong utal, hindi lubháng upawin, huwag napaca
bung̃i ang mg̃a ng̃ipin na huwag mapacalabis ang pananambulat ng̃ laway
cung nagsasalita, at magcaroon sana ng̃ lalong malaking licsi at
“categoria”, na gaya ng̃ caraniwan niyang sabihin; ng̃uni’t ang ganitóng
mg̃a bagay na castila’y hindi lumapit cailan man sa canyá upang
ipakiusap na sa canya’y pacasal. Hindi miminsang canyang naring̃ig na
“la ocasión la pintan calva” (ilinalarawang walang buhoc sa ulo ang
magaling na pagcacataon), at inacala niyá ng̃ taimtim sa loob na si don
Tiburcio’y siyang tunay na magaling na pagcacataon, sa pagca’t salamat
sa mg̃a gabíng lubhang mapighating canyáng dinaanan, maagang nangyayari
sa canyá ang pagcapanot ng̃ ulo. ¿Sino ang babaeng hindi matalino sa
icatatlompo’t dalawang taóng gulang?
Nagdamdam naman si don Tiburcio, sa ganang canyá, ng̃ hindi mawatasang
pamamanglaw ng̃ canyáng dilidilihin ang mg̃a unang buwan ng̃ canyang
pag-aasawa na ang caraniwa’y nagtatamasa ng̃ boong catamisan. Ng̃uni’t
caniyang taglay ang pagsang-ayon sa sawing capalaran, at huming̃i siyang
saclolo sa pag-aalaala sa dinaanan at dinaraanan pang gutom cung sacali.
Cailan man ay hindi niya inisip ang lumang̃oy sa yaman ó magtamo ng̃
mataas na catungculan, magagaang na camtan ang canyang mg̃a adhica ng̃
loob, hindi malalawac ang canyáng mg̃a mithi; datapuwa’t ang canyang
pusong virgen pa ng̃ Páhiná 351mg̃a panahong iyón ay naghang̃ad ng̃ ibang
nacasisintahing lubhà.—Doon sa canyang cabataan, cung pagal na siya sa
cagagawa, pagcatapos na magawa niyá ang dukhang paghapon,
nagpapahing̃alay siya sa masamang hihigán upáng tunawin ang “gazpacho”,
at natutulog siyang ang napapanag-inip ay isang larawang nacang̃iti at
mapagbigay layaw. Pagcatapos, ng̃ maragdagan ang mg̃a sama ng̃ loob at
mg̃a casalatan, nagdaan ang mg̃a taón at hindi dumating ang calugodlugod
na larawan, ang inisip na lamang niya’y ang isang mabait na babae,
masipag, mabuting mamahay, na macapagdala sa canya ng̃ caunting salapi
sa pagcacasal, macapagbigay aliw sa canya sa mg̃a pagal ng̃ paggawa at
manacanacang siya’y cagalitan.—¡tunay, ipinalalagay niyang isang
caligayahan ang mg̃a pag-aaway ng̃ mag-asawa! Datapuwat ng̃ siya’y
mapilitang maglagalag sa bayanbayan, na ang hinahanap niya’y hindi na
ang cayamanan cung hindi caunti man lamang caguinhawahan sa pamumuhay sa
panahon canyang ipinananatili pa sa daigdig; ng̃ pucawin sa canya ang
pag-asang macakikita ng̃ caguinhawahan ng̃ mg̃a balibalitang bigay sa
canya ng̃ canyang mg̃a cababayang galing sa cabilang ibayo ng̃ dagat,
lumulan siya sa isang sasacyang tung̃o sa Filipinas, pinapamugad ng̃
layon sa canyang dibdib ang isang calugodlugod na mestiza, sa isang
magandang india na may malalaking matang maitim, napuputos ng̃ sutla at
mg̃a nang̃ang̃aninag na mg̃a damit, tiguib ng̃ taglay na mg̃a brillante
at guinto at iniaalay sa canya ang pagsinta, ang mg̃a coche, at iba pa.
Dumating sa Filipinas at ang boong acala niya’y nasunduan na niya ang
caganapan ng̃ canyang panag-inip, sa pagca’t tinititigan siya ng̃ may
halong pagtataca ng̃ mg̃a dalagang nacasacay sa mg̃a cocheng plateadoong
nagpapasial sa Luneta at Malecón. Datapuwa’t ng̃ siya’y bawian ng̃
catungculan, nawala sa canyang panimdim ang mestiza ó ang india, at
linikha naman niya ng̃ boong hirap ang larawan ng̃ isang bao, ng̃uni’t
isang baong calugodlugod. Caya ng̃a’t ng̃ makita niyang naguiguing
catotohanan ang isang bahagui ng̃ canyang panaguinip, siya’y namanglaw
ng̃uni’t palibhasa’y taglay niya ang caunting catutubong pagsangayon sa
ano mang nangyayari, sinabi niya ang sa canyang sarili: ¡”Yao’y wala
cung di isang panaguinip lamang, at sa daigdig ay hindi nabubuhay sa
panaguinip”! Sa ganito’y binibigyan niyang capasiyahan ang canyang mg̃a
pag-aalinlang̃an: gumagamit siya ng̃ galapong ng̃ bigas, pshe! cung
macasal na sila’y ipag-uutos na niyang huwag gumamit; na marami ng̃
culubot ang balat, ng̃uni’t ang levita niya’y lalo ng̃ maraming guisi at
mg̃a sursi, na yao’y isang matandang babaeng mapagyabang, mapagpasuco at
asal lalaki, datapuwa’t ang gutom ay lalo ng̃ asal lalaki, lalo ng̃
mapagpaPáhiná 352suco at lalo pa manding mapagyabang, at bucód sa roo’y caya ng̃a
naman catutubo na niya ang pagcamatimyas na ugali, at ¿sino ang
nacacaalam? binabago ng̃ pagsinta ang mg̃a caasalan; na totoong masamang
mang̃astila, siya man nama’y hindi rin magaling mang̃astila, ayon sa
sinabi sa canya ng̃ puno ng̃ Negociado ng̃ ipagbigay alam sa canya ang
sa canya’y pagbawi ng̃ catugculan, at bucod sa roo’y ¿ano baga iyon? ¿na
ang babaeng iyo’y isang matandang pang̃it at catawatawa? ¡siya nama’y
pilay, wala ng̃ ng̃ipin at saca panot pa! Lalong minamagaling pa ni don
Tiburcio ang siya’y mag alaga cay sa siya’y alagaan sa pagcacasakit sa
gútom. Pagca linilibac siyá ng̃ alin mang caibigan niyá, ito ang canyáng
isinasagot: “Bigyan mo aco ng̃ pagcain at tawaguin mo acong tang̃á”.
Si don Tiburcio’y isa riyan sa caraniwang sinasabing hindi gumagawa ng̃
masama cahi’t sa isang lang̃aw: mahinhin at walang cayang magtaglay ng̃
isang masamang caisipan, siya disi’y nagmisionero ng̃ mg̃a unang
panahón. Hindi nangyaring nacapanagumpay sa canya ang lubos na
paniniwala ng̃ malaking cataasan, ng̃ dakilang camahalan at mataas na
cahalagahang sa loob ng̃ ilang linggo’y cumacapit sa calooban ng̃
pinacamalaking bahagui sa canyang mg̃a cababayan. Hindi nagcasiya cailan
man sa canyang puso ang magtanim ng̃ galit; hindi pa siya nacasusumpong
ng̃ isa man lamang na “filibustero”; wala siyang nakikita cung hindi
mg̃a haling na isip na kinakailang̃ang agawan ng̃ pagcabuhay, sacali’t
aayaw na maguing halíng pa cay sa canila. Ng̃ pag-acalaang siya’y
pag-usiguin sa harap ng̃ mg̃a hucuman dahil sa pagpapanggap niya ng̃
pagca manggagamot, hindi siya naghinanakit, hindi siya dumaing;
kinikilala niya ang catuwiran, at ito lamang ang canyang isinasagót:
¡Datapuwa’t kinacailang̃ang mabuhay!
Sila ng̃a’y napacasal ó nagsiluan ang isa’t isa[260], at na pa sa Santa
Ana sila at ng̃ doon nila lasapin ang catimyasan ng̃ unang buwan ng̃
bagong casal; ng̃uni’t ng̃ gabi ng̃ sa canila’y pagcacasal, nagcasakit
si doña Victorina, dahil sa catacottacot na hindi pagcatunaw ng̃ kinain;
si don Tiburcio’y napasalamat sa Dios, nagpakitang siya’y mairog at
maiguing mag-alaga. Gayón man, ng̃ icalawang gabi’y ipinakilala niyáng
siya’y lalaking marunong magmahal sa capurihan, at ng̃ manalamin siya
ng̃ kinabucasan, ng̃umiti ng̃ boong calungcutan hanggang sa ipakita niya
ang canyang mg̃a ng̃idng̃id na walang ng̃ipin: ang cauntia’y may sampong
taón ang canyang itinanda.
Páhiná 353Sa lubhang malaking pagcalugod ni doña Victorina sa canyang asawa,
ipinagpagawa niya siya ng̃ magagaling na mg̃a ng̃iping nailalagay at
naaalis, ipinag-utos sa lalong magagaling na mg̃a sastre sa ciudad na
igawa ang canyang asawa ng̃ lalong magagaling na mg̃a casuutan; bumili
ng̃ mg̃a araña at mg̃a calesa; nagbilin sa Batang̃an at sa Albay ng̃
lalong magagaling na mg̃a “pareja” ng̃ mg̃a cabayo, at hanggang sa
pinilit niya si don Tiburciong magcaroon ng̃ dalawang cabayong handa sa
mg̃a tacbuhang darating.
Samantalang binabago niya ang calagayan ng̃ canyang asawa’y hindi niya
nililimot ang canyang sariling catawan: canyang iniwan ang sayang sutla
at ang barong pinya at ang guinamit niya’y ang pananamit europea;
inihalili niya sa madaling gawing puyod ng̃ mg̃a filipina ang
magdarayang mg̃a “flequillo”, at sa pamamag-itan ng̃ canyang mg̃a
pananamit na cagulatgulat ang sa canya’y hindi pagcabagay, binigyang
niyang ligalig ang capayapaan ng̃ tahimic at walang guinagawang mg̃a
mamamayan.
Ang canyang asawang cailan ma’y hindi umaalis na naglálakad,—(aayaw si
doña Victorinang makita ang capilayan ng̃ canyang asawa),—dinádala siya
sa mg̃a lugar na walang tao, bagay na ikinahahapis na totoo ni doña
Victorina, palibhasa’y ang ibig niya’y maipagparang̃alan ang canyang
asawa sa lalong hayag na mg̃a paseo: ng̃uni’t hindi siya umiimic sa
pagpipitagan niya sa mg̃a unang buwan ng̃ catamisan ng̃ mg̃a bagong
casal.
Nagpasimula ang pagbabawas ng̃ timyas ng̃ canilang pagsasama, ng̃
acalain ng̃ canyang asawang siya’y pakiusapan tungcol sa “polvos de
arroz” (galapong ng̃ bigas) at sabihin sa canyang yao’y daya at hindi
catutubo; pinapagcunot ni doña Victorina ang canyang mg̃a kilay, at
siya’y tinitigan sa mg̃a ng̃iping nailalagay at naaalis. Hindi na umimic
ang lalaki, at napagwari ng̃ babae cung alin ang pangpahina sa canya ng̃
loob.
Hindi nalao’t ang isip niya’y siya’y nagdadalang tao na, at canyang
ipinamalita ang gayong bagay sa lahat ng̃ canilang mg̃a caibigan:
—Acó at si de Espadaña’y cami pasasa “Peñinsula” sa buwang darating;
aayaw acong ipang̃anac dito ang aming anac at tatawaguing
“revolucionario”.
Nilagyan niya ng̃ isang “de” ang apellido ng̃ canyang asawa; hindi
pinagcacagugulan ng̃ ano man ang “de”; ng̃uni’t nacapagbibigay
“categoria” (camahalan sa pang̃alan). Cung pumifirma siya’y ganito ang
inilalagay niya sa sariling pang̃alan: Victorina de los Reyas “de” de
Espadaña; ang “de” de Espadañang ito ang siyang ikinasisira ng̃ canyang
isip; bagay na hindi nangyaring naalis sa canPáhiná 354yang ulo ng̃ litografong
gumawa ng̃ canyang mg̃a tarjeta at ng̃ cahi’t canyang asawa.
—Cung isa lamang “de” ang aking ilalagay, mawiwicang talagang wala cang
“de”, ¡haling!—ang sinabi sa canyang asawa.
Walang licat ang canyang pamamalita ng̃ guinagawa niyang mg̃a paghahanda
sa paglalacbay, pinagsicapan niyang isaulo ang mg̃a pang̃alan ng̃ mg̃a
duong̃ang dinaraanan ng̃ mg̃a sasacyang patung̃o sa España, at
nacalulugod na pakinggan siya sa pananalita:—”Aking makikita ang ismo
ng̃ canal ni Suez; sinasabi ni De Espadañang siya raw lalong maganda,
at nalibot ni De Espadaña ang boong daigdig. “—” Marahil ay hindi na
aco uuwi dito sa lupain ng̃ mg̃a taong gubat, “—” Hindi aco
ipinang̃anac upang matira aco sa lupaing ito; lalo pang nababagay sa
akin ang Aden ó Port Said: musmos pa aco’y gayon na ang aking caisipan,”
at iba pa. Pinagbabahagui ni doña Victorina ang daigdig, sa canyang
“geografía,” sa Filipinas at España, na naiiba naman sa mg̃a chulo (mg̃a
taong hang̃al sa Madrid) na binabahagui ang daigdig sa España at America
ó China sa ibang pang̃alan.
Nalalaman ng̃ canyang asawang ang ilang sa mg̃a bigay na iyo’y mg̃a
cahaling̃an, ng̃uni’t hindi umiimic at ng̃ huwag siyang masigawan at
maipamukha sa canya ang canyáng cautalan. Nagpacunwari si doña
Victorinang siya’y naglilihi, at nagpahumaling sa pagsusut ng̃ mg̃a
damit na sarisari ang mg̃a culay, nagbalot ng̃ mg̃a bulaclac at ng̃ mg̃a
sintas at nagpapasial na nacabata sa Escolta, datapuwa’t ¡oh casaliwaang
palad! nagdaan ang tatlong buwan at nalugnaw ang panag-inip, at sa
pagca’t wala ng̃ dapat ipang̃ilag upang huwag maguing revolucionario ang
anac na lalaki, hindi na niya ipinatuloy ang paglalacbay. Ang
kinahiligan nama’y ang pagtatanong sa mg̃a manggagamot, mg̃a hilot, mg̃a
matatandang babae’t iba pa, datapuwa’t nawalang cabuluhan; siyang aayaw
pasaclolo sa cang̃ino mang santo ó santa, at canyang nililibac si San
Pascual Bailon, bagay na totoong ikinahahapis ni capitang Tiago; caya
ng̃a’t sa canya’y sinabi ng̃ isang caibigan ng̃ canyang asawa:
Maniwala po cayo sa akin, guinoong babae, cayo po ang bugtong na may
“espiritu fuerte” (matapang na diwa) sa nacayayamot na lupang ito!
Siya’y ng̃umiti baga man hindi niya nauunawa cung ano ang “espiritu
fuerte” at pagcagabi, sa oras ng̃ pagtulog, itinanong cung ano ang
cahulugan niyon sa canyang asawa.
—Guiliw co,—ang isinagot nito,—ang nalalaman cong e … espiritu
fuerte ay ang “amoniaco;” isang “re … retórica” (bulaclac ng̃
pananalita) lamang marahil Páhiná 355ang sinabi ng̃ aking caibigan.
Buhat niyó’y sinasabi niya cailan ma’t maaari:
—Aco ang bugtong na amoníaco sa lubhang nacayayamot na lupaing ito, sa
pananalitang retórica; gayon ang sinabi ni Guinoong N. de N., peninsular
na totoong mataas ang “categoria”.
Ang bawa’t maibigan niyá’y kinacailang̃ang gawin; totoong napasuco
niyang lubos ang canyang asawa, na hindi naman nagpakita ng̃ malaking
pagsalangsang sa canya, na ano pa’t naguing cahalimbawang tunay ng̃
isáng ásong maliit na sumusunod sa bawa’t maibigan ni doña Victorina.
Cung guinagalit siya’y hindi pinahihintulutang siya’y macapagpasial, at
cung totoong siya’y pinapagng̃ing̃itng̃it, inaagaw cay don Tiburcio ang
postizong mg̃a ng̃ipin at pinababayaan siyang magmukhang cagulatgulat sa
isa ó ilang araw caya, ayon sa maisipan.
Naisipan ni doña Victorinang dapat maguing doctor sa Medicina at sa
Cirugía ang canyang asawa, at ipinaunawa niya cay don Tiburcio ang bagay
na ito.
—¡Guiliw co! ¿ibig mo bang aco’y dacpin?—ang tanong na nagugulat.
—¡Huwag ca sanang báliw, pabayaan mo’t aco ang nacacaalam!—ang
isinagót,—hindi ca manggagamot cang̃ino man, datapuwa’t ibig cong
tawaguin ca nilang doctor acó’y doctora, ¡halá!
At kinabucasa’y tumanggap si Rodoreda ng̃ biling iukit sa isang losa ng̃
maitim na mármol ang ganito: Dr. DE ESPADAÑA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE
DE EMFERMEDADES (manggagamot na tang̃i sa lahat ng̃ bagay na sakít).
Ipinag-utos sa lahat ng̃ mg̃a lingcód nila sa bahay na itawag sa canilá
ang canilang mg̃a bagong titulo, at dahil dito’y naragdagan ang bilang
ng̃ mg̃a flequillo, cumapál ang pahid na polvos de arroz, at dumami ang
mg̃a cintas at ang mg̃a encaje, at lalo ng̃ tiningnang ng̃ malaking
pagpapawalang halaga ang canyang mg̃a aba at culang palad na mg̃a
cababayang babae, na ang mg̃a asawa’y mababa ang camahalan cay sa
canyang asawa. Bawa’t araw na magdaan ay nararamdaman niyang lalong
naguiguing mahal at lalong tumataas siya, at cung magpapatuloy ang
gayong calacarán, paguiguing isang taó’y sasapantahain na niyang siya’y
calahi ng̃ Dios.
Hindi nacahahadlang ang mg̃a dakilang caisipang itó, na hanggang
nagdaraan ang araw ay lalo siyang tumatanda at lalong nagmumukhang
catawaPáhiná 356tawa. Cailan mang masasalubong niya si capitáng Tiago at maaalaala
niyang nawalang cabuluhan ang pang̃ing̃ibig sa canya nitó, pagdaca’y
nagpapadala siya ng̃ piso sa Simbahan sa pamisa, bilang pasasalamat.
Gayón ma’y iguinagalang na totoo ni capitang Tiago ang canyang asawa
dahil sa título na pagca manggagamot sa lahat ng̃ bagay na sakít, at
canyang pinakíkinggang magaling ang mg̃a ilang salitang canyang
naipang̃ung̃usap dahil sa canyang cautalán. Dahil dito, at dahil sa
hindi dumadalaw ang manggagamot na ito sa cang̃ino man, hinirang siya ni
capitang Tiago upang siyang gumamot sa canyang anac na babae.
Cung tungcól sa binatang Linares ay iba na. Ng̃ gumagayac ng̃ pagpasa
España, inacala ni doña Victorina ang maglagay ng̃ isáng
tagapang̃asiwáng castila, sa pagca’t walang tiwala siya sa mg̃a filipino
naalaala ng̃ canyang asawa ang isang pamangking na sa Madrid, na
nag-aaral ng̃ pag-aabogado at ipinalalagay na siyang pinacamatalas ang
caisipan sa lahat ng̃ mg̃a magcacamag-anac sinulatan ng̃a siya, na
ipinagpauna ang bayad sa sasacyan ng̃ pagparito, at naglalacbay-dagat na
siyang dito ang tumpá, ng̃ mapugnaw ang pananag-inip tungcol sa
pagdadalang tao.
Ang tatlong guinoong ito ang siyang bagong cararating.
Samantalang cumacain sila ng̃ pang̃alawang agahan, dumating si pari
Salví, at sa pagcá’t siyá’y cakilala na ng̃ mag-asawa, ipinakilala nila
sa canyá, sampo ng̃ mg̃a tagláy na carapatán ng̃ binátang si Linares, na
nagdamdam cahihiyan.
Ayon sa caugalia’y si María Clara ang siyáng pinag-usapan; ang dalaga’y
nagpapahing̃alay at natutulog. Napagsalitaanan ang tungcol sa
paglalacbáy: ipinagparang̃alan ni doña Victorina ang canyang catabilán
sa pagpintas sa mg̃a tagalalawigan, sa canilang mg̃a bahay na pawid, sa
canilang mg̃a tulay na cawayan, na hindi kinalimutang sabihin sa cura
ang pagca sila’y mg̃a caibigan ng̃ Segundo Cabo, ng̃ Alcaldeng si gayón,
ng̃ Oldor na si ganyán, ng̃ Intendente at iba pa, mg̃a táong pawang
matataas na totoong naaalang-alang sa canila.
—Cung naparito po sana cayo camacalawa, doña Victorina,—ang isinunód
ni capitang Tiago, pagcatapos ng̃ isáng sandaling pagtahimic ng̃
usapan,—inyó po sanang nacatagpo ang marilag na Capitan General: diyan
siya nacaupo.
—¿Anó? ¿Paano? ¿Naparito ba ang capitang General? ¿At dito sa inyong
bahay? ¡Casinung̃aling̃an!
Páhiná 357—¡Sinasabi co po sa inyong diyan siya nacaupo! Cung naparito pó sana
cayó camacalawa….
—¡Ah! sáyang na hindi nagcasakit agád si Clarita!—ang bigláng sinabi
niyang taglay ang túnay na pagdaramdam, at saca pinagsabihan si Linares:
—¿Naring̃ig mo na, pinsan? ¡Dírito ang Capitán General! ¿Nakita mo na
cung totoo ang sabi ni De Espadaña, ng̃ sabíhin sa iyóng ang paroroonan
mo’y hindi bahay ng̃ isang waláng cabuluhang indio? Sa pagca’t
talastasin po ninyo na ang aming pinsa’y ng̃ nasa Madrid ay caibigan ng̃
mg̃a ministro at ng̃ mg̃a duque, at doon cumacain sa bahay ng̃ conde del
Campanario.
—Ng̃ duque de la Torre, Victorina,—ang isinala ng̃ canyang asawa.
—Gayon din lamang iyon, ¿icaw pa ba naman ang magsasabi sa akin?…
—¿Mararatnan co po caya si pari Damaso sa canyang bayan?—ang
isinalabat ni Linares, na si pari Salvi ang kinacausap;—malapit daw
rito ang sabi sa akin.
—Aba, naririto siya ng̃ayon at hindi malalao’t siya’y paririto,—ang
isinagot ng̃ cura.
—¡Gaano calaki ang aking tuwa! may dala acong sulat na ucol sa
canya,—ang biglang sinabi ng̃ binata,—at cung hindi lamang sa ganitong
maligayang pagcacataon ng̃ pagparito cong ito, nagsadya disin pa aco ng̃
pagparito upang siya’y aking dalawin.
Samantala’y naguising ang “maligayang” pagcacataon.
—¿De Espadaña?—ani doña Victorina ng̃ matapus ang pagcain,—ating
titingnan na si Clarita?—At saca sinabi cay capitang Tiago: ¡Dahil sa
inyo lamang, don Santiago; dahil sa inyo lamang! Hindi gumagamot ang
aking asawa cung di sa mg̃a matataas na tao lamang, at iyon pa man, iyon
pa man! ¡Hindi cawang̃is ang aking asawa ng̃ mg̃a taga rito!… hindi
siya nanggagamot sa Madrid cung hindi sa mg̃a taong matataas lamang.
Tinung̃o nila ang kinalalagyan ng̃ may sakit na babae.
Halos ng̃itng̃it ng̃ dilim ang silid na kinalalagyan ng̃ may sakit,
nacalapat ang mg̃a bintana, dahil sa pang̃ang̃anib sa hihip ng̃ hang̃in,
at nanggagaling ang bahagyang liwanag doon sa dalawang malalaking
candilang pagkit na nakatiric at nagnining̃as sa harap ng̃ isang larawan
ng̃ Virgen sa Antipolo.
Nabibigkisan ang ulo ng̃ isang panyong basa ng̃ Agua de Colonia,
nababalot na mabuti ang catawan sa mapuputing cumot na may saganang mg̃a
ticlop, na siyang tumatakip sa canyang pagca anyong virgen, nacahiga ang
dalaga sa canyang catreng camagong na napapamutihan ng̃ mg̃a cortinang
jusi at pinya.
Páhiná 358Ang canyang mg̃a buhoc na nacaliliguid sa mukha niyang tabas itlog ang
nacararagdag ng̃ gayong nang̃ang̃aninag na pamumutla, na binibigyang
buhay lamang ng̃ malalaking mg̃a matang puspos ng̃ calungcutan. Na sa
canyang siping ang canyang dalawang caibigang babae at si Andeng na may
babae na isang sang̃a ng̃ azucena.
Pinulsuhan siya ni De Espadaña, siniyasat ang canyang dila, tinanong
siya ng̃ ilan, at saca nagsalitang iiling iling:
—¡I … ito’y may sakit, ng̃uni’t maaring gumaling!
Minasdan ni doña Victorina ng̃ boong calakhan ng̃ loob ang mg̃a
nalilimpi.
—¡Liqueng may cahalong gatas sa umaga, jarabe de altea, dalawang
pildora ng̃ sinoglosa!—ang ipinag-utos ni De Espadaña.
—Lacsan mo ang iyong loob, Clarita,—ang sabi ni doña Victorina na sa
canya’y lumapit; naparito cami’t ng̃ gamutin icaw … ¡Ipakikilala co sa
iyo ang pinsan namin!
Nawiwili si Linares sa panonood sa mg̃a calugodlugod na mg̃a mata ni
María Clara, na anaki’y may isang hinahanap, caya’t hindi niya naring̃ig
ang sa canya’y pagtawag ni doña Victorina.
—Guinoong Linares—ang sa canya’y sinabi ng̃ cura, na ano pa’t pinucaw
siya sa canyang pagcawili sa panonood;—narito na si pari Damaso.
At tunay ng̃a namang dumarating si pari Damaso, na namumutla at ga
nalulungcot na; pagbabang̃on niya sa higaa’y si Maria Clara ang unang
canyang dinalaw. Hindi na siya ang dating pari Damaso, na totoong mataba
at mapag-aglahi; ng̃ayo’y lumalacad na walang imic at anyong
hahapayhapay.
Páhiná 359 ## XLIII.
MGA PANUCALA.
Hindi niya pinansin ang sino man, tuloytuloy siya sa higaan ng̃ may
sakit, at saca niya hinawacan ang camay nito:
—¡Maria!—ang canyang sinabi ng̃ hindi maulatang pag-irog, at bumalong
sa canyang mg̃a mata ang mg̃a luha;—¡Maria, anac co, hindi ca
mamamatay!
Binucsan ni Maria ang canyang mg̃a mata at tiningnan siya ng̃ tanging
pagtataca.
Sino man sa mg̃a nacacakilala sa franciscano’y hindi nang̃aghihinala man
lamang na siya’y may taglay ng̃ gayong lubhang mg̃a caguiliwguiliw na
damdamin; hindi inaacala ng̃ sino mang sa ilalim ng̃ gayong matigas at
magaspang na anyo’y may tangkilic na isang puso.
Hindi nacapanatili roon si pari Damaso, at umiiyac na parang musmos na
lumayo sa dalaga. Tinung̃o niya ang “caida” upang doo’y maibulalas niya
ang canyang capighatian, sa lilim ng̃ mg̃a gumagapang na halaman sa
durung̃awan ni Maria Clara.
—¡Pagcalakilaki ng̃ canyang pag-ibig sa canyáng inaanac!—ang sapantaha
ng̃ lahat.
Pinagmamasdan siya ni fray Salví na hindi cumikilos at hindi umiimic, at
nang̃ang̃agat labi ng̃ bahagya.
Ng̃ anyóng natatahimic na si pari Dámaso’y ipinakilala sa canya ni doña
Victorina ang binatang si Linares, na sa canyá’y magalang na lumapit.
Waláng imic na pinagmasdan siya ni pari Dámaso, mula sa mg̃a paa hangang
úlo, inabot ang súlat na sa canya’y iniabot ni Linares, at binasa ang
lihim na iyóng anaki’y hindi napag-uunawa ang lamán, sa pagca’t
tumanóng
—¿At sino po ba cayó?
Páhiná 360—Acó po’y si Alfonso Linares, na inaanac ng̃ inyóng bayáw …—ang
pautál na sinabi ng̃ binata.
Lumiyad si pari Dámaso, mulíng minasdan ang binata, sumaya ang mukha at
nagtindíg.
—¡Aba, icaw palá ang inaanac ni Carlicos!—ang biglang sinabi at siya’y
niyacap; halica’t ng̃ kita’y mayacap … may ilang, araw lamang na
catatanggap co pa ng̃ canyang sulat … ¡abá, icaw palá! Hindi catá
nakikilala … mangyari baga, hindi ca pa ipinang̃ang̃anac ng̃ aking
lisanin ang lupaing iyón; ¡hindi cata nakilala!
At pinacahihigpit ng̃ canyáng matatabang mg̃a bisig ang binata, na
namúmula, ayawan cung sa cahihiyan ó sa pagcainís. Tila mandin nalimutan
ng̃ lubós ni pari Dámaso ang canyáng pighati.
Ng̃ macaraan ang iláng sandali ng̃ pagpapakita ng̃ pagguiliw at
pagtatanong sa calagayan ni Carlicos at ni Pepa, tumanóng si pari
Dámaso:
—¡At ng̃ayon! ¿anó ang ibig ni Carlicos na gawin co sa iyó?
—Tila mandin may sinasabi sa sulat na caunting bagay …,—ang muling
sinabi ni Linares ng̃ pautál.
—¿Sa sulat? ¿tingnan co? ¡Abá, siya ng̃a! ¡At ang ibig ay ihanap catá
ng̃ isáng catungculan at isáng asawa! ¡Hmm! ¡Catungculan …
catungculan, magaang; ¿marunong ca bang bumasa’t sumulat?
—¡Tinanggáp co ang pagca abogado sa Universidad Central!
—¡Carambas! icaw pala’y isang picapleitos (mapang udyóc sa pag-uusapin)
datapuwa’t wala sa iyong pagmumukha … tila ca isang mahinhing dalaga,
ng̃uni’t ¡lalong magaling! Datapuwa’t bigyán catá ng̃ isang asawa …
¡hm! ¡hmm! isang asawa….
—Padre, hindi po acó lubháng nagdadalidali,—ang sinabi ni Linares na
nahihiya.
Datapuwa’t si pari Dámaso’y nagpaparoo’t parito sa magcabicabilang dúlo
ng̃ caida, na ito ang ibinúbulong:—¡Isang asawa, isáng asawa!
Hindi na malungcot at hindi naman masaya ang canyang mukha; ng̃ayo’y
nagpapakilala ng̃ malaking cataimtiman at wari’y may iniisip.
Pinagmamasdan ni pari Salví ang lahat ng̃ ito mula sa malayo.
—¡Hindi co acalaing macapagbibigay sa akin ng̃ malaking capighatian ang
bagay na ito!—ang ibinulong ni pari Dámaso ng̃ tinig na
tumatang̃is;—datapuwa’t sa dalawang casamaa’y dapat piliin ang
pinacamaliit.
Páhiná 361At lumapit cay Linares at saca inilacas ang pananalita:
—Halica, bata,—anya:—causapin nata si Santiago.
Namutla si Linares at cusang napahila sa sacerdote, na nag-iisipisip sa
paglacad.
Ng̃ magcagayo’y humalili naman sa pagpaparoo’t parito sa caida si pari
Salví, na naggugunamgunam ayon sa dati niyang caugalian.
Isang tinig na sa canya’y nagbibigay ng̃ magandang araw ang siyang
nagpahinto ng̃ canyang capaparoo’t parito: tumunghay at ang nakita
niya’y si Lucas, na sa canya’y bumati ng̃ boong capacumbabaan.
—¿Anó ang ibig mo?—ang tanong ng̃ mg̃a matá ng̃ cura.
—Among, ¡aco po ang capatid ng̃ namatay sa caarawan ng̃ fiesta!—ang
sagot na cahapishapis ni Lucas.
Umudlot si pari Salví.
—¿At ano?—ang ibinulong na bahagya na maring̃ig.
Nagpupumilit umiyac si Lucas at pinapahid ng̃ panyo ang canyang mg̃a
mata.
—Among,—ang sinabing nagtutumang̃is,—¿naparoon po aco sa bahay ni don
Crisóstomo upang huming̃i ng̃ cabayaran sa búhay …, ipinagtabuyan muna
aco ng̃ sicad, at ang sabi’y aayaw raw siyang magbayad ng̃ ano man, sa
pagca’t nang̃anib daw siyang mamatay sa sala ng̃ aking guiliw at
cahabaghabag na capatid. Nagbalic po acó ó cahapon, ng̃uni’t siya’y
nacapasa Maynila na, at nag-iwan ng̃ limang daang piso upang ibigay sa
akin, parang isang caawang-gawa, at ipinagbiling huwag na raw bumalic
aco cailan man! ¡Ah, among, limang daang piso sa aking caawa-awang
capatid, limang daang piso, ah! ¡among!…
Ng̃ una’y pinakikinggan siya ng̃ cura na nagtataca at inuulinig ang
canyang pananalita, saca untiunting nasnaw sa canyang mg̃a labi ang
isang lubhang malaking nagpapawalang halaga at pag-alipusta, sa
pagcamasid ng̃ gayong daya at paglambang, na cung nakita sana ni Lucas,
marahil siya’y tumacas at nagtumacbo ng̃ boong tulin.
—¿At ano ang ibig mo ng̃ayon?—ang itinanong na casabay ang sa canya’y
pagtalicod.
—¡Ay! among, sabihin po ninyo sa akin, alang-alang sa Dios, cung ano
caya ang dapat cung gawin; sa tuwi na’y nagbibigay ang among ng̃
mabubuting mg̃a hatol….
—¿Sino ang may sabi sa iyo? Hindi icaw tagarito….
—¡Nakikilala ang among sa boong lalawigan!
Lumapit sa canya si pari Salví na nanglilisic ang mg̃a matá sa galit,
itinuro sa Páhiná 362canya ang lansang̃an at saca sinabi sa gulat na si Lucas:
—¡Humayo ca sa iyong bahay at pasalamat ca cay D. Crisostomo na hindi
ca ipinabilanggo! ¡Lumayas ca rito!
Nalimutan ni Lucas ang canyang pagpapacunwari at bumulong:
—Abá ang isip co’y….
—¡Lumayas ca rito!—ang sigaw ni pari Salví na malaki ang galit.
—Ibig co po sanang makipagkita cay pari Dámaso….
—May gagawin si pari Dámaso … ¡lumayas ca rito!—ang muling
ipinagutos ng̃ matindi ng̃ cura.
Nanaog si Lucas na nagbububulong:
—¡Isa pa naman ito … pagca siya’y hindi nagbayad ng̃ magaling!…
Cung sino ang bumayad ng̃ magaling….
Nang̃agsidalo ang lahat, dahil sa malacas na catatalac ng̃ cura, pati ni
pari Dámaso, ni capitan Tiago at ni Linares….
—¡Isang walang hiyang hampas-lupa, na naparitong nanghihing̃i ng̃ limos
at aayaw magtrabajo!—ang sinabi ni pari Salví, na dinampot ang sombrero
at bastón at tinung̃o ang convento.
Páhiná 363 ## XLIV.
PAGSISIYASAT NG CONCIENCIA.
Mahabang araw at malulungcot na mg̃a gabí ang guinawang pagtatanod sa
ulunan ng̃ hihigán; nabinat si María Clara caracaracang matapos
macapagcumpisal, at wala siyang sinasalita, sa boong canyang
pagcahibang, cun di ang pang̃alan ng̃ canyang ina, na hindi niya
nakikilala. Datapuwa’t siya’y pinacaaalagaan ng̃ canyang mg̃a caibigang
babae, ng̃ canyang amá at ng̃ canyang tía; nagpapadala ng̃ mg̃a pamisa
at ng̃ mg̃a limos sa lahat ng̃ mg̃a larawang mapaghimala; nang̃aco si
capitan Tiagong maghahandog ng̃ isang bastong guinto sa Virgen sa
Antipolo, at sa cawacasa’y nagpasimula ng̃ untiunting paghibas ng̃
lagnat ng̃ boong cahusayan.
Nangguiguilalas ang doctor de Espadaña sa mg̃a cabisaan ng̃ jarabe de
altea at ng̃ pinaglagaan ng̃ liquen, mg̃a panggamot na hindi binabago.
Sa laking pagcatuwa ni doña Victorina sa canyang asawa, isang araw na
natapacan nito ang cola ng̃ canyang bata, hindi niya nilapatan ng̃
caugaliang parusang bawian ng̃ panglagay na ng̃ipin, cun di nagcasiya na
lamang na sa canya’y sabihin:
—¡Cung hindi ca pa naguing pilay, tatapacan mo pati ng̃ corsé!
—¡At hindi gumagamit ng̃ corsé si doña Victorina!
Isang hapon, samantalang dinadalaw ni Sinang at ni Victoria ang canilang
caibigan, nang̃agsasalitaan naman sa comedor ang cura, si capitang Tiago
at ang mag-anac ni doña Victorina, hanggang sila’y nang̃agmimirindal.
—Tunay ng̃ang aking dinaramdam ng̃ di cawasa,—ang sinasabi ng̃
doctor;—at daramdamin din namang totoo ni pari Dámaso.
—¿At saan po ang sabi ninyong siya’y ililipat nila?—ang itinanong ni
Linares sa cura.
—¡Sa lalawigang Tayabas!—ang isinagot ng̃ cura ng̃ walang cabahalaan.
Páhiná 364—Ang magdaramdam naman ng̃ malaki ay si María pagca canyang
nalaman,—ani capitang Tiago;—siya’y canyang kinaguiguiliwang parang
isang ama.
Tiningnan siya ng̃ pasuliyap ni fray Salvi.
—Inaacala co po among,—ang ipinagpatuloy ni capitang Tiago,—sa
nagbuhat ang lahat ng̃ sakit na ito sa sama ng̃ loob na canyang
tinanggap ng̃ araw ng̃ fiesta.
—Gayon din ang aking acala, at magaling po ang guinawa ninyo sa hindi
pagpapahintulot na siya’y causapin ni Guinoong Ibarra; siya sana’y lalo
ng̃ lumubha.
—At cung hindi sa amin,—ang isinalabat ni doña
Victorina,—sumasalang̃it na sana si Clarita at nag-aawit na ng̃ mg̃a
pagpupuri sa Dios.
—¡Amen Jesus!—ang inacala ni capitan Tiagong marapat sabihin.
—Inyo rin namang palad na hindi nagcaroon ang aking asawa ng̃ ibang may
sakit na lalong mataas ang uri, sa pagca’t cung nagcagayo’y napilitan
sana cayong tumawag ng̃ iba, at dito’y pawang mg̃a hang̃al; ang aking
asawa’y….
—Aking inaacala, at ipinagpapatuloy co ang aking sinabi,—ang
isinalabat naman sa canya ng̃ cura,—na ang pagcapang̃umpisal ni María
Clara ang siyang pinagbuhatan niyong magaling na pagbabago ng̃ canyang
calagayan, na siyang sa canya’y nacapagligtas ng̃ buhay. Higuit sa lahat
ng̃ gamot ang isang concienciang malinis, at pacaunawaing hindi co
tinututulan ang capangyarihan ng̃ dunong, ¡lalong-lalo na ang dunong sa
cirugía! ng̃uni’t ang isang malinis na conciencia’y … Basahin ninyo
ang mg̃a banal na libro, at inyong makikita cung gaano ang mg̃a sakit na
napagaling sa pamamag-itan lamang ng̃ isang mabuting confesión.
—Ipatawad po ninyo,—ang itinutol ni doña Victorina na nag-init,—ang
tungcol diyan sa capangyarihan ng̃ confesión…. gamutin ng̃a po ninyo
ang asawa ng̃ alférez ng̃ isang confesión.
—¡Isang sugat, guinoong babae,—ay hindi isang sakit na may
ikinapangyayari ang conciencia!—ang isinagot ni pari Salví, na may
halong poot;—gayon man, ang isang mabuting confesión ay macapaglalayo
sa canya sa pagtanggap ng̃ mg̃a hampas na gaya ng̃ canyang mg̃a
tinanggap caninang umaga.
—¡Sa canya’y marapat!—ang ipinagpatuloy ni doña Victorina, na parang
hindi niya naring̃ig ang lahat ng̃ sinabi ng̃ pari Salví.—Napacawalang
bait ang babaeng iyan! Sa simbaha’y wala ng̃ guinagawa cung di masdan
aco, ¡mangyari bagá! siya’y isang babaeng walang capararacan;
tatanung̃in co na sana siya niyong linggo cung mayroon acong mg̃a
tautauhan sa mukha, ng̃uni’t ¿sino ang magcacapol ng̃ dumi sa sarili sa
pakikipag-usap sa taong walang uri?
Páhiná 365Sa ganang sa cura, nama’y parang hindi niya naring̃ig ang lahat ng̃ mg̃a
caltáb na ito, at nagpatuloy:
—Maniwala po cayo sa akin, don Santiago; ng̃ malubos na gumaling ang
inyong anac ay kinacailang̃ang makinabang búcas; dadalhan co siya rito
ng̃ viático … inaacala cong wala siyáng ano mang dapat na
ipang̃umpisal, gayon man … cung ibig niyang mang̃umpisal ng̃ sandali
ng̃ayong gabi….
—Ayawan co,—ang idinugtong agád ni doña Victorina, na sinamantala ang
isang patlang ng̃ salitaan,—hindi co mapag-isip cung bakit may mg̃a
lalaking nang̃agcacaroon ng̃ pusong mag-asawa sa gayong mg̃a panggulat,
na gaya na ng̃a ng̃ babaeng iyan; cahi’t malayo’y namamasid cang saan
siya nanggaling; napagkikilalang namamatay siya ng̃ caingguitan;
¡mangyari baga! ¿gaano na ang sahod ng̃ isang alférez?
—Nalalaman na po ninyo, don Santiago, sabihin ninyo sa inyong pinsang
ihanda ang may sakit sa pakikinabang bucas; paririto aco ng̃ayong gabi
upang siya’y bigyang capatawaran sa mumunting casalanan….
At sa pagca’t nakita niyang lamalabas si tía Isabel, pinagsabihan niya
ito sa wicang tagalog:
—Ihanda po ninyo ang inyong pamangkin sa pang̃ung̃umpisal ng̃ayong
gabi; dadalhan co siya rito bucas ng̃ viatico; sa ganya’y lalong
madadali ang canyang paggaling.
—Ng̃uni, Padre,—ang ipinang̃ahas na itinutol ng̃ kimi ni
Linares,—baca po niya acalaing siya’y nang̃ang̃anib na mamatay.
—¡Huwag po cayong mabahala!—ang sa canya’y isinagot na hindi siya
tinitingnan;—nalalaman co ang aking guinagawa: marami ng̃ totoong may
sakit ang aking inalagaan. Bucod sa roo’y sasabihin niya cung ibig niya
ó hinding makinabang, at makikita ninyong siya’y paooo sa lahat.
Ang unauna’y napilitan si capitan Tiagong sa lahat ay paoo.
—Pumasoc si tía Isabel sa silid na kinalalagyan ng̃ may sakit.
Nananatili sa hihigan si María Clara, namumutla, totoong namumutla; na
sa canyang tabi ang canyang dalawang caibigang babae.
—Cumain ca pa ng̃ isang bútil,—ang sa canya’y sabi ni Sinang ng̃
paanas, at sa canya’y ipinakita ang isang butil na maputi, na kinuha sa
isang maliit na tubong cristal;—ang sabi niya’y pagca nacaramdam icaw
ng̃ tunog ó hugong sa taing̃a mo’y iyong ihinto ang panggagamot.
—¿Hindi na ba sumulat uli sa iyo?—ang tanong na marahan ng̃ may sakit.
Páhiná 366—¡Hindi, marahil siya’y totoong maraming guinagawa!
—¿Hindi ba nagpapasabi sa akin ng̃ ano man?
—Walang sinasabi cung di canyang pagpipilitang siya’y alsan ng̃
Arzobispo ng̃ excomunión upang….
Inihinto ang salitaan, sa pagca’t dumarating ang tía.
—Sinabi ng̃ among na maghanda ca raw sa pang̃ung̃umpisal, anac co,—ani
tía Isabel;—iwan ninyo siya at ng̃ magawa niya ang pagsisiyasat ng̃
canyang conciencia.
—¡Diyata’t wala pa namang isang linggong nacapang̃ung̃umpisal
siya!—ang tutol ni Sinang,—¡Aco’y walang sakít, datapuwa’t hindi aco
nagcacasala ng̃ lubhang malimit!
—¡Aba! ¿hindi ninyo nalalaman ang sabi ng̃ cura: nagcacasala ang banal
ng̃ macapito sa maghapon? Hala, ¿ibig mo bang dalhin co rito sa iyo ang
“Ancora”, ang “Ramillete” ó ang “Matuwid na landas ng̃ pagpasa lang̃it”?
Hindi sumagot si María Clara.
—Hala, hindi ca mapapagod,—ang idinugtong ng̃ mabait na tía upang
aliwin siya; aco na ang babasa ng̃ pagsisiyasat ng̃ conciencia, at wala
cang gagawin cung di mag-alaala ng̃ mg̃a casalanan.
—¡Isulat mo sa canyang huwag na niya acong alalahanin!—ang ibinulong
ni María Clara sa taing̃a ni Sinang, ng̃ ito’y nagpapaalam na sa canya.
—¿Ano iyon?
—Datapuwa’t nasoc ang tía at napilitan si Sinang na lumayo, na hindi
naunawa ang sinabi sa canya ng̃ canyang caibigan.
Inilapit ng̃ mabait na tía ang isang silla sa ilaw, naglagay ng̃ salamin
sa mata sa dulo ng̃ canyang ilong, binucsan ang maliit na libro at
nagsalita:
—Pakinggan mong magaling, anac co; pasisimulan co sa mg̃a utos ng̃
Dios; dadalang̃an co at ng̃ icaw ay macapaggunamgunam; cung sacali’t
hindi mo nariring̃ig na magaling ay sasabihin mo sa akin at ng̃ maulit
co sa iyo; nalalaman mo ng̃ sa icagagaling mo’y hindi aco napapagal
cailan man.
Nagpasimula ng̃ pagbasa, na ang tinig ay walang bagobago at anyong
humal, ng̃ mg̃a pagdidilidili ng̃ mg̃a bagay na ipinagcacasala. Siya’y
tumitiguil ng̃ matagal sa wacas ng̃ bawa’t pangcat, upang mabigyang
panahon ang dalaga sa pag-aalaala ng̃ canyang mg̃a casalanan at
pagsisihan.
Minamasdan ni María Clara ang alang-alang na walang tinutucoy. Ng̃
matapos na ang unang utos na “ibiguin ang Dios na lalo sa lahat ng̃
bagay”, hinihiPáhiná 367watigan siya ni tía Isabel sa ibabaw ng̃ canyang salamín
sa mata, at ikinatutuwa niya ang anyong pagca nagdidilidili at
nalulungcot. Banal na umubo, at pagcatapos ng̃ isang matagal na
paghinto’y pinasimulan ang pang̃alawang utos. Bumabasa ng̃ taimtim sa
loob ang mabait na matandang babae, at ng̃ matapos ang pagbubulaybulay,
muling tiningnan ang canyang pamangkin, na untiunting ibinaling ang ulo
sa cabilang daco.
—¡Bah!—ang sinabi sa sarili ni tía Isabel; dito sa “huwag magpahamac
manumpa sa canyang santong pang̃ala’y” hindi ng̃a maaaring magcasala ang
abang ito! Lumipat tayo sa icatlo.
At ang pang̃atlong utos ay pinagmunglaymunglay at pinagwaring magaling
at binasa ang lahat ng̃ bagay na pinagcacasalanan ng̃ laban sa canya.
Muli na namang tiningnan niya ang higaan; datapuwa’t ng̃ayo’y itinaas
ng̃ tía ang salamin, kinusot ang mg̃a matá; nakita niyang dinala ng̃
canyang pamankin ang panyo sa mukha at pinahid ang mg̃a luha.
—¡Hm!—anya,—¡ejem! Minsa’y natulog ang caawaawang ito samantalang
nagsesermón.
At muling inilagáy sa dulo ng̃ canyang ilóng ang salamin niya sa mata,
saca sinabi sa sarili:
—Tingnan natin cung hindi siya gumalang sa canyang ama’t ina, na gaya
ng̃ hindi niya pang̃ing̃ilin sa mg̃a fiesta.
At binasa ang icapat na utos ng̃ tinig na lalong madalang at lalo ng̃
pahumal, sa pagca’t inaacala niyang sa gayong paraa’y lalo na niyáng
binibigyang cadakilaan ang canyang gawa, na gaya ng̃ canyang nakitang
inaasal ng̃ marami sa mg̃a fraile: hindi nakakapakinig kailan man si tía
Isabel ng̃ pang̃ang̃aral ng̃ isang cuákero, sa pagoa’t cung nagcagayo’y
pinapang̃inig naman sana niya ang canyang catawan.
Samantala’y macailang dinala ng̃ dalaga ang panyo sa canyang mg̃a mata,
at lalo ng̃ napapakingan ang lacas ng̃ canyang paghing̃a.
—¡Pagcagalinggaling na caluluwa!—ang iniisip sa sarili ng̃ matandang
babae; ¡siya na lubhang masunurin at mapagpacumbaba sa lahat! Aco’y
nagcasala ng̃ lalong marami cay sa canya, gayon may hindi aco
nangyaring-mapaiyac ng̃ totohanan cailan man.
At pinasimulan niya ang icalimang utos, na lalong mahahaba ang paghinto
at lalong ganap ang pagcahumal ng̃ pananalita, cay sa ng̃ una, sacali’t
maari pa, na sa pagsusumicap niyang mainam sa gayong gawa’y hindi niya
Páhiná 368naring̃ig ang paghagulhol na iniinis ng̃ canyang pamangkin. Sa isa
lamang pagtiguil na canyang guinawa, pagcatapos ng̃ mg̃a pagcànilaynilay
tungcol sa pagpatay sa capuwa tao sa pamamag-itan ng̃ sandata, naring̃ig
niya ang mg̃a daing ng̃ macasalanan. Ng̃ magcagayo’y humiguit sa pagca
dakila ang tinig, pinagpilitan niyang basahin ang nalalabing utos sa
anyong nagbabala, at ng̃ mapanood niyang patuloy rin ang pag-iyac ng̃
caniyang pamangkin.
—¡Tumang̃is ca, anac, co, tumang̃is ca!—ang canyang sinabi, at siya’y
lumapit sa higaan:—cung gaano calaki ang iyong pagtang̃is ay gayon din
ang pagcadali ng̃ pagpapatawad sa iyo ng̃ Dios. Gamitin mo ang pighating
“contrición” sa pagca’t lalong magaling cay sa “atrición.” ¡Tumang̃is
ca, anac co, hindi mo nalalaman cung gaano ang aking galac na tinatamo
sa panonood co ng̃ iyong pag-iyac! Pagdagucan mo naman ang iyong dibdib,
huwag mo lamang calalacasan, sa pagca’t may sakit ca pa.
Datapuwa’t sa pagca’t anaki’y mandin nagcacailang̃an ang pighati ng̃
pag-iisa at ng̃ pagca walang nacamamalay, upang lumala, ng̃ makita ni
María Clarang siya’y nasubucan, untiunting tumiguil ng̃ pagbubuntong
hining̃a, pinahid ang canyang mg̃a mata, na walang sinasabing ano man at
hindi sumasagot sa canyang tía ng̃ cahi’t cataga.
Ipinagpatuloy nito ang pagbasa, ng̃uni’t sa pagca’t huminto ang
pagtang̃is ng̃ sa canya’y nakikinig, lumipas ang caalaban ng̃ canyang
loob sa canyang gawa, at ang mg̃a huling utos ng̃ Dios ay nacapag-antoc
sa canya at sa canya’y nacapaghicab, na ano pa’t naguing malaking
casiraan sa pananalitang pahumal na nacayayamot na sa gayo’y nahihinto.
—¡Hindi co mapaniniwalaan cung hindi co makikita!—ang iniisip sa
sarili ng̃ matandang babae;—nagcacasalang tulad sa isang sundalo ang
batang ito laban sa unang limang utos ng̃ Dios, datapuwa’t hindi cahi’t
isang casalanang magaang man lamang mula sa icaanim hangang sa icasampo,
ano pa’t tumbalíc sa amin! ¡Cung paano na ang lacad ng̃ daigdig ng̃ayon!
At nagsindi ng̃ isang candilang malaki sa Virgen sa Antipolo at dalawang
maliliit na candila sa Nuestra Señora del Rosario at sa Nuestra Señora
del Pilar, na canyang inihiwalay roon muna at inilagay sa isang suloc
ang isang garing na Santo Cristo, upang ipaunawang hindi dahil sa canya
caya isinindi ang mg̃a candilang iyon. Hindi rin nacabahagui sa gayong
bagay ang Virgen sa Delaroche: siya’y isang taga ibang lupaing hindi
kilala, at hindi pa nacariring̃ig si tía Isabel ng̃ isa man lamang
himala na canyáng guinawa.
Páhiná 369Hindi namin nalalaman cung ano caya ang nangyari sa guinawang; confesión
ng̃ gabing iyon; pinagpipitagan namin ang mg̃a lihim na iyan. Mahabang
totoo ang cumpisal, at nahiwatigan ng̃ tíang mula sa malayo’y
binabantayan ang pamangkin, na hindi ikinikiling ng̃ cura ang canyang
taing̃a sa mg̃a salita ng̃ may sakit, cung di nacaharap sa mukha ni
María Clara, at tila mandin wari ibig niyang basahin ó hulaan sa
pagcagagandang mg̃a mata ng̃ dalaga ang mg̃a pag-iisip.
Lumabas sa silid si parì Salvíng namumutla’t nang̃ing̃ilis ang mg̃a
labi. Sino mang macapanood ng̃ canyang noong nagdidilim at pigta ng̃
pawis, mawiwicang siya ang nagcumpisal cay Maria Clara at hindi ng̃a
narapat magcamit ng̃ capatawaran.
—¡Jesús, Maria, Josef!—ang sinabi ng̃ tía na nagcucruz;—¿sino ang
macatataroc sa calooban ng̃ mg̃a kinabataan ng̃ayon?
Páhiná 370 ## XLV.
ANG MGA PINAG-UUSIG.
Tinatanglawan ng̃ isang malamlam na liwanag na inilalaganap ng̃ buwan at
umulusot sa malalagong mg̃a sang̃a ng̃ mg̃a cahoy, ang isang lalaking
naglalagalag sa cagubatan, na maraha’t mahinahon ang lacad. Manacanaca
at anaki baga’y ng̃ huwag maligaw, sumusutsot siya ng̃ isang tang̃ing
tugtuguin, na ang caraniwa’y sinasagot ng̃ gayon ding sutsot sa dacong
malayo. Matamang nakikinig ang lalaki, at ipinagpapatuloy, pagcatapos,
ang paglacad na ang tinutunto’y ang malayong huni.
Sa cawacasan, ng̃ canyang maraanan ang libolibong mg̃a nacahahadlang
cung gabi sa paglalacad sa isang gubat na hindi pa nalalacaran, siya’y
dumating sa isang maliit na puang na naliliwanagang ganap ng̃ buwan sa
icaapat na bahagui ng̃ canyang paglaki. Matataas na mg̃a malalaking
batong buhay, na napuputung̃an ng̃ mg̃a cahoy ang siyang nacababacod sa
paliguid, na ano pa’t wari isang nababacurang panoorang naguiba; mg̃a
cahoy na bagong putol, mg̃a punong naguing uling ang nacapupuno sa
guitna, na nang̃ahahalo sa pagkalalaking mg̃a batong buhay, na
kinucumutan ng̃ pacaposcapos ng̃ Lumikha ng̃ canyang culubong na mg̃a
dahong verde ang culay.
Bahagya pa lamang cararating ng̃ lalaking di kilala’y siyáng paglabás
namang bigla ng̃ isang lalaki rin sa licuran ng̃ isang malaking bató,
lumapit at binunot ang isang revolver.
—¿Sino ca?—ang tanong sa wicang tagalog na mabalasic ang tinig,
casabay ang pagtataas ng̃ “gatillo” ng̃ canyang sandata.
—¿Casama ba ninyo si matandàng Pablo?—ang sagot ng̃ bagong cararating
na mahinahon ang tinig, na hindi sinagot ang catanung̃an at hindi
nagugulumihanan.
—¿Ang capitan ba ang itinatanong mo? Oo, narito.
—Cung gayo’y sabihin mong narito si Elías at siya’y hinahanap,—anang
Páhiná 371lalaki na hindi iba cung di ang talinghagang piloto.
—¿Cayo po ba’y si Elías?—ang itinanong ng̃ canyang causap na taglay
ang tang̃ing pagpipitagan, at saca lumapit, at gayon ma’y patuloy rin
ang paguumang sa canya ng̃ bung̃ang̃a ng̃ revolver;—cung gayo’y …
halícayo.
Sumunód sa canyá si Elías.
Pumasoc silá sa isáng anyóng yung̃ib na palusóng sa cailaliman ng̃ lupa.
Ipinauunawa sa piloto, ng̃ tagapamatnubay na nacacaalam ng̃ daan, cung
palusóng, cung cailan dapat yumucód ó gumapang; gayón ma’y hindi nalao’t
sila’y nang̃agsirating sa isang may anyong salas, na bahagya na
naliwanagan ng̃ mg̃a huepe, at ang nang̃aroroo’y labingdalawa ó labing
limang lalaking may taglay na mg̃a sandata, marurumi ang mg̃a mukha at
cagulatgulat ang mg̃a pananamit, na nacaupo ang mg̃a ibá, ang iba nama’y
nacahiga, at nagsasalitaan ng̃ bahagya. Namamasdan ang isang matandang
lalaking mapanglaw ang pagmumukha, nacapulupot sa ulo niyá ang isang
bigkis na may dugo, nacalagay ang mg̃a sico sa isang batóng guinagawang
pinaca mesa, at pinagninilay-nilay ang ilaw na sa gayong caraming usoc
na ibinubuga’y bahagya na ang inilalaganap na liwanag: cung hindi sana
talastas nating iyo’y isang yung̃ib ng̃ mg̃a tulisan, mawiwica natin, sa
pagbasa ng̃ malaking pagng̃ang̃alit sa mukha ng̃ matandang lalaki, na
siya ang Torre ng̃ Gútom sa araw na sinusundan ng̃ paglamon ni Ugolino
sa canyang mg̃a anac.
Umanyong humilig ang nang̃ahihigang mg̃a lalaki ng̃ dumating si Elías at
ang namamatnugot sa canya, datapuwa’t sa isang hudyat nito’y
nang̃agsitahimic at nang̃agcasiya na lamang sa pagmamasid sa piloto, na
walang taglay na anó mang sandata.
Untiunting luming̃on ang matandang lalaki at ang natagpuan ng̃ canyang
mg̃a mata’y ang nacapagpipitagang kiyas ni Elías, na nacapugay na siya’y
pinagmamasdang puspós ng̃ calungcutan at pagbibigay halaga.
—¿Icao ba?—ang itinanong ng̃ matandang lalaki, na sumaya ng̃ caunti
ang mg̃a mata ng̃ makilala ang binata.
—¡Sa anóng calagayan aking nasumpung̃an cayo!—ang ibinulong ni Elías
sa babahagyang tinig at iguinagalaw ang ulo.
Hindi umimic ang matanda at tumung̃ó, humudyát ng̃ isa sa mg̃a tao,
nanang̃agsitindig sila’t lumayo, na canilang sinulyáp muna’t sinucat ng̃
mg̃a mata ang taas at bicas ng̃ pang̃ang̃atawan ng̃ piloto.
—¡Tunay ng̃a!—ang sinabi ng̃ matandang lalaki ng̃ silang dalawa’y
nagPáhiná 372iisa na;—ng̃ cata’y patuluyin sa aking bahay, na may anim na buwan
ng̃ayon, aco ang ng̃ panahóng iyo’y nahahabag sa iyo; ng̃ayo’y nagbago
ang capalaran, ng̃ayo’y icaw namán ang nahahabag sa akin. Ng̃uni’t umupo
ca at sabihin mo sa akin cung bakit ca nacarating hang̃ang dito.
—May labing limang araw na ng̃ayong ibinalita sa akin ang nangyari sa
inyong casacunaan,—ang madalang na isinagot ng̃ binata sa mahinang
tinig, na ang ilaw ang siyang tinitingnan;—pagca alam co’y lumacad na
agad acó, nagpacabicabila acó sa mg̃a cabunducan, halos dalawang
lalawigan ang aking nalibot.
—Napilitan acong tumacas at ng̃ huwag magsabog ng̃ dugong walang malay;
natatacot humarap ang aking mg̃a caaway at ang canila lamang inilalagay
sa aking hirap ay ang ilang mg̃a caawaawa, na walang guinawa sa akin
cahit caliitliitang casam-an.
Ng̃ macalampas ang sandaling hindi pag-imic na guinamit ni Elías sa
pagbasa ng̃ mg̃a caisipang mapapanglaw sa mukha ng̃ matandang lalaki,
nagpatuloy ng̃ pananalita ang binata:
—Naparito aco’t ibig cong ipakiusap sa inyo ang isang bagay. Sa pagca’t
hindi aco nacasumpong, cahi’t aking pinaghanap, ang bahagyang labi man
lamang ng̃ mag-anac na may cagagawan ng̃ casawiang palad naming
mag-anac, minagaling co ang iwan ang lalawigang aking tinatahanan upang
tumung̃o sa dacong timugan at makisama sa mg̃a pulutong ng̃ mg̃a hindi
binyagan at nabubuhay ng̃ boong kalayaan: ¿ibig po ba ninyong lisanin
ang bagong pinasisimul-an ninyong pamumuhay at sumama sa akin? Lalagay
acong tunay na inyong anac, yamang namatay ang anac po ninyo, at
kikilalin co cayong ama, yamang wala na acong magugulang?
Umiling ang matanda ng̃ paayaw, at nagsalita:
—Sa gulang na aking dinating, pagca niyacap ng̃ calooban ang isang
pasiyang cakilakilabot, ay dahil sa wala ng̃ sucat pagpaliiran. Isang
taong gaya co, na guinamit ang canyang cabataan at ang canyang
cagulang̃an sa pagpapagal at ng̃ camtan ang sariling guinhawa at ang sa
mg̃a anac sa panahong hinaharap; isang taong nagpacumbaba sa lahat ng̃
mg̃a naguing calooban ng̃ canyang mg̃a puno, na tumupad ng̃ boong
pagtatapat sa mabibigat na catungculan, na nagtiis ng̃ lahat upang
mamuhay sa catahimican at sa isang catiwasayang mangyayaring camtan;
pagca tinalicdan ng̃ ganitong taong pinalamig na ang dugò ng̃ panahon,
ang lahat ng̃ canyang pinagdaanan at ang boong pagdaraanan pa, at sumasa
mg̃a pampang̃in na ng̃ libing̃an, ay sa pagca’t canyang napagkilalang
Páhiná 373lubos na walang capayapaang masusumpung̃an at ang catiwasiya’y hindi
siyang calakilakihang cagaling̃an! ¿Ano’t magpapacatira pa sa hindi
sariling lupain upang magbuhay dukha? Dating aco’y may dalawang anac na
lalaki, isang anac na babae, isang bahay, isang cayamanan; aking dating
tinatamo ang pagpipitaga’t pagmamahal ng̃ madla; ng̃ayo’y isang cahoy na
pinutlan ng̃ mg̃a sang̃a ang aking cawang̃is, lagalag, nagtatago,
pinag-uusig sa mg̃a cagubatang tulad sa isang halimaw, ¿at anong dahil
at guinawa sa akin ang lahat ng̃ ito? Dahil sa inilugso ng̃ isang lalaki
ang capurihan ng̃ aking anac na babae, sa pagca’t hining̃i ng̃ mg̃a
capatid sa lalaking iyang magsulit siya ng̃ catampalasanang canyang
guinawa, at sa pagca’t ang lalaking iya’y nang̃ing̃ibabaw sa mg̃a iba sa
pamamag-itan ng̃ pamagat na ministro (kinakatawan) ng̃ Dios. Inalintana
co, gayon man, ang lahat ng̃ ito, at acong ama, aco, na siniraan ng̃
puri sa aking catandaan, aking ipinatawad ang caalimurahan,
ipinagpaumanhin co ang casilacbuhan ng̃ cabataan at ang mg̃a carupucan
ng̃ catawang lupa, at sa casiraang iyong hindi na mangyayaring maisauli,
¿ano ang dapat cong gawin cung di ang huwag ng̃ umimic at iligtas ang
nalabi? Datapuwa’t nang̃anib ang tampalasang baca sa humiguit cumulang
na cadalia’y camtán niya ang panghihiganti, caya’t ang guinawa’y humanap
ng̃ capahamacan ng̃ aking mg̃a anac na lalaki. ¿Nalalaman mo ba cung ano
ang canyang guinawa? ¿Hindi? ¿Natatalastas mo bang linubid ang
casinung̃a-ling̃ang cunuwa’y linooban ang convento, at sa mg̃a isinacdal
ay casama ang isa sa aking mg̃a anac? Hindi nairamay iyóng isá, sa
pagca’t wala’t na sa ibang bayan. ¿Nalalaman mo ba ang mg̃a catacottacot
na pahirap na sa canila’y guinawa? Nalalaman mo, sa pagca’t
nang̃agcacawang̃is ang ganitong mg̃a pahirap sa lahat ng̃ mg̃a bayan.
¡Aking nakita, nakita co ang aking anac na nacabiting ang tali sa
canyang sariling buhoc, naring̃ig co ang canyang mg̃a sigaw, aking
naring̃ig na aco’y canyang tinatawag, at aco, sa aking caruwagan at
palibhasa’y namarati aco sa capayapaan, hindi aco nagcaroon ng̃
catapang̃ang pumatay ó magpacamatay caya! ¿Nalalaman mo bang hindi
napatotohanan ang pangloloob na iyon, napaliwanagan ang bintang, at ang
naguing parusa’y ilipat sa ibang bayang ang cura, at ang aking anac ay
namatay dahil sa mg̃a pahirap na guinawa sa canya? ¡Ang isa, ang
nalalabi sa akin, ay hindi duwag na gaya ng̃ canyang ama; at sa
catacutan ng̃ tacsil na nagpahirap na ipanghiganti sa canya ang
pagcamatay ng̃ canyang capatid, guinamit na dahilan ang cawal-an ng̃
“cedula personal” na nalimutang sandali, piniit ng̃ Guardia Civil,
pinahirapan, guinalit at pinasamang totoo ang loob sa casalimura
hanggang sa siya’y maPáhiná 374pilitang magpacamatay! At aco, aco’y buhay pa
pagcatapos ng̃ gayong calakilakihang cahihiyan, datapuwa’t cung hindi
aco nagcaroon ng̃ tapang-ama sa pag-sasanggalang ng̃ aking mg̃a anac,
may natitira pa sa aking isang pusô upang italaga sa isang panghihiganti
at manghihiganti aco! Untiunting nang̃agcacatipon ang mg̃a maygalit sa
ilalim ng̃ aking pamiminuno, pinararami ang mg̃a cawal co ng̃ aking mg̃a
caaway, at sa araw na mapagkilala cong aco’y macapangyarihan na,
lulusong aco sa capatagan at tutupukin co sa apoy ang aking
panghihiganti at ang aking sariling buhay! ¡At darating ang araw na iyan
ó walang Dios!
At nagtindig ang matandang lalaki, na nagng̃ing̃itng̃it, at idinagdag,
na nagniningning ang paning̃in, malagunlong ang tinig at sinasabunutan
ang canyang mahahabang mg̃a buhóc:
—¡Sumpain acó, sumpain acó na aking piniguil ang mapanghiganting camay
ng̃ aking mg̃a anac; acó ng̃a ang pumatay sa canila! ¡Cung pinabayaan co
sanang mamatay ang may sala, cung hindi sana acó lubós nanalig sa
justicia ng̃ Dios at sa justicia ng̃ mg̃a tao, ng̃ayon disi’y may mg̃a
anac pa acó, marahil sila’y nang̃agtatago, datapuwa’t ng̃ayo’y may mg̃a
anac naman sana acó, at hindi sila sana nang̃amatay sa capapahirap!
¡Hindi aco ipinang̃anac upáng maguing amá, caya wala acong mg̃a anac
ng̃ayón! ¡Sumpain acó, na hindi co natutuhang makilala sa aking
catandaan ang lupaing aking kinatatahanan! Datapuwa’t matututo acong
ipanghiganti co cayó sa pamamag-itan ng̃ apoy, ng̃ dugo at ng̃ aking
sariling camatayan!
Ang culang palad na amá, sa casilacbuhan ng̃ canyáng pighati, nalabnot
ang bigkis ng̃ ulo, at dahil sa gayo’y nabucsan ang sugat sa noo, at
doo’y bumalong ang isáng batisang dugo.
—Pinagpipitagan co ang inyóng pighati,—ang muling sinabi ni Elías,—at
napagwawari co ang inyong panghihiganti; acó nama’y gaya rin ninyo, at
gayón man, sa aking pang̃ang̃anib na baca aking masugatan ang waláng
malay, lalong minamagaling co pa ang calimutan co ang aking mg̃a
casawiang palad.
—¡Mangyayari cang macalimot, sa pagca’t bata icáw at sa pagca’t hindi
ca namamatayan ng̃ isa man lamang anac, ng̃ sino mang siyáng iyong
catapusáng maaasahan! Ng̃uni’t aking ipinang̃ang̃aco sa iyo, hindi co
sasactan ang sino mang walang casalanan. Nakikita mo ba ang sugat na
ito? Upang huwag cong mapatay ang isang caawaawang cuadrillerong
gumaganap ng̃ canyang catungculan, ipinaubaya cong siya ang sumugat sa
akin.
—Datapuwa’t tingnan po ninyó—ani Elías pagca lampas ng̃ sandaling
hinPáhiná 375di pag-imíc;—tingnan po ninyó cung alin ang cakilakilabot na siga na
inyong pagsusugbahan sa ating culang palad na mg̃a bayan. Cung
gaganapin ng̃ inyong sariling mg̃a camay ang inyong panghihiganti,
gaganti ng̃ catacot tacot ang inyong mg̃a caaway, hindi laban sa inyó at
hindi rin laban sa mg̃a taong sandatahan, cung di laban sa bayan, na ang
caraniwa’y siyáng isinusumbong, at pagcacagayo’y ¿gaano caraming mg̃a
paglabag sa catuwiran ang mangyayari!
—¡Mag-aral ang bayang magsanggalang sa sarili, magsanggalang sa sarili
ang bawa’t isa!
—¡Talastas po ninyong iya’y hindi mangyayari! Guinoo, cayó po’y aking
nakilala ng̃ ibang panahon, niyóng panahong cayo po’y sumasaligaya,
niyao’y pinagcacalooban ninyo acó ng̃ mg̃a paham na aral; maitutulot
baga ninyong?…
Naghalukipkip ang matanda at wari’y nakikinig.
Guinoo,—ang ipinagpatuloy ni Elías, na pinacasusucat na magaling ang
canyáng mg̃a wika;—nagca palad acong macagawa ng̃ isang paglilingcod sa
isang binatang mayaman, may magandang puso, may caloobang mahál at mithì
ang mg̃a icagagaling ng̃ canyang tinubuang bayan. Ang sabihana’y may
mg̃a caibigan ang binatang ito sa Madrid, ayawan co, datapuwa’t ang
masasabi co sa inyo’y siya’y caibigan ng̃ Capitan General. ¿Anó po ang
inyong acala cung siya’y ang ating papagdalhin ng̃ mg̃a caraing̃an ng̃
bayan at siya’y pakiusapan nating magmalasakit sa catuwiran ng̃ mg̃a
sawing palad?
Umiling ang matandang lalaki.
—¿Mayaman ang sabi mo? walang iniisip ang mg̃a mayayaman cung hindi ang
dagdagan ang canilang mg̃a cayamanan; binubulag sila ng̃ capalaluan at
ng̃ caparang̃alanan, at sa pagca’t ang caraniwa’y magaling ang canilang
calagayan, lalo na cung sila’y may mg̃a caibigang macapangyarihan, sino
man sa canila’y hindi nagpapacabagabag sa pagmamalasakit sa mg̃a culang
palad. Nalalaman cong lahát, sa pagca’t ng̃ una’y aco’y mayaman!
—Ng̃uni’t ang taong sinasabi co po sa inyo’y hindi cawang̃is ng̃ mg̃a
ibá: siya’y isang anác na inalimura dahil sa pag-aala-ala sa canyáng
amá; siya’y isang binata, na sa pagca’t hindi malalao’t magcacaasawa,
nag-iisip isip siya ng̃ sa panahong darating, ng̃ isáng magandang
casasapitan ng̃ canyáng mg̃a anác.
—Cung gayo’y siya’y isang taong magtatamong ligaya; ang catuwiran
nating ipinagtatanggol ay hindi ang sa mg̃a taong na sa caligayahan.
—¡Datapuwa’t iyan ang catuwirang ipinagtatanggol ng̃ mg̃a taong may
puso!
—¡Hari na ng̃a!—ang muling sinabi ng̃ matandang lalaki at saca
naupo,Páhiná 376—ipalagay mo ng̃ ang binatang iya’y sumang-ayong siya ang
maghatid ng̃ ating caraing̃an hangang sa Capitang General; ipalagay mo
ng̃ siya’y macakita sa pang̃ulong bayan ng̃ España ng̃ mg̃a diputadong
magsanggalang sa atin, ¿inaacala mo na baga cayang papagtatagumpayin na
ang ating catuwiran?
—Atin munang ticmang gawin bago tayo gumamit ng̃ isang paraang
kinacailang̃ang magsabog ng̃ dugo,—ang isinagót ni Elías,—Dapat na
macapagtacá po sa inyó, na acó, na isá rin namang sawing palad, bata at
malacás ang catawan, ang siyang makiusap sa inyo, na cayo’y matanda na’t
mahina, ng̃ mg̃a paraang payapa: at ganito, sa papca’t aking napanood
ang lubhang maraming cahirapang tayo rin ang may cagagawang gaya rin ng̃
mg̃a cagagawan ng̃ mg̃a malulupit; ang mahina ang siyang nagbabayad.
—¿At cung sacaling wala tayong magawang anó man?
—May magagawa tayo cahi’t cacaunti, maniwala po cayo; hindi ang lahat
ng̃ mg̃a nang̃ang̃atungculan sa baya’y hindi marunong cumilala ng̃
catuwiran. At cung wala tayong masundaan, cung aayaw pakinggan ang ating
cahing̃ian, cung magpacabing̃i na ang tao sa capighatian ng̃ canyang
capuwa, pagnagcagayo’y ¡hahandog po aco sa bawa’t inyong ipag-uutos!
Niyacap ang binata ng̃ matandang lalaking lipos ng̃ malaking catuwiran.
—Tinatanggap co ang iyong panucala, talastas cong gumaganap ca ng̃
iyong pang̃aco. Paririto ca sa aki’t cata’y tutulung̃an upang
maipanghiganti ang iyong mg̃a magugulang, at aco nama’y tutulung̃an mo
upang maipanghiganti co ang aking mg̃a anac, ¡ang aking mg̃a anac na
pawang nacacatulad mo!
—Samantala’y huwag po ninyong pababayaang mangyari ang ano mang
gahasang cagagawan.
—Isasalaysay mo ang mg̃a caraing̃an ng̃ bayang pawang talastas mo na,
¿Cailan co malalaman ang casagutan?
—Sa loob po ng̃ apat na araw ay mag-utos po cayo ng̃ isang taong
makipagkita sa akin sa pasigan ng̃ San Diego, at sasabihin co sa canya
ang maguing casagutan sa akin ng̃ taong aking inaasahang…. Cung siya’y
sumang-ayo’y canilang kikilalanin ang ating catuwiran, at cung hindi’y
aco ang unaunang matitimbuang sa pakikilabang ating gagawin.
—Hindi mamamatay si Elias, si Elias ang mamiminuno cung matimbuang si
capitang Pablong busog na ang puso sa canyang panghihiganti,—anang
matandang lalaki.
At siya rin ang sumama sa binata hanggang sa macalabas sa labas.
Páhiná 377 ## XLVI.
SABUNGAN.
Upang ipang̃ilin sa Filipinas ang hapon ng̃ araw ng̃ linggo’y napasasa
sabung̃an ang caraniwan, na gaya naman sa Españang ang larong pakikiaway
ng̃ tao sa toro ang siyang pinaroroonan. Ang pagsasabong ng̃ manoc,
hilig na masamang dito’y dinala ng̃ mg̃a taga ibang lupain at mahiguit
ng̃ isang daang taóng guinagawang panghuli ng̃ salapi, ay isa riyan sa
mg̃a pang̃it na pinagcaratiban ng̃ bayan, na lalong malaki ang casam-an
cay sa opio sa mg̃a insic; diya’y napaparian ang dukha’t inilalagay sa
pang̃anib ang canyang boong pagcabuhay, sa pagmimithing siya’y
magcasalaping hindi nagpapagal; napaparian diyán ang mayaman’t ng̃
maglilibang, at diya’y caniyang guinagamit ang salaping labí sa canyang
mg̃a piguing at mg̃a “misa de gracia”; datapwa’t sa canila (sa mg̃a
mayayaman) ang capalarang diya’y pinaglalaruan, palibhasa’y magaling na
totoo ang pagcacaturo sa sasabung̃in, marahil lalong magaling cay sa
pagcaturo sa canilang anac na lalaki, na siyang hahalili sa ama sa
sabung̃an, at wala ng̃a caming itututol sa bagay na ito.
Sa pagca’t ipinahihintulot ng̃ Gobierno, at hanggang halos canyang
ipinagaanyaya, sa pag-uutos na gawin ang gayong panoorin sa “hayag na
mg̃a plaza”, sa “mg̃a araw ng̃ fiesta” (at ng̃ makita ng̃ lahat at
macahicayat ang uliran), “pagcatapos ng̃ misa mayor hanggang sa dumilim
sa hapon” (walong oras), dumalo tayo sa larong ito upang hanapin ang
ilang mg̃a cakilala.
Walang ikinatatang̃i ang sabung̃an sa San Diego sa mg̃a sabung̃an sa
iba’t ibang bayan, liban na lamang sa ilang mg̃a bagay. Nababahagui sa
tatlong pitac: ang una, sa macatwid baga’y ang pasucan, ay isang
malaking cabahayang tuwid, na may dalawampong metro ang haba at labing
apat na metro ang luang; sa isa sa canyang mg̃a taguilira’y may isang
pintuang isang babae ang caraniwang Páhiná 378nagbabantay, na siyang catiwala sa
panining̃il ng̃ sa pinto, ó cabayaran sa pagpasoc doon. Sa buwis na
itong bawa’t isa’y nagbibigay roon, tumatanggap ang Gobierno ng̃ isang
bahagui, mg̃a ilang daang libong piso sa isang taón: sinasabing sa
salaping itong ibinabayad ng̃ “vicio” upang siya’y magcaroon ng̃
calayaan, nanggagaling ang ipinagpapatayo ng̃ mg̃a maiinam na mg̃a
paaralan, ipinagpapagawa ng̃ mg̃a tulay at mg̃a daan, ipinagtatatag ng̃
mg̃a ganting pala upang lumusóg ang pagsasaca at pang̃ang̃alacal …
purihin nawa ang vicio na naghahandog ng̃ gayong lubhang magagaling na
mg̃a bung̃a!—Sa unang pitac na ito nalalagay ang mg̃a nang̃agbibili ng̃
hitso, mg̃a tabaco, mg̃a cacanin, mg̃a pagcain at iba pa; naririan
diyan ang caramihang batang lalaking sumasama sa canilang mg̃a ama ó
amaing sa canila’y nagsasakit ng̃ pagtuturo ng̃ mg̃a lihim ng̃
pamumuhay.
Capanig ang pitac na ito ng̃ isá pang lalong malaki ng̃ caunti, isang
pinaca salas, na pinagtitipunan ng̃ madla bago gawin ang mg̃a “soltada”.
Nariyán ang pinacamarami sa mg̃a manoc, na nang̃atatali ng̃ isáng lúbid
sa lupa, sa pamamag-itan ng̃ isang pacong but-ó ó lúyong; nariyan ang
mg̃a tahur, ang mg̃a malulugdin sa sabong, ang mananari: diyán
nang̃agcacayari, nagninilaynilay, nang̃ung̃utang, sumusumpa,
nagtutung̃ayaw, humahalachac; hinihimas niyón ang canyáng manoc, na
pinaraanan ng̃ camáy ang ibabaw ng̃ makikintab na mg̃a balahibo;
sinisiyasat nama’t binibilang nito ang mg̃a caliskis sa mg̃a paa;
pinagsasalitaanan ang mg̃a maiinam na gawa ng̃ mg̃a bayani; diya’y
inyóng mapapanood ang maraming mg̃a mukhang malulungcót, na bitbit sa
mg̃a paa ang bangcay na wala ng̃ balahibo; ang pinacamahalmahal na hayop
sa loob ng̃ ilang buwan, pinalayawlayaw at sa canya’y ipinagcatiwala ang
lalong caayaayang mg̃a pag-asa, ng̃ayo’y wala cung di isáng bangcay na
lamang, na ipagbibili sa isáng peseta, upáng lutuing luya ang cahalo at
canin sa gabí ring iyón: “sic transit gloria mundi”. Pauwi na ang natalo
sa canyáng bahay, na pinaghihintayan sa canya ng̃ esposang cacabacaba
ang loob at ng̃ mg̃a limalimahid na mg̃a anac, na hindi na taglay ang
caunting pamimilac at ang sasabung̃in. Yaong lahat na mg̃a panaguinip na
calugodlugod, yaong mg̃a pagaalagang tumagal ng̃ mahabang panahon, mula
sa pagbubucang liwayway hanggang sa paglubóg ng̃ araw, yaong lahat ng̃
mg̃a pagpapahirap at pagpapagal, ang kinauwia’y isang peseta, ang mg̃a
nálabing abó sa gayóng cacapal na asó.—Sa ulutang itó nakikipagtutulan
ang lalong pang̃od na isip: ang lalong gagasogaso’y pinagsisiyasat na
magaling ang gayóng bagay, tinitimbang, pinagmámasid, ibinubucadcad ang
mg̃a pacpac, hinihipo ang mg̃a casucasuan ng̃ mg̃a Páhiná 379hayop na iyón.
Maiinam na totoo ang pananamit ng̃ mg̃a ilang sinusundan at liniliguid
ng̃ mg̃a caanib ng̃ canicanilang mg̃a sasabung̃in; marurumi namán ang
mg̃a ibá, natatatac sa canilang mamayat na mg̃a mukha ang larawan ng̃
vicio, at caniláng sinusundan ng̃ boong pagmimithi ang mg̃a kilos ng̃
mg̃a mayayaman at canilang pinagmamasdang magaling ang mg̃a pustahan, sa
pagca’t mangyayaring mahuho ang mg̃a bulsa, datapuwa’t hindi
nangyayaring masiyahan ang masamang hilig; diya’y waláng mukháng hindi
guising; diya’y wala ang mapagpabayang filipino, ang tamád, ang hindi
makibuin: ang lahát ay pawang kilusán, masimbuyong budhi, pagsusumicap;
masasabing silá’y may isang cauhawang siyáng nagbibigay casayahan sa
tubig sa pusali.
Buhat sa ulutang ito’y tumutung̃o sa labanang ang pamagata’y “Rueda”.
Ang tuntung̃an nito, na nababacuran ng̃ cawayan, ang caraniwa’y mataas
cay sa dalawang panig na sinabi na ng̃ una. Sa dacong itaas, na halos
sumusucó na sa bubung̃an, may mg̃a gradería, lunsódlunsód bagang upuan,
na iniuucol sa mg̃a manonood ó mg̃a magsasabong, dalawang salitang
nagcacaisa ng̃ kinauuwian. Sa boong itinatagal ng̃ labanan ay napupuno
ang mg̃a graderiang itó ng̃ mg̃a taong may gulang na at ng̃ mg̃a batang
nang̃agsisigawan, nang̃aghihiyawan, nang̃agpapawis, nang̃ag-aaway at
nang̃agtutung̃ayaw: ang cagalinga’y bihirang bihira ang babaeng
nacararating diyán. Nang̃asasa “Rueda” ang mg̃a táong litáw, ang mg̃a
mayayaman, ang mg̃a bantog na “tahur”, ang contratista (a entista) at
ang sentenciador (tagahatol). Sa lupa, na mainam ang pagcacapicpic ay
nang̃aglalaban ang mg̃a hayop, at buhat diya’y ipinamamahagui ng̃
Capalaran sa mg̃a familia ang mg̃a tawanan ó mg̃a pagtang̃is, ang
magagaling na pagcain ó ang cagutuman.
Sa horas ng̃ ating pagpasoc ay naroroon na ang gobernadorcillo, si
capitang Pablo, si capitang Basilio, si Lucas, ang tao bagang may pilat
sa mukha, na totoong nagdamdam ng̃ pagcamatay ng̃ canyang capatid.
Lumapit si capitang Basilio sa isa sa mg̃a taong bayan at tumanong:
—¿Nalalman mo ba cung anong manoc ang dala rito ni Capitang Tiago?
—Hindi co po na lalaman; may dumating po sa canyang dalawa caninang
umaga, ang isa sa canila’y ang lasac na tumalo sa talisayin ng̃ Consul.
—¿Sa acala mo caya’y mailalaban sa canya ang aking si bulic?
—¡Aba, nacú, mailalaban po! ¡Ipupusta co po sa inyong manoc ang aking
bahay at ang aking baro!
Dumarating sa sandaling iyon si capitang Tiago. Ang pananamit ay tulad
sa Páhiná 380mg̃a malalacas na magsasabong: barong lieszong Caatóng, salawal na
lana at sombrerong jipijapa. Sumusunod sa canyá ang dalawang alila; dala
ng̃ isa ang lasac at ang isa nama’y isang puting sasabung̃ing totoong
pagcalakilaki.
—¡Ang sabi sa akin ni Sinang ay pagaling na ng̃ pagaling si María!—ani
capitang Basilio.
—Wala ng̃ lagnát, datapuwa’t mahina pa.
—¿Natalo po ba cayó cagabi?
—Caunti; nalalaman cong nanalo cayó … titingnan co cung macababawi
acó.
—¿Ibig po ba ninyóng isabong ang lásac?—ang tanong ni capitang
Basilio, na tinitingnan ang manóc, at saca hining̃i itó sa alila.
—Alinsunod, sacali’t may pustahan.
—Gaano po ba ang ipupusta ninyó.
—Cung magcuculang din lamang sa dalawa’y hindi co na isasabong.
—¿Inyo bang nakita na ang aking búlic?—ang tanóng ni capitang Basilio
at saca tinawag ang isang táong may dalang isang maliit na sasabung̃in.
—¿Gaano po ba ang ipupusta ninyó?—ang tanóng.
—Cung gaano ang inyóng ipusta.
—¿Dalawá at limang daan?
—¿Tatló?
—¡Tatló!
—¡Sa susunod!
Ilinaganap ng̃ nang̃agcacabilog na mapakialam sa buhay ng̃ may buhay,
ang balitang papaglalabanin ang dalawang bantog na manoc; capuwa sila
may mg̃a pinagdaanan at capuwa cabalitaan sa galing. Ibig ng̃ lahat na
makita, masiyasat ang dalawang cabalitaan; may mg̃a nagpapasiya, may
nanghuhula.
Samantala’y lumalaki ang caing̃ayan, nararagdagan ang caguluhan,
linulusob ang Rueda, linulundag ang mg̃a gradería. Dala ng̃ mg̃a
“soltador” sa Rueda ang dalawang manoc, isang puti at isang pula, na
capuwa may sandata na, baga man ang mg̃a tari ay may caluban pa.
Nariring̃ig ang mg̃a sigaw na “sa puti!” “sa puti!”, may mang̃isang̃isa
namang sumisigaw ng̃ “sa pula!” Ang puti ang siyang “llamado” at ang
pula ang “dejado”.
Sa guitna ng̃ caramiha’y nang̃agpapalibotlibot doon ang guardia civil;
hindi nila suot ang pananamit na ucol sa mahal na capisanang ito;
datapuwa’t hindi naman sila nacapaisano. Salawal na guingong may
franjang pula, barong nababahiran ng̃ azul na galing sa naaalis na tina
ng̃ blusa, gorrang pangcuartel naPáhiná 381rito ang canilang panglinlang na soot
na nababagay naman sa canilang inuugali: namumusta at nagbabantay,
nanggugulo at nang̃agsasalitang di umano’y panang̃agasiwaan nila ang
pananatili ng̃ capayapaan.
Samantalang nang̃agsisigawan, isinasahod ang camay, kinacalog sa camay
ang caunting salaping pinacacalasing; samantalang hinihicap sa bulsa ang
catapustapusang salapi, ó sacali’t walang salapi ay nang̃ang̃aco, at
ipinang̃ang̃acong ipagbibili ang calabaw, ang malapit ng̃ anihin sa
bukid, at iba pa; dalawang bagongtao, na wari’y magcapatid, sinusundan
ng̃ mg̃a paning̃ing nananaghili ang mg̃a naglalaro, nang̃agsisilapit,
bumubulong ng̃ ilang kiming pananalitang sino may walang nakikinig,
nalalao’y lalong nang̃alulungcot at nang̃agtiting̃inang masasama ang
loob at nang̃agng̃ing̃itng̃it. Paimis na sila’y pinagmamasid ni Lucas
ng̃uming̃iti ng̃ ng̃iting malupit, pinatutunog ang mg̃a pisong pilac,
dumaan siya sa siping ng̃ dalawang magcapatid, at saca siya sumigaw nasa
“Rueda” ang ting̃in:
—Narito ang limampo, limampu laban sa dalawampo, ¡sa puti!
Nang̃agtitigan ang magcapatid.
—¡Sinasabi co na sa iyo,—ang ibinubulong ng̃ matandang capatid,—na
huwag mong ipaglahatan ang cuarta; cung nakinig ka sana sa akin,
ng̃ayo’y may ipupusta tayo sa pula!
Lumapit ng̃ boong cakimian ang bunso cay Lucas at kinalabit siya sa
bisig,
—¡Aba! ¿icaw pala?—ang biglang sinabi nito, na luming̃on at
nagpapacunwari ng̃ pagtataca; pumapayag ba ang capatid mo sa sinabi co
sa canya ó naparito ca’t pumupusta?
—¿Paanong ibig ninyong cami’y macapusta’y natalo na ang lahat naming
salapi?
—¿Cung gayo’y pumayag na cayo?
—¡Aayaw siya! cung pautang̃in sana ninyo cami ng̃ caunti, yamang
sinasabi ninyong cami inyong nakikilala….
Kinamot ni Lucas ang ulo, hinila ang baro at muling nagsalita:
—Tunay ng̃ang cayo’y aking nakikilala; cayo’y si Tarsilo at si Bruno,
mg̃a cabataan at malalacas. Talastas cong ang matapang ninyong ama’y
namatay dahil sa ibinibigay sa canyang isang daang palo sa araw araw ng̃
mg̃a sundalo; alam cong hindi ninyo iniisip na ipanghiganti siya …
—Huwag po sanang makialam cayo sa aming pamumuhay;—ang isinalabat sa
canya ng̃ matandang capatid na si Tarsilo, iya’y nacahihila ng̃
casacunaan. Cung wala caming capatid na babae’y malaon ng̃ panahong
cami’y binitay na sana!
—¿Binitay na cayo? ang mg̃a duwag lamang ang nabibitay, ang walang
salapi Páhiná 382at walang tumatangkilik. At sa paano ma’y malapit ang bundoc.
—¡Sandaang piso laban sa dalawampo, sa puti aco!—ang sigaw ng̃ isang
nagdaan.
—Pautang̃in ninyo cami ng̃ apat na piso …, tatlo … dalawa,—ang
ipinamanhic ng̃ lalong bata;—pagdaca’y babayaran namin cayo ng̃ ibayo;
pasisimulan na ang soltada.
Muling kinamot ng̃ Lucas ang úlo.
—¡Tst! Hindi akin ang salaping ito, ibinigáy sa akin ni Don Crisóstomo
at inilalaan sa mg̃a ibig maglingcód sa canyá. Ng̃uni’t aking nakikitang
cayo’y hindi gaya ng̃ inyóng amá; iyon ang túnay na matapang; ang hindi
matapang ay huwag maghanap ng̃ mg̃a laro.
At saca umalis doon, baga man hindi totoong nagpacalayo.
—¿Pumayag na tayo, may pinagcacaibhan pa ba?—ani Bruno. Iisa ang
kinauuwian ng̃ mabitay ó mamatay na marahil: walang ibang kinauukulan
nating mg̃a dukha.
—Tunay na ng̃a, ng̃uni’t gunitaín mo ang ating capatíd na babáe.
Samantala’y nagliwanag ang “rueda”, magpapasimula ang labanan.
Tumatahimic na ang mg̃a tínig, at nang̃atira sa guitna ang dalawáng
“soltador” (tagá-bitáw) at ang mananari. Sa isáng hudyát ng̃
“sentenciador” (tagahátol) ay inalsán ng̃ mananari ang mg̃a tari ng̃
canicanyang calúban, at cumíkintab ang mg̃a maninipis na mg̃a talím, na
pawang nang̃agbabala, maniningning.
Lumapit sa bácod ang dalawang magcapatid na capuwa malungcot, itinuon
ang canilang noo sa cawayan at nang̃agmamasid. Lumapit ang isang lalaki
sa canila at sila’y binulung̃an sa taing̃a.
—¡Pare! ¡isang daang piso laban sa sampo, sa puti acó!
Tiningnan siya ni Tarsilo ng̃ patang̃a. Sinicó siyá ni Bruno, at sinagót
niyá itó ng̃ isáng úng̃ol.
Tang̃an ng̃ mg̃a soltador ang mg̃a manóc ng̃ isáng anyóng calugód-lugód,
at iniing̃atan nilang huwag siláng masugatan. Dakilang catahimican ang
naghahari: masasapantahang liban na lamang sa dalawang soltador ang mg̃a
naroroo’y pawang mg̃a cagulatgulat na mg̃a taotaohang pagkít. Pinaglapit
nilá ang dalawang manóc; tinangnan ng̃ isá ang úlo ng̃ canyang manóc at
ng̃ tucaín ng̃ calában upang magalit, at bago guinawa naman ng̃ isa sa
canyang manóc ang gayon din; dapat magcaroon ng̃ pagcacatulad sa lahat
ng̃ pag-aaway, na anó pa’t cung anó ang nangyayari sa mg̃a sasabung̃in
sa Paris ay cawang̃is din sa mg̃a sasabung̃in dito. Pinapagharap,
pagcatapos at pinapagcahig silá, at Páhiná 383sa gayong paraa’y nauunawa ng̃ mg̃a
caawaawang mg̃a hayop cung sino ang bumunot sa canila ng̃ isang maliit
na balahibo at cung sino ang canilang macacalaban. Nagsisipanindig na
ang canilang mg̃a puloc, nang̃agtititigan at mg̃a kidlat ng̃ galit ang
siyang nang̃agsisitacas sa canilang mabibilog at maliit na mg̃a mata.
Pagcacagayo’y dumating na capanahunan; binitiwan silá sa lupa, na
nang̃agcacalayo ng̃ caunti, at saca sila linayuan.
Marahang nang̃aglalapit sila. Nang̃aririnig ang yabag ng̃ canilang yapac
sa matigas na lúpa; sino ma’y hindi nagsasalita, sino ma’y hindi
humihing̃a. Ibinababa at itinataas ang úlo, na wari’y nang̃agsusucatan
sa ting̃inan, bumubulong ang dalawang sasabung̃in ng̃ marahil pagbabala
ó pagpapawalang halagá. Natanawan nila ang maningning na dáhon ng̃ tari,
na nagsasabog ng̃ malamig ang nang̃ang̃azul na sinag; nagbibigay sigla
sa canila ang pang̃anib, at walang ano mang tacot na nagpapanalubong ang
dalawa, ng̃uni’t sa isang hakbang na layo’y nang̃agsihinto,
nang̃agtitigan, ibinaba ang ulo at muling pinapang̃alinag ang canilang
balahibo. Sa sandaling iyó’y naligo ng̃ dugo ang canilang maliit na
útac, sumilang ang lintíc, at taglay ang canilang catutubong tapang ay
mabilis na nagpanalpoc ang dalawa, nagcapanagupa ang tuca laban sa tuca,
ang dibdib laban sa dibdib, ang patalim laban sa patalím at ang pacpác
laban sa pacpác: naiwasan ng̃ isa’t isá ng̃ boong catalinuan ang sacsác
at walang nanglaglag cung hindi iláng balahibo lámang. Muling nagtitigan
na naman; caguinsaguinsa’y biglang lumipad ang puti, napaimbulog at
iniwawasiwas ang pamatay na tari; ng̃uni’t ibinaluctót ng̃ pula ang
canyang mg̃a hita at ibinaba ang úlo, caya walang nahampas ang puti cung
di ang hang̃in; ng̃uni’t pagbaba sa lapag, sa pang̃ing̃ilag na siya’y
masacsac sa licód, malicsing pumihit at humarap sa calaban. Dinaluhong
siya ng̃ sacsác ng̃ pula ng̃ boong galit, ng̃uni’t marunong
magsanggalang ng̃ boong calamigan ng̃ loob: hindi ng̃a walang cabuluháng
siyá lubós na kinalulugdan ng̃ caramihang naroroon. Hindi
kinaliling̃atan ng̃ lahat ang matamang panonood ng̃ mg̃a nangyayari sa
paglalaban, at may mg̃a iláng cahi’t hindi sinasadya’y nang̃apapasigaw.
Unti-unting nasasabugan ang lupa ng̃ mg̃a balahibong pula at puti, na
pawang natitina ng̃ dugo: datapuwa’t hindi ang salitaa’y ititiguil ang
labanan sa unang pagcacasugat: sa pagsunod ng̃ filipino sa mg̃a
cautusáng lagda ng̃ Gobierno, ang ibig niya’y matalo cung sino ang unang
mamatay ó cung sino ang unang tumacbo. Nadidilig na ng̃ dugo ang lupa,
madalas ang sacsacan, ng̃uni’t hindi pa masabi cung sino sa dalawa ang
magtatagumpay. Sa cawacasan, sa pagtiPáhiná 384kim sa cahulihulihang pagpupumilit,
sumalpóc ang puti upang ibigay ang panghuling sacsác, ipinaco ang
canyang tari sa isang pacpac ng̃ pula at napasabit na mg̃a butó;
datapuwa’t nasugatan ang puti sa dibdib, at ang dalawa, na capuwa
linalabasan ng̃ dugo, nanglulupaypay, humihing̃al, nang̃agcacacabit, ay
hindi nang̃agsisikilos, hanggang sa natimbuang puti, sumuca ng̃ dugo sa
tuca, nang̃isay at naghing̃alo; ang pulang nacacabit sa canya sa pacpác
at nananatili sa canyáng tabi, ay untiunting ibinaluctót ang mg̃a hita
at marahang pumikit.
Ng̃ magcagayo’y inihatol ng̃ sentenciador, sa pag-alinsunod sa cautusan
ng̃ pamahalaan, na ang pula’y nanalo. Isang walang wastong sigawan ang
siyang nagpasalamat sa gayong hatol, sigawang naring̃ig sa boong bayan,
mahaba, nagcacaisa ang taas ng̃ tinig at tumagal ng̃ ilang sandali. Cung
gayo’y na pagtatanto ng̃ nacacapakinig sa malayo, na ang “dejado” ay
siyang nanalo, sa pagca’t cung hindi gayo’y hindi tatagal ang sigaw ng̃
pagcatwa. Gayon din ang nangyayari sa mg̃a nación: isang maliit na
macapagtagumpay sa isang malaki, inaawit at sinasabisabi sa lubhang
mahabang panahon.
—¿Nakita mo na?—ani Bruno ng̃ boong sama ng̃ loob sa capatid,—cung
pinaniniwalaan mo aco’y mayroon na sana ng̃ayon tayong sandaang piso;
dahil sa iyo’y wala tayo ng̃ayon cahi’t isang cuarta.
Hindi sumagot si Tarsilo, datapuwa’t tuming̃in ng̃ pasulyap sa canyang
paliguidliguid na anaki’y may hinahanap na sino man.
—Naroo’t nakikipag-usap cay Pedro,—ang idinugtong ni
Bruno;—¡binibigyan siya ng̃ salapi, pagcaramiraming salapi!
At ibinibilang ng̃a naman ni Lucas sa camay ng̃ asawa ni Sisa ang mg̃a
salaping pilac. Nang̃agpalitan pa ng̃ ilang salitang palihim at bago
naghiwalay na capuwa nasasayahan alinsunod sa namamasid.
—¡Marahil si Pedro’y nakipagkayari sa canya: iyan, iyan ang tunay na
hindi nag-aalinlang̃an!—ang buntong hining̃a ni Bruno.
Nananatili si Tarsilo sa pagca mukhang malungcot at nag-iisip-isip:
pinapahid ng̃ mangas ng̃ canyang baro ang pawis na umaagos sa canyang
noo.
—Capatid co,—ani Bruno,—acó’y yayao, cung hindi ca magpapasiya;
nanatili ang “regla”, dapat manalo ang lasak at hindi ng̃a dapat nating
sayang̃in ang panahón. Ibig cong pumusta sa susunod na soltada; ¿anó
bagá mangyayari? Sa ganyá’y maipanghihiganti natin ang tatay.
Gayon ma’y huminto at muling nagpahid ng̃ pawis.
—¿Anóng dahil at huminto ca?—ang tanóng ni Brunong nayayamot.
Páhiná 385—¿Nalalaman mo ba cung anó ang sumusunod na soltada? ¿Carapatdapat ba
ang?…
—¡Bakit hindi! ¿hindi mo ba nariring̃ig? Ang búlik ni capitang Basilio
ang mapapalaban sa lásak ni capitang Tiago; ayon sa lacad ng̃ “regla”
ng̃ sabong ay dápat manalo ang lásak.
—¡Ah, ang lasak! acó ma’y pupusta rin … datapwa’t lumagáy muna tayo
sa matibay na calagayan.
¿Nagpakita ng̃ pagcayamot si Bruno, ng̃uni’t sumunód siyá sa canyáng
capatíd; tiningnan nitóng magaling ang manóc, siniyasat na magaling,
nag-isip-isip, naglininglining, nagtanong ng̃ ilán, ang culang palad ay
nag-aalinlang̃an; nagng̃ing̃itng̃it si Bruno at minamasdan siyáng malaki
ang galit.
—Ng̃uni’t hindi mo ba nakikita iyang malapad na caliskis na nariyán sa
tabi ng̃ tahid? ¿hindi mo ba nakikita ang mg̃a paang iyán? ¿anó pa ang
ibig mo? ¡Masdan mo ang mg̃a hítang iyán, iladlad mo ang mg̃a pacpác na
iyán! At itong baac na caliskis sa ibabaw ng̃ malapad na itó, at saca
itóng doble (kambal)?
Hindi siyá nariring̃ig ni Társilo, ipinagpapatuloy ang pagsisiyasat sa
anyo at calagayan ng̃ hayop; ang calansing ng̃ guinto’t pilac ay
dumarating hanggang sa canyang mg̃a taing̃a.
—Tingnan namán natin ng̃ayon ang bulík,—ang sabi ng̃ tinig na tila
sinasacal.
Tinatadyacan ni Bruno ang lupa, pinapagng̃ang̃alitng̃it ang canyang mg̃a
ng̃ipin, ng̃uni’t sumusunod din sa capatid niya.
Lumapit sila sa cabilang pulutong. Diya’y sinasandatahan ang manóc,
humihirang ng̃ tári, inihahanda ng̃ mananari ang sutlang mapula, na
pinagkitan at macailang hinagod.
Binalot ni Társilo ang háyop ng̃ malungcot at nacalalaguim na titig:
tila mandin hindi niya nakikita ang manóc cung di ibang bagay sa
hinaharap na panahón. Hinagpós ang noo, at:
—¿Handa na ba icáw?—ang tanóng sa capatid na malagunlong ang tinig.
—¿Acó? ¡mula pa ng̃ una; hindi kinacailang̃ang sila’y akin pang makita!
—Hindi at dahil sa … ating cahabaghabag na capatid na babae….
—¡Aba! ¿Hindi ba sinabi sa iyong ang mamiminuno’y si don Crisóstomo?
¿Hindi mo ba nakitang siya’y casama ng̃ Capitan General sa pagpapasial?
¿Anó ang capang̃anibang ating cahihinatnan?
—¿At cung mamatay tayo?
Páhiná 386—¿Eh anó iyón? ¿Hindi ba namatay ang ating amá sa capapalo?
—¡Sumasacatuwiran ca!
Hinanap ng̃ magcapatid sa mg̃a pulutóng ng̃ táo si Lúcas.
Pagcakita nilá sa canya’y huminto si Társilo.
—¡Huwag! umalis na tayo rito, tayo’y mapapahamac!—ang biglang sinabi.
—Lumacad ca cung ibig mo, acó’y tátanggap.
—¡Bruno!
Sa cawaláng palad ay lumapit ang isang táo at sa canilá’y nagsabi:
—¿Pupusta ba cayó? Aco’y sa búlik.
Hindi sumagot ang dalawáng magcapatid.
—¡Logro!
—¿Gaano?—ang tanóng ni Bruno.
Binilang ang canyang mg̃a aapating pisong guinto: tinititigan siya ni
Brunong hindi humihing̃a.
—¡May dalawang daang piso acó, limampong piso laban sa apat na po!
—¡Hindi!—ani Brunong waláng alinlang̃an; magdagdag pa cayó …
—¡Magaling! limampo laban sa tatlompo!
—¡Lambalin ninyó cung inyóng ibig!
—¡Magaling! ang búlik ay sa aking pang̃inoon at bago acóng capapanalo;
isáng daan laban sa anim na pong piso.
—¡Casunduan! Maghintay cayo’t cucuha acó ng̃ salapi.
—Datapuwa’t acó ang maghahawac,—anang isá, na hindi totoong
nagcacatiwala sa anyo ni Bruno.
—¡Gayon din sa akin!—ang tugón nito, na umaasa sa catigasan ng̃
canyang camaoo.
At niling̃on ang canyáng capatid at pinagsabihan:
—Yayao acó, cung matitira icáw.
Nag-isip-isip si Tarsilo: canyang sinisinta ang canyang capatid at gayon
din ang sabong. Hindi mapabayaang nag-iisa ang canyang capatid, caya’t
bumulong:
—¡Halá!
Lumapit sila cay Lucas: nakita nito ang canilang pagdating at ng̃umiti.
—¡Mamà!—ani Tàrsilo.
—¿Ano iyon?
—¿Gaano ba ang ibibigay ninyo?—ang tanong ng̃ dalawa.
—Sinabi co na: cung cayo ang mamahala sa paghanap ng̃ mg̃a iba pa Páhiná 387upang
matutop ang curatel, bibigyan co ang báwa’t isa sa inyo ng̃
tigatatlompong piso at sampong piso sa bawa’t casama. Sacali’t lumabas
ng̃ magaling ang lahat, tatanggap ng̃ isangdaang piso bawa’t isa at
cayo’y ang ibayo: mayaman si don Crisostomo.
—¡Gayari!—ang biglang sabi ni Bruno; ibigay ninya ang salapi.
—¡Nalalaman co na cayo’y matatapang na gaya rin ng̃ inyong ama! Hali
cayo rini, at ng̃ hindi tayo maring̃ig ng̃ mg̃a iyang sa canya’y
pumatay—ani Lucas na itinuturo ang mg̃a guardia civil.
Sila’y dinala sa isang suloc, at sa canila’y sinabi samantalang
ibinibilang sa canila ang salapi:
—Darating bucas si don Cristostomo na may dalang mg̃a sandata; sa
macalawa, pagcagabi, pagmalapit ng̃ ma-á las ocho, pumaroon cayo sa
libing̃an at doo’y sasabihin co sa inyo ang canyang mg̃a huling
ipag-uutos. May panahon cayong macahanap ng̃ mg̃a casamahan.
Nang̃agpaalaman. Ang dalawang magcapatid ay tila mandin nagpalit ng̃
canicanilang anyo: Si Tarsilo’y matahimic, namumutla si Bruno.
Páhiná 388 ## XLVII.
ANG DALAWANG GUINOONG BABAE.
Samantalang isínasabong ni capitang Tiago ang canyang lasak, naglilibot
naman sa bayan si doña Victorina, sa adhicang makita niya cung paano ang
calagayang guinagawa ng̃ mg̃a tamad na “indio” sa canicanilang mg̃a
bahay at mg̃a tubigan. Inubos niya ang caya sa pagsusuot ng̃ lalong
magaling niyang damit, at canyang inilagay sa canyang sutlang “bátá”
ang lahat niyang mg̃a cintas at mg̃a bulaclac, upang siya’y
caalang-alang̃anan ng̃ mg̃a “provinciano” at maipakilala sa canila cung
gaano calaki ang canilang calayuan sa canyang mahal na cataohan; caya’t
cumapit sa bisig ng̃ canyang pilay na asawa at nagpakendengkendeng sa
mg̃a lansang̃an ng̃ bayan, sa guitna ng̃ pangguiguilalas at pagtataca
ng̃ mg̃a tagaroon. Natira sa bahay ang pinsang si Linares.
—Pagcapang̃itpang̃it ng̃ mg̃a bahay nitong mg̃a “indio”!—ang
ipinasimula ni doña Victorinang ing̃ining̃iwi ang bibig;—ayawan co cung
bakit nacatitira sila riyan: kinakailang̃ang maguing “indio”. At anong
pagcasamasama ng̃ turo ng̃ canilang magulang at anong pagca mg̃a palalo!
Nasasalubong nila tayo’y hindi sila nang̃agpupugay! Hanpasin mo sila sa
sombrero na gaya ng̃ gawa ng̃ mg̃a cura at ng̃ mg̃a teniente ng̃ mg̃a
guardia civil; turuan mo sila ng̃ “urbanidad.”
—¿At cung aco’y canilang hampasin?—ang tanong ng̃ doctor De Espadaña.
—¡Tungcol sa bagay na iya’y icaw ay lalaki!
—¡Ng̃u … ng̃uni’t aco’y pilay!
Nalalao’y sumasama ang ulo ni doña Victorina; napupuno ng̃ alaboc ang
cola ng̃ canyang bata, dahil sa hindi nalalatagan ng̃ bato ang mg̃a
daan. Bucod sa roo’y nacacasalubong ng̃ maraming mg̃a dalaga, na
nang̃agsisitung̃o pagdaraan sa canyang tabi, at hindi nila
pinagtatakhan, na gaya ng̃ marapat nilang gawin, Páhiná 389ang canyang mahalagang
casuutan. Ang cochero ni Sinang, na naghahatid dito at sa canyang
pinsang babae sa isang mainam na carruajeng “tres-por-ciento’y”
nagcaroon ng̃ cawalang galang̃ang sigawán siya ng̃ “¡tabi!” na taglay
ang tinig na nacagugulat, na anopa’t napilitin siyang sumaisang tabí at
walang magawa cung di tumutol ng̃:—¡Tingnan mo na ng̃a lamang ang hayop
na cochero! ¡Sasabihin co sa canyang pang̃inoong turuan niyang magaling
ang canyang mg̃a alila!
—¡Magbalic na tayo sa bahay!—ang ipinag-utos sa asawa.
Ito, na talagang nang̃ang̃anib na marahil ay may mangyaring ligalig sa
canilang dalawa, ibinalic ang canyang “muleta” (ang salalac na tungcod
sa kili-kili) at sumunod sa utos.
Nasalubong nila ang alférez, nang̃agbatian at ito’y nacaragdag ng̃ sama
ng̃ loob ni doña Victorina: hindi lamang hindi siya pinuri dahil sa
canyang pananamit, cung di halos siniyasat pa ng̃ palibac ang suot
niyang iyon.
—Hindi mo dapat pakikamayan ang isang abang alferez lamang,—ang sinabi
sa canyang asawa ng̃ malayo na ang alferez;—bahagya na niya hinipo ang
canyang capacete at icaw ay nagpugay ng̃ sombrero; hindi ca marunong
magbigay camahalan sa iyong cataasan!
—¡Siya ang puno ri….rito!
—At ano ang cabuluhan sa atin ng̃ bagay na iyan. ¿Tayo baga’y mg̃a
indio?
—¡Sumasacatuiran ca ng̃a!—ang canyang isinagot, sa pagca’t aayaw
siyang makipagcagalit.
Nagdaan silá sa tapat ng̃ bahay ng̃ militar. Namimintana si doña
Consolación, na gaya ng̃ canyáng naguing caugalian, nacadamít franela at
humihithit ng̃ isang tabaco. Sa pagca’t mababa ang bahay, sila’y
nagting̃inan, at nakitang magaling ni doña Victorina ang babaeng iyón;
payapang pinagmamasdan siya búhat sa paa hanggang sa úlo ng̃ Musa ng̃
guardia civil, pagcatapos ay siya’y nilabian, lumura at saca tumalicod.
Itó ang nacaubos sa pagtitiis ni doña Victorina, caya’t iniwan ang
canyang asawang walang caalacbay, at hinarap ang alferezang
nang̃ang̃atal sa galit at hindi macapang̃usap. Marahang luming̃on si
doña Consolación, muli na namang pinagmasdan siya ng̃ boong, catiwasayán
at nanglura uli, ng̃uni’t nagpakita siya ng̃ lalong malaking
pagpapawalang halaga.
—¿Ano ang nangyayari sa inyó, Doña?
—¡Matatawag ninyo acong “Señora”! ¿bakit ganyan na ang pagtitig ninyo
sa akin? ¿Naiinguit ba cayo?—ang sa cawacasa’y nasalita ni doña
Victorina.
Páhiná 390—¿Acó? ¿naiing̃uit acó? ¿at sa inyó?—ang sabing patuya ng̃
Medusa—¡siya ng̃a! ¡naiinguit aco sa inyóng culót!
—¡Halica na, babae!—anang Doctor;—¡hu … hu … huwag mo siyang pa
… pansinin!
—¡Pabayaan mong turaan co itóng bastos na itong walang hiya!—ang sagot
ng̃ babae, at saca biglang itinulac ang canyang asawa, na caunti ng̃
napasung̃aba, at hinarap si doña Consolación.
—¡Tingnan sana ninyo cung sino ang causap!—anyá—¡huwag ninyong
acalaing aco’y isang provinciana ó isang calunya ng̃ mg̃a sundalo! Hindi
nacapapasoc sa aking bahay, sa Maynila, ang mg̃a alférez; ang mg̃a
ganitó’y naghihintay sa pintuan.
—¡Aba! ¡Excelentísima Señora Puput! (carilagdilagang guinoong Puput)
hindi ng̃a pumapasoc ang mg̃a alferez cung di lamang ang mg̃a salantang
gaya niyán, ja! ja! ja!
Cung hindi sa nacaculapol na mg̃a colorete, namasdan sana ang pamumula
ng̃ mukhà ni doña Victorina; binanta niyáng lusubin ang canyang caaway
na babae, ng̃uni’t piniguil siya ng̃ centinela. Samantala’y napupuno ang
daan ng̃ nanonood na mg̃a táo.
—Pakinggan ninyo, naiimbi aco sa pakikipagsalitaan sa inyo; mg̃a táong
matataas … ¿Ibig po ba ninyong labhán ang aking damít? ¡Babayarin co
cayó ng̃ mahal! ¡Ang acala yata ninyo’y hindi co nalalamang cayo’y
dating labandera!
Tumindig si doña Consolacióng malakí ang galit: nacasugat sa canya ang
sinabing tungcól sa paglalaba.
—¿Acala yata ninyo’y hindi nalalaman cung sino cayó at cung sino ang
taong inyong daladala? ¡Kinacailang̃ang namamatay ng̃ gutom upang
pasanin ang tiratirahan, ang basahan ng̃ lahat ng̃ táo!
Ang pucól na salitáay tumama sa ulo ni doña Victorina; naglilís ito ng̃
manggas, itinicom ang mg̃a daliri, piniing ang mg̃a ng̃ipin at
nagpasimula ng̃ pananalita:
—¡Manaog cayo, matandang salaula, at duduruguin co ang maruming bibig
na iyan! ¡Calunya ng̃ isang batallon, talagang patutot buhat pa ng̃
ipang̃anac!
Dalidaling nawala sa bintana ang Medusa, agad nakitang nananaog ng̃
patacbo, na iniwawasiwas ang látigo ng̃ canyang asawa.
Namag-itan at sumamo si don Tiburcio, ng̃uni’t nagcasaclutan din cung
hindi dumating ang alférez.
—¡Datapuwa’t mg̃a guinoong babae!… Don Tiburcio!
Páhiná 391—¡Turuan ninyong magaling ang inyong asawa, ibili ninyo siya ng̃ lalong
magagaling na mg̃a damit, at cung sacali’t wala cayong salapi, magnacaw
cayo sa mg̃a táong bayan, yamang sa bagay na ito’y cayo’y may mg̃a
sundalo!—ang sigaw ni doña Victorina.
—¡Narito po acó guinoong babae! ¿bakit hindi duruguin ng̃ camahalan po
ninyo ang aking bibig? ¡Wala po cayo cung di dila at laway, Doña
Exelencia!
—¡Guinoong babae!—anang alférez na nagnining̃as ng̃
galit;—¡magpasalamat cayo at nadidilidili cong cayo’y babae, sa pagca’t
cung hindi lulusayin co cayo sa casisicad, pati ng̃ inyóng mg̃a
kinuculot na buhóc at ng̃ inyóng mg̃a walang capacanang mg̃a cintas!
—¡Gui … guinoong alférez!
—¡Lumacad cayó, mamamatay ng̃ táong waláng sakit! ¡Cayo’y walang suot
na salawál, Juan Lanas!
Umugong doon ang mg̃a tacapan, waswasan ng̃ camáy, guirian, sigawan,
laitan at murahan: canilang iniwatawat ang lahat ng̃ mg̃a carumihang
canilang iniing̃atan sa canicanilang cabán, at sa pagca’t sabáy sabáy na
nagsasalita ang apat at maraming lubha ang canilang sinasabing
nacasisirang puri sa mg̃a tang̃ing pulutong ng̃ mg̃a táo, na canilang
isinisiwalat ang maraming catotohanan, cúsang tinatangguihan namin ang
pagsasalaysay rito ng̃ laha’t ng̃ canilang doo’y mg̃a sinabi sa isá’t
isá. Bagaman hindi nauunawa ng̃ mg̃a nagsisipanood ang lahat ng̃
canilang tacapan, hindi ng̃a cacaunti ang catuwaang canilang tinatamo at
canilang hinihintay na dumating hanggang sa pag-aaway ng̃ camáy. Sa
cawalang capalaran ay dumating ang cura na siyang pumayapa.
—¡Mg̃a guinoong lalaki, mg̃a guinoong babae! ¡Laking cahihiyan!
¡Guinoong Alferez!
—¿Ano ang inyong ipinakikialam dito, mapagbanalbanalan, macacarlista?
—¡Don Tiburcio, dalhin po ninyo ang inyong asawa! ¡Guinoong babae,
pagpiguilan po ninyo ang inyong dila!
—¡Iya’y sabihin po ninyo diyan sa mg̃a magnanacaw sa mg̃a taong
mahihirap!
Untiunting naubos ang mg̃a kilalang lait at tung̃ayaw, nasabi na ang
lahat ng̃ mg̃a cahiyahiyang cagagawan ng̃ mag-a-mag-asawa, at
samantalang nang̃agbabalaan at nang̃agmumurahan ay untiunti silang
nang̃aghiwalay. Si fray Salvi ay nagpapacabicabila at nagbibigay
casayahan sa panooring iyon, cung daroon sana ang ating caibigang
corresponsal!…
—¡Ng̃ayon di’y pasa Maynila tayo’t tayo’y humarap sa Capitan
General!—Páhiná 392ang sinasabing malaki ang galit ni doña Victorina sa canyang
asawa,—¡Icaw ay hindi lalaki! ¡sayang na sayang ng̃ salawal na suot mo!
—¿Ng̃u … ng̃uni’t … babae, at ang mg̃a guardia? ¡aco’y pila’y!
—Dapat mong hamunin siya ng̃ away sa pamamag-itan ng̃ pistola ó ng̃
sable, ó cung hindi … cung hindi….
At tiningnan siya ni doña Victorina sa mg̃a ng̃ipin.
—Neneng, cailan may hindi aco humawac ng̃….
Hindi ipinaubaya ni doña Victorinang matapos ang canyang sinasabi: sa
isang dakilang galaw ay hinalbot sa guitna ng̃ daan, ang canyang mg̃a
ng̃iping tagpi lamang at saca guiniic. Dumating sila sa bahay, na halos
umiiyac ang lalaki at ang babae nama’y nag-aalab sa galit.
Nakikipag-usap ng̃ sandaling iyon si Linares cay Maria Clara, cay Sinang
at cay Victoria, at sa pagca’t hindi niya nalalaman ang pagtatalong
iyon, hindi cacaunti ang canyang dinamdam naligalig ng̃ loob ng̃ canyang
makita ang canyang mg̃a pinsan. Si Maria Clarang nacahilig sa isang
sillon sa guitna ng̃ mg̃a unan at mg̃a cumot na lana ay malaki ang
ipinagtaca ng̃ canyang makita ang bagong pagmumukha ng̃ canyang doctor.
—Pinsan, ani doña Victorina,—hahamunin mo ng̃ away ng̃ayon din ang
Alférez ó cung hindi….
—¿At bakit?—ang tanong ni Linares na nagtataca.
—Siya’y hahamunin mo ng̃ayon din ng̃ away ó cung hindi sasabihin co sa
canilang lahat dito cung sino icaw.
—¡Ng̃uni’t doña Victorina!
Nang̃agting̃inan ang tatlong magcacaibigang babae.
—¿Ano ba sa acala mo? Cami’y linait ng̃ alferez at canyang sinabi na
icaw raw ay icaw! ¡Nanaog ang matandang babaeng asuang na may dalang
latigo, at ito, ito’y nagpabayang siya’y muramurahin … isang lalaki!
—¡Abá!—ani Sinang,—¡sila’y nang̃ag-away ay hindi natin napanood!
—¡Linugas ng̃ alferez ang mg̃a ng̃ipin ng̃ doctor!—ang idinagdag ni
Victoria.
—Ng̃ayon di’y pasasa Maynila cami; icaw, icaw ay matitira rito upang
siya’y hamunin mo ng̃ away, at cung hindi’y sasabihin co cay Don
Santiago na pawang casinung̃aling̃an ang lahat mong sinabi sa canya,
sasabihin cong….
—¡Ng̃uni’t doña Victorina, doña Victorina!—ang isinalabat ng̃
namumutlang si Linares, at lumapit cay doña Victorina;—huwag po ninyong
ipaalaala sa aking….
Páhiná 393Samantalang nangyayari ito’y siya namang pagdating ni capitang Tiago na
galing sa sabung̃an, mapanglaw at nagbubuntong hining̃a: ang lasak ay
natalo.
Hindi binigyan ng̃ panahon ni doña Victorinang macapagbuntong hining̃a;
sa maicling salita’y sinabi niya ang lahat ng̃ nangyari, sa macatuwid
baga’y pinagsicapan niyang sabihing siya ang sumasacatuwiran.
—Hahamunin siya ng̃ away ni Linares ¿nariring̃ig po ba ninyo? Sacali’t
hindi, ¡huwag po ninyong bayaang pacasal sa inyong anac, huwag po
ninyong ipahintulot! Cung wala siyang tapang ay hindi carapatdapat cay
Clarita.
—¿Icaw pala’y pacacasal sa guinoong ito?—ang tanong ni Sinang, at
napuno ng̃ luha ang canyang masayang mg̃a mata;—nalalaman cong icaw ay
malihim, ng̃uni’t hindi salawahan.
Si Maria Clara, na maputlang parang pagkit, bumang̃on ng̃ caunti sa
pagca sandig, at tinitigan ng̃ gulat na mg̃a mata ang canyang ama, si
doña Victorina at si Linares. Ito’y nagdalang hiya, itinung̃o ni
capitang Tiago ang canyang mg̃a mata, at idinugtong pa ng̃ guinoong
babae:
—Tandaan mo Clarita; huwag cang mag-aasawa cailan man sa lalaking hindi
tunay ang pagcalalaki; nang̃ang̃anib cang icaw ay alimurahin pati ng̃
mg̃a aso.
Datapuwa’t hindi sumagot ang dalaga, at nagsabi sa canyang mg̃a
caibigang babae:
—Ihatid ninyo aco sa aking silid; hindi aco macalacad na mag-isa.
Tinulung̃an nila siyang tumindig, at naliliguid ang canyang bayawang ng̃
mg̃a mabibilog na mg̃a bisig ng̃ canyang mg̃a caibigang babae, nacahilig
ang canyang ulong cawang̃is ng̃ marmol sa balicat ng̃ magandang si
Victoria, násoc ang dalaga sa silid na canyang tulugan.
Iniligpit ng̃ mag-asawa ng̃ gabi ring iyon ang caniláng mg̃a
casangcapan, sining̃il si capitang Tiago, na may ilang libo rin piso ang
inabót, sa pagcagamot cay Maria Clara, at napatung̃o sila sa Maynila,
pagca umagang umaga ng̃ kinabukasan, na ang sinasacya’y ang carruaje ni
capitang Tiago. Iniatang sa mahinhiing si Linares ang catungculang
tagapanghiganti.
Páhiná 394 ## XLVIII.
ANG HINDI MAGCURO
Magbabalic ang mg̃a maiitim na mg̃a
golondrina…. (Becquer).
Ayon sa paunang balita ni Lucas, dumating si Ibarra kinabucasan. Ilinaan
niyá ang canyáng unang pagdalaw sa magcacasambahay ni capitang Tiago, at
ang sadya niya’y makipagkita cay Maria Clara at ibalitang siya’y
ipinakipagcasundo na ng̃ Arzobispo sa Religión: may dalá siyáng sulat sa
cura, na doo’y ipinagtatagubilin siyá, na ang Arzobispo pa ang siyáng
tumitic.
Hindi cacaunti ang ikinagalac sa ganitong bagay ni tía Isabel, na may
pag-ibig sa binata at hindi niyá totoong minamagaling ang pag-aasawa ng̃
canyáng pamangking babae cay Linares. Wala sa bahay si capitang Tiago.
—Pamasoc po cayó,—ang sabi ng̃ tía sa pamamag-itan ng̃ caniyáng
haluang wicang castila;—Maria, napasauli-uli sa gracia ng̃ Dios si don
Crisóstomo; inalsán siyá ng̃ “excomunión” ng̃ Arzobispo.
Ng̃uni’t hindi nagatulóy ang binata, naluoy sa canyáng mg̃a labi ang
ng̃iti at tumacas sa caniyáng alaala ang salita. Sa tabi ng̃
durung̃awan, naroon at nacatindíg si Linares sa tabi ni Maria, na
pinagsasalitsalít ang mg̃a bulaclac at ang mg̃a dahon ng̃ mg̃a
gumagapang na halaman; nasasabog sa lapag ang mg̃a rosa at mg̃a sampaga.
Nacahilig sa sillón si Maria Clara, namumutla, may iniisip, mapanglaw
ang mg̃a mata at naglalaro sa isáng paypay na garing, na hindi totoong
maputing catulad ng̃ canyáng maliliit na mg̃a daliri.
Sa pagdating na iyón ni Ibarra’y namutla si Linares at namulá ang mg̃a
pisng̃i ni Maria Clara. Umacmáng bumang̃on, ng̃uni’t kinulang siyá ng̃
lacás tumung̃ó at binayaang malaglág ang paypáy.
Isáng hindi maalamang siraing hindi pag-imic ang siyang naghari sa iláng
sandali. Sa cawacasa’y nacalacad ng̃ papasoc si Ibarra at nang̃ang̃atal
na nacapagsalita.
—Bago Páhiná 395lámang acóng cararating, at nagmadali acóng pumarito upáng makita
co icáw … ¡Naratnan cong magaling ang calagayan mo cay sa aking acala!
Tila napipi mandín si Maria Clara; hindi nagsalita ng̃ cataga man at
nananatili sa pagca tung̃o.
Pinagmasdan ni Ibarra si Linares ng̃ mula sa paa hangang sa úlo;
ting̃ing tinumbasan namán ng̃ boong pagmamataas ng̃ mahihiing binata.
—Aba, namamasid cong waláng naghihintay ng̃ aking pagdating,—ang
muling sinabi ng̃ madalang na pananalita;—Maria, ipatawad mo ang hindi
co pagcapasabi sa iyo bago aco pumasoc dito; sa ibáng áraw ay
maipaliliwanag co sa iyo ang tungcól sa aking guinawa … tayo’y
magkikita pa … waláng sála.
Itóng mg̃a hulíng salita’y sinamahan niyá ng̃ isáng ting̃in cay Linares.
Itinungháy sa caniya ng̃ dalaga ang canyáng magagandang mg̃a matáng
puspós cadalisayan at calungcutan, tagláy ang lálong matinding samo at
mapanghalínang pakikiusap, na anó pa’t si Ibarra’y huminto sa pagca
patigagal.
—¿Macaparirito ba acó búcas?
—Talastás mo nang sa ganáng aki’y laguing ikinatutuwa co ang iyóng
pagparito,—ang bahagya ng̃ isinagót ng̃ dalaga.
Umalís doon si Ibarrang wari’y panatag ang loob, datapuwa’y, may taglay
na unós sa úlo’t caguinawán sa púso. Ang bagong namasid niya’t
naramdaman ay hindi mapaglirip; ¿anó caya iyón? ¿alinlangan? ¿lipas ng̃
pagsinta? ¿caliluhán?
—¡Oh, sa cawacasa’y babae ng̃a!—ang canyáng ibinulong.
Hindi niyá nalalama’y nacarating siyá sa pinagtatayuan ng̃ paaralan.
Malaki ng̃ totoo ang nayayari sa guinagawang iyón; nagpaparoo’t parito
sa magcabicabilang maraming nangagsisigawa si ñor Juan, at daladala niya
ang canyang metro’t ang canyang plomada. Pagcakita sa canyá’y dalidaling
siyá’y sinalúbong.
—Don Crisóstomo,—anyá,—sa cawacasa’y dumatíng po cayó: hinihintay
cayó naming lahat: ting̃nan po ninyó ang mg̃a pader: mayroon nang
sampong metro at sampong centímetro ang táas; sa loob ng̃ dalawáng áraw
ay magcacaroon na pantay tao wala acóng tinanggap cung hindi mulawin,
dúng̃on, ípil, láng̃il; huming̃i acó ng̃ tíndalo, malatapáy, pino at
narra, at ng̃ magamit sa mg̃a pintuan, palababahan at iba pa; ¿Ibig po
ba ninyóng makita ang mg̃a yung̃ib?
Siyá’y binati ng̃ mg̃a manggagawa ng̃ boong pagpipitagan.
—Narito po ang canal na pinang̃ahasan cong idagdág,—ani ñor Juan;—ang
mg̃a canal pong itó sa ilálim ng̃ lupa’y patung̃o sa isáng pinacatipun
na sa icatlompóng hakbáng. Magagamit pong pangpataba sa halamanan; wala
po itó Páhiná 396sa plano. Hindi po ba minamagaling ninyó ito?
—Tumbalíc, sinasangayunan co at aking pinupuri cayó sa ganitóng inyóng
naisipan; cayó po’y tunay na arquitecto; ¿canino cayó nag-aral?
—Sa akin pong sarili,—isinagot ng̃ matanda ng̃ boong capacumbabaan.
—¡Ah, bago co malimutan! talastasin ng̃ mg̃a maseselang (sacali’t may
natatacot makipagsalitaan sa akin) na hindi na acó excomulgado
inanyayahan acó ng̃ Arsobispong sumalo sa canyá sa pagcain.
—¡Abá, guinoo, hindi po namin pinapansin ang mg̃a excomunión! Tayo pong
lahát ay pawang excomulgado; si pare Dámaso man po’y excomulgado rin,
gayón ma’y nananatili sa totoong catabaan.
—¿Anó ang sabi ninyó?
—Tunay po; may isáng taón na pong hinampás ng̃ tungcód ang coadjutor,
at ang coadjutor ay sacerdoteng gaya rin niyá, ¿sino po ang pumapansin
sa mg̃a excomunion?
Natawanan ni Ibarra si Elías na nasa casamahan ng̃ mg̃a manggagawa;
binati siyá nitóng gaya rin ng̃ iba, ng̃uni’t sa isáng ting̃in ay
ipinaunawa sa canyáng may ibig na sabihin.
—Ñor Juan,—ani Ibarra;—¿ibig po ba ninyóng dalhin dito sa akin ang
talaan ng̃ mg̃a manggagawa?
Umalís si ñor Juan, at lumapit si Ibarra cay Elías, na mag-isáng
bumubuhat ng̃ isáng malakíng bató at ilinululan sa isáng carretón.
—Sacali’t mapagcacalooban po ninyó acó ng̃ pakikipagsalitaan sa loob
ng̃ iláng oras, maglacádlacád cayó mamayáng hápon sa pampang̃in ng̃
dagatan at lumulan cayó sa aking bangca, sa pagca’t may sasabihin acó sa
inyong lubháng mahahalagang bagay—ani Elías, at lumayo pagca tapos na
makita niyá ang pagtang̃ô ng̃ binatà.
Dinalá ni ñor Juan ang talaan, ng̃uni’t nawaláng cabuluhán ang pagbasa
ni Ibarra ng̃ talaang iyón; doo’y wala ang pang̃alan ni Elías.
Páhiná 397 ## XLIX.
ANG TINGIG NG̃ MG̃A PINAG-UUSIG.
Tumutungtong si Ibarra sa bangca ni Elías bago lumubog ang araw. Tila
mandin masama ang loob ng̃ binata.
—Ipatawad po ninyo, guinoo,—ani Elías, na may calungcutan pagcakita sa
canya;—ipatawad po ninyong nacapang̃ahas acong cayo’y anyayahan upang
tayo’y magcatagpo ng̃ayon; ibig co po cayong macausap ng̃ boong
calayaan, at hinirang po ang ganitong sandali sa pag-ca’t walang
macariring̃ig sa atin dito: macababalik tayo sa loob ng̃ isang oras.
—Nagcacamali cayo caibigang Elías,—ang sagot ni Ibarra na nagpupumilit
ng̃unit; kinakailang̃an cong ihatid ninyo aco sa bayang iyang
natatanawan hanggang dito ang canyang campanario. Pinipilit aco ng̃
casaliwaang palad na gawin co ang bagay na ito.
—¿Nang casaliwaang palad?
—Opo; acalain po ninyong sa aking pagparito’y aking nacasalubong ang
alferez, nagpipilit na ialay sa akin ang canyang pakikialakbay; sa akin
po namang sumasa inyo ang alaala at natatalastas cong cayo’y canyang
nakikilala, caya’t ng̃ siya’y mangyaring aking mailayo’y sinabi cong
patung̃o aco sa bayang iyan at doon aco mananatiling maghapon, sa
pagca’t ibig acong hanapin ng̃ lalaking iyan bucas ng̃ hapon.
—Kinikilala co po sa inyong utang na loob ang inyong pagling̃ap sa
akin, datapuwa’t sinabi po sana ninyo sa canya ng̃ boong catiwasayan ng̃
loob na siya’y sumama,—ang isinagot ni Elías na walang tigatig.
—¿Bakit? ¿at cayo po?
—Hindi po niya aco makikilala, sa pagca’t sa miminsang pagcakita niya
sa aki’y hindi macapag-iisip na pacatandaan niya ang aking anyo.
—¡Sinasama aco!—ang buntong hining̃a ni Ibarra, na ang inaalaala’y si
MaPáhiná 398ria Clara.—¿Ano po ba ang ibig ninyong sabihin sa akin?
Luming̃ap si Elías sa canyang paliguid. Malayo na sila sa pampang;
lumubog na ang araw, at sa pagca’t sa panig na ito ng̃ sinucob ay
bahagya na tumatagal ang pagtatakip-silim, nagpapasimula na ang
paglaganap ng̃ dilim at namamanaag na ang sinag ng̃ buwang sa araw na
iyo’y cabilugan.
—Guinoo,—ang muling sinabi ni Elías, taglay co po ang mithi ng̃
maraming sawing palad.
—¿Ng̃ maraming sawing palad? Ano po ba ang cahulugan ng̃ inyong
sinasabi.
Sinabi sa canya ni Elías, sa maicling saysay, ang canyang
pakikipagsalitaan sa pinuno ng̃ mg̃a tulisan, ng̃uni’t inilihim ang mg̃a
pag-aalinlang̃an at ang mg̃a bala nito. Pinakinggan siyang magaling ni
Ibarra, at ng̃ matapos na ni Elías ang canyang pagsasaysay, naghari ang
isang mahabang hindi pag-imic ng̃ dalawa, hanggang si Ibarra ang naunang
nagsalita:
—¿Sa makatuwid ay ang canilang nasa’y …?
—Lubhang malaking pagbabagong utos tungcol sa mg̃a hucbó, sa mg̃a
sacerdote, sa mg̃a hucom na tagahatol, hinihing̃i nila, sa macatuwid ang
isang pagling̃ap—ama ng̃ pamahalaan.
—¿Pagbabagong sa paano?
—Sa halimbawa: magbigay ng̃ lalong malaking paggalang sa camahalan ng̃
bawa’t tao, bigyan ng̃ lalong malaking capanatagan ang bawa’t mamayan,
bawasan ng̃ lacas ang hucbong may sandatana, bawasan ng̃ mg̃a
capangyarihang ang hucbong itong totoong madaling magpacalabis sa
paggamit ng̃ mg̃a capangyarihan iyan.
—Elías,—ang isinagot ng̃ binata,—hindi co po talos cung sino cayo,
datapuwa’t nahuhulaan cong cayo’y hindi isang taong caraniwan: ibang-iba
po cayong umisip at gumawa cay sa mg̃a iba. Matataroc po ninyo ang aking
isipan cung sabihin co sa inyong cung maraming capintasan sa
casalucuyang calagayan ng̃ayon ng̃ mg̃a bagay, lalo ng̃ sasama cung
magbago. Mapapagsasalita co ang aking mg̃a caibigan sa Madrid, “bayaran
lamang sila,” macapagsasalita aco sa Capitan General; ng̃uni’t walang
magagawang ano man ang mg̃a caibigan cong iyon; walang casucatang
capangyarihan ang Capitan General na ito upang magawa ang gayong
caraming pagbabago, at aco nama’y hindi gagawa ng̃ ano man upang
macamtan ang ganitong mg̃a bagay, palibhasa’y tanto cong totoo, na cung
catotohanan mang may malalaking mg̃a capintasang masasabi sa mg̃a
capisanang iyan, sa mg̃a panahong ito’y sila’y kinacailang̃an, at sila
ng̃a ang tinatawag na Páhiná 399isang casam-áng ang cailang̃an.
Sa malaking pangguiguilalas ni Elías ay tumunghay at pinagmasdan si
Ibarra na malaki ang pagtataca.
—¿Cayo po ba nama’y naniniwala rin sa casam-áng cailang̃an?—ang tanong
na nang̃ang̃atal ng̃ caunting tinig;—¿naniniwala po ba cayong upang
macagawa ng̃ magaling ay kinakailang̃ang gumawa ng̃ masama?
—Hindi; ang paniniwala co sa casam-áng ang cailang̃an ay túlad sa isáng
mahigpit na cagamutang ating guinagamit pagca íbig nating mapagalíng ang
isáng sakít. Tingnán ninyó; ang lupaing ito’y isáng catawáng may
dinaramdam na isáng sakít na pinaglamnán na, at ng̃ mapagalíng ang
catawáng iyá’y napipilitan ang pamahalaang gumamit ng̃ mg̃a paraang
tunay ng̃a’t masasabi ninyóng napacatitigas at napacababang̃is,
datapuwa’t pinakikinabang̃a’t kinacailang̃an.
—Masama pong manggagamot, guinoo, yaóng waláng hinahanap cung di ang
cung anó ang mg̃a dinaramdam at ng̃ marapa, na anó pa’t hindi
pinagsisicapang hanapin ang cadahilanan ó ang pinagmumul-án ng̃ sakít,
at sacali’t natatalastas man ay natatacot na bacahin. Ang táng̃ing
cauculan ng̃ Guardia Civil ay ito: paglipol ng̃ mg̃a catampalasanang
gawa sa pamamag-itan ng̃ lacas at ng̃ laguím sa pagpapahirap sa may
sála, cauculáng hindi nasusunduan at hindi natutupad cung di cung
nagcacataón lamang. At hindi dápat limuting caya lamang nacapaghihipit
sa bawa’t táo ang samahan, ang capisanan bagá ng̃ mg̃a mamamayan, ay
cung sacali’t ibinibigáy na sa lahát ang lahát ng̃ mg̃a kinacailang̃ang
gamit upang malubos ang cagaling̃an ng̃ caniláng mg̃a asal. Palibhasa’y
walang capisanan ng̃ mg̃a mamamayan dito sa atin, sa pagca’t hindi
nagcacaisang loob ang bayan at ang pamahalaan, ang pamahalaang ito’y
marapat na magpatawad sa mg̃a camalian, hindi lamang dahil sa siya ma’y
nagcacailang̃an din ng̃ mg̃a pagpapatawad cung di naman sa pagca’t ang
taong canyang pinabayaa’t hindi lining̃ap ay hindi lubos nanagot sa
casalanang canyang magawa, yamang hindi tumanggap ng̃ malaking
caliwanagan ang canyang isip. Bucod sa rito, ayon sa inyong halimbawang
bigay, ang guinagamít na gamót ay lubhang napacapangwasák, na anó pa’t
ang pinahihirapan lamang ay ang bahagui ng̃ catawang walang sakit, na
pinapanghihina at sa ganito’y talagang inihahanda at ng̃ lalong madaling
capitan ng̃ sakit. ¿Hindi po ba ang lalong magaling ay bigyang calacasan
ang bahagui ng̃ catawang may sakít at bawasan ng̃ caunti ang cabang̃isan
ng̃ gamot?
—Cung pahinain ang capangyarihan ng̃ Guardia Civil ay ilalagay namán
napang̃anib Páhiná 400ang capanatagan ng̃ mg̃a bayan.
—¡Ang capanatagan ng̃ mg̃a bayan!—ang biglang sinabí ni Elías ng̃
boong capaitan. Hindî malaho’t darating sa icalabinglimang taón mula ng̃
magca Guardia Civil ang mg̃a bayang ito, at tingnan po ninyo: hangga
ng̃ayó’y mayroon pa tayong mg̃a tulisan, nariring̃ig pa nating
nilolooban ang mg̃a bayan, nanghaharang pa sa mg̃a daan; patuloy ang
mg̃a pang̃ang̃agaw at pagnanacaw, na hindi napagsisiyasat cung sinosino
ang mg̃a gumagawa ng̃ gayon; nananatili ang mg̃a casam-ang gawa,
ng̃uni’t lumalaya ang tunay na masamang tao, datapuwa’t hindi gayon ang
tahimik na mamamayan. Ipagtanong po ninyo sa bawa’t mabuting táong
namamayan cung canyang minamagaling ang Guardia Civil cung ipinalalagay
niyang ito’y iisang tangkilik ng̃ pamahalaan, at hindi isang caloob na
pilit, isang pamahalaang calupitang ang mg̃a napapacalabis na mg̃a
gawa’y nacapagpapahirap pa ng̃ higuit cay sa mg̃a catampalasanan ng̃
mg̃a masasasamang tao. Tunay na ng̃a’t ang mg̃a catampalasanang ito’y
lubhang malalaki, ng̃uni’t bihibihira lamang, at sa lahat ng̃ mg̃a
catampalasanang iya’y may capahintulitan ang sino mang
macapagsanggalang; datapuwa’t laban sa mg̃a capaslang̃ang gawa ng̃ mg̃a
Guardia Civil ay hindi itinutulot cahi’t ang pagtutol man lamang, at
cung hindi man sacali totoong malalaki ng̃uni’t ang capalit nama’y sa
tuwi-tuwi na at may capahintulutan ang mg̃a pinuno. ¿Ano ang naguiguing
bung̃a ng̃ Guardia Civil sa pamumuhay ng̃ ating mg̃a bayan? Pinatitiguil
ang pakikipanayam ng̃ bayan sa capuwa bayan, sa pagca’t natatacot ang
lahat na sila’y mapahirapan sa mg̃a walang cabuluhang bagay; lalong
tinitingnan ang mg̃a pagtupad sa dacong labas at hindi pinagcucuro ang
sumasadacong loob ng̃ mg̃a bagay; unang pagpapakilala ng̃ casalatan sa
caya; dahil sa nalimutan lamang ng̃ isang tao ang caniyang cédula
personal ay guinagapos na’t pinahihirapan, na hindi winawari cung ang
taong iyo’y mahal at kinaaalang̃anan; inaacala ng̃ mg̃a puno na ang
canilang pang̃ulong catungcula’y ang ibatas na sila’y pagpugayan ng̃
cusa ó sapilitan, cahit sa guitna ng̃ cadiliman ng̃ gabi, at sa bagay na
ito’y tinutularan sila ng̃ canilang mg̃a sacop upang magpahirap at
mang̃agaw sa mg̃a taga bukid, at sa gayong gawa’y hindi sila nawawalan
ng̃ sangcalan, wala ang pagpipitagan sa cadakilaan ng̃ tahanang bahay;
hindi pa nalalaong sinalacat ng̃ mg̃a guardia civil, na nang̃agdaan sa
bintana, ang bahay ng̃ isang payapang mamamayan, na pinagcacautang̃an
ng̃ salapi at ng̃ magandang loob ng̃ canilang puno; wala ang capanatagan
ng̃ tao; pagca kinacailang̃an nilang linisin ang canilang cuartel ó ang
bahay, sila’y lumalabas at canilang hinuhuli ang lahat ng̃ hindi
lumalaban, upang pagawin sa boong magPáhiná 401hapon; ¿ibig pa po ba ninyo?
samantalang guinagawa ang mg̃a cafiestahang ito’y nagpatuloy na walang
bagabag ang mg̃a larong bawal, ng̃uni’t canilang pinatiguil ng̃ boong
calupitan ang mg̃a pagsasayáng pahintulot ng̃ may capangyarihan; nakita
ninyo cung anó ang inisip ng̃ bayan tungcol sa canila, anó pô ang nacuha
sa paglulubag ng̃ canyang galit upang umasa sa tapat na hatol ng̃ mg̃a
tao? ¡Ah, guinoó, cung ito po ang inyong tinatawag na pagpapanatili ng̃
cahusayan!….
—Sumasang-ayon acong mayroon ng̃ang mg̃a casamaan,—ang isinagot ni
Ibarra, ng̃uni’t tinatanggap nating ang mg̃a casamaang ito dahil sa mg̃a
cagaling̃ang canilang taglay. Mangyayaring may mg̃a ipipintas sa Guardia
Civil, datapuwa, maniwala po cayó, at nacahahadlang na dumami ang mg̃a
masasamang tao, dahil sa pagcalaguim sa mg̃a pahirap na guinagawa.
—Ang sabihin pa ng̃a ninyo’y dahil sa pagcalaguim na ito’y
nararagdagan ang dami,—ang itinutol ni Elías.—Nang hindi pa itinatatag
ang Guardia Civil, ang lahat ng̃ mg̃a tulisán halos, liban na lamang sa
iilan, nang̃agsisisama dahil sa gútom; nang̃agnanacaw at nang̃ang̃agaw
upang sila’y huwag mamatay ng̃ gútom, ng̃uni’t cung macaraan na ang
pananalát, mulíng nawawala ang pang̃anib sa mg̃a daan; sucat na, upang
sila’y mapalayo, ang mg̃a caawaawa, ng̃uni’t matatapang na mg̃a
cuadrillero, na walang dalá cung di mg̃a sandatang walang malalaking
cahulugan, iyang mg̃a taong totoong pinaratang̃an ng̃ di sapala ng̃ mg̃a
nagsisulat tungcol sa ating lupaín; iyang mg̃a taong walang ibang
carapatán cung hindi ang mamatay at walang ibang tinatanggap na ganting
pala cung di libak. Ng̃ayó’y may mg̃a tulisan, at mg̃a tulisán hanggáng
sa boong buhay nilá. Isang munting camalian, isáng casalanang
pinarusahan ng̃ boong calupitan, ang paglaban sa mg̃a pagpapacalabis ng̃
mg̃a may capangyarihan, ang tacot na cakilakilabot sa mg̃a pagpapahirap,
ang lahat ng̃ ito’y siyang sa canila’y nagtatapon magpacailan man sa
labas ng̃ pamamayan at siyang sa canila’y ninilit na pumatay ó mamatáy.
Ang mg̃a calaguimlaguim na pahirap ng̃ Guardia Civil ang siyang sa
canila’y humahadlang sa pagsisisi, at sapagca’t malaki ang cahigtan ng̃
tulisán sa Guardia Civil, na canilang pinaglalaruan lamang, sa
pakikihamoc at pagsasanggalang sa cabunducan, ang nangyayari’y culang
tayo sa cáya upang malipol natin ang casamaang tayo rin ang nagtatag.
Alalahanin po ninyo cung gaano ang nagawa ng̃ catalinuhan ng̃ capitan
general na si De la Torre; ang patawad na ipinagcaloob niya sa mg̃a
cahabaghabag na iyan ang siyang nagpatotoong tumitiboc pa sa mg̃a
cabunducang iyon ang pusò ng̃ tao at walang hinihintay cung di ang
capatawaran. Pinakikinabang̃an ang paglaguim, pagca alipin ang bayan,
pagca Páhiná 402walang mg̃a yung̃ib ang bundóc, pagca macapaglalagay ang
nacapangyayari ng̃ isang bantay sa licuran ng̃ bawa’t cahoy, at pagca sa
catawan ng̃ alipin ay wala cung di sicmura at bituca; ng̃uni’t pagca
nararamdaman ng̃ wala ng̃ pagcasiyahan sa sama ng̃ loob na nakikihamoc
upang siyá’y mabuhay, na ang bisig niya’y malacás, na tumitiboc ang
canyang pusò at nag-aalab sa poot ang canyang cataohan, ¿mangyayari
cayang mapugnaw ang sunog na canyang guinagatung̃an at ng̃ lalong
magning̃as?
—Pinapag-alinlang̃an po ninyo aco, Elías, sa aking pagding̃ig sa inyong
mg̃a sinasabi; maniniwala acong cayo’y sumasakatuiran cung di lamang may
sarili acong mg̃a pananalig. Ng̃uni’t lining̃in po ninyo ang isang
nangyayari, huwag ninyong ikagagalit, sapagka’t cayo’y hindi co
ibinibilang, palibhasa’y ipinalalagay cong cayo’y tang̃i sa mg̃a
iba;—¡masdan ninyo cung sinosino ang humihing̃i ng̃ mg̃a pagbabagong
iyan ng̃ mg̃a cautusán! ¡Halos ang lahat ay masasamâng mg̃a tao ó
malapit ng̃ mang̃agsisamá!
—Masasamâng tao ó malapit ng̃ magsisamâ; ng̃uni’t ¿anó ang dahil at
sila’y mg̃a gayon? Dahil sa linigalig ang canilang catahimican, dahil sa
sinugatan sila sa lalong canilang mg̃a pinacamamahal, at ng̃ sila’y
huming̃ing tangkilik sa Justicia, lubos nilang napagkilalang wala silang
maaasahan cung di ang canilang sariling lacás. Datapuwa’t nagcacamali po
cayo, guinoó, cung ang isip ninyo’y ang masasamang tao lamang ang siyang
humihing̃i ng̃ tangkilik sa Justicia; pumaroon cayo sa bawa’t bayan, sa
baháy baháy; uliniguin po ninyo ang mg̃a buntong hining̃ang lihim ng̃
mg̃a magcacasambahay, at maniniwala cayong ang mg̃a casamaang linilipol
ng̃ Guardia Civil ay casing lakí rin ó marahil ay maliit pa sa mg̃a
casamaang sa tuwi na’y canyang guinagawa. Dahil po ba rito’y ¿ipalalagay
nating pawang masasamang mg̃a tao ang lahat ng̃ mg̃a mamamayan? Cung
gayo’y, ¿anó’t sila’y ipagsasanggalang pa sa mg̃a ibá? ¿bakit hindi
lipulin siláng lahat?
—Marahil dito’y may mg̃a ilang camalíang hindi co napagwawari ng̃ayón,
marahil may camalian sa balac na sinisira pagdating sa paggawa,
sapagca’t sa España, sa Ináng-Bayan, ang Guardia Civil ay gumawa at
gumagawa ng̃ totoong malalaking mg̃a cagaling̃an.
—Naniniwala aco; marahil doo’y magaling ang pagcacatatag, hirang ang
mg̃a taong gumaganap ng̃ tungculing iyan; baca caya naman talagáng
kinacailang̃an ng̃ España ang Guardia Civil, datapuwa’t hindi cailang̃an
ng̃ Filipinas. Ang ating mg̃a caugalian, ang anyo ng̃ ating pamumuhay,
na lagui ng̃ sinasambit pagca ibig na ipagcait sa atin ang anó mang
ating catuwiran, ng̃uni’t canilang lubos na linilimot pagca mayroong anó
mang pas-aning ibig nilang iatang sa atin. At saPáhiná 403bihin po ninyo sa akin,
guinoó; ¿bakit hindi gumaya ang ibang mg̃a nación sa pagtatatag ng̃
Guardia Civil, gayong dahil sa caniláng calapitan sa España’y marahil
dapat nilang ipalagay na sila’y higuit ang cahalagahan cay sa Filipinas?
¿Baca po caya dahil sa hindi totoong napacadalas ang mg̃a pagnanacaw at
pang̃ang̃agaw sa ferrocarril, hindi totoong marami ang mg̃a panggugulong
guinagawa ng̃ mg̃a taong bayan, hindi totoong marami ang pumapatay ng̃
tao at hindi maraming totoo sa mg̃a malalaking pang̃ulong bayan ang
nananacsac ng̃ sundang?
Tumung̃ó si Ibarra na parang nag-iisip-isip, nagtindig pagcatapos at
saca sumagót:
—Kinacailang̃ang pagdilidilihing magaling, caibigan, ang bagay na itó;
cung makita co sa aking mg̃a pagsisiyasat na sumasacatuwirang tunay ang
mg̃a daing na iyan, susulat aco sa aking mg̃a caibigan sa Madrid, yamang
wala tayong mg̃a diputado (kinacatawan). Samantala’y maniwala po cayong
nagcacailang̃an ang pamahalaan ng̃ isang hocbong magcaroon ng̃ lacás na
walang taning na guhit upang macapagpagalang, at capangyarihan upang
macapag-utos.
—Mabuti po iyan, guinoó, cung na sa casalucuyang nakikipagbaka ang
pamahalaan sa lupaíng ito, ng̃uni’t sa icagagaling ng̃ pamahalaa’y hindi
dapat nating ipahalata sa bayang siya’y nasasalung̃at sa may
capangyarihan. Datapuwa’t sacali’t gayon ng̃a, cung lalong minamagaling
natin ang gumamit ng̃ lacás cay sa papangyarihin ang cusang alang-alang,
dapat sana nating pacatingnang magaling muna cung caninong camay natin
ibinibigay ang lacas na itong walang ano mang guhit ang abot, iyang
capangyarihang walang pangpang̃in. Ang ganyang pagcalakilaking lacas sa
camay ng̃ mg̃a tao, at mg̃a taong hang̃al, puspos ng̃ mg̃a hidwang
hilig, na walang pinag-aralang cagaling̃an, ang catulad ay isang sandata
sa mg̃a camay ng̃ isang ulol, na na sa guitna ng̃ caramihang taong
walang anó mang pangsanggalang. Sumasang-ayon na aco at ibig cong
maniwalang gaya ninyo, na nagcacailang̃an ang pamahalaan ng̃ cawaning
iyan, datapuwa’t hirang̃in sanang magaling ang cawaning iyan, hirang̃in
ang lalong may mg̃a carapatan, at sa pagca’t lalong minamagaling niya
ang siya’y magbigay sa sarili ng̃ capangyarihan sa siya’y bigyáng cusa
ng̃ bayan ng̃ capangyarihang iyan, ipakita man lamang sana niyang
marunong siyáng magbigay ng̃ capangyarihan sa sarili.
Marubdob at masilacbó ang pananalita ni Elías; nagniningning ang canyang
mg̃a mata, at tumataguinting ang canyang tinig. Sumunod ang isang
dakilang sandali na hindi pag-imic ng̃ dalawa: tila nananatiling tahimic
sa ibabaw ng̃ tubig ang bangcang hindi pinasusulong ng̃ sagwán; dakilang
lumiliwanag ang buwan sa Páhiná 404isáng lang̃it na zafir; may ilang ilaw na
cumikináng sa dacong malayò sa pampang.
—At ¿anó pa ang canilang hinihing̃i?—ang tanong ni Ibarra.
—Pagbabagong utos tungcol sa mg̃a sacerdote,—ang sagót ni Elías, na
ang tinig ay nanglulupaypay at malungcot;—humihing̃ing tangkilic ang
mg̃a culang palad laban sa….
—¿Laban sa mg̃a capisanan ng̃ mg̃a fraile?
—Laban sa mg̃a umaapí sa canilá, guinóo.
—¿Nalimutan na bagá ng̃ Filipinas ang canyang cautang̃an sa mg̃a
fraileng itó? nalimutan na bagá nila ang hindi maulatang utang na loob
sa mg̃a nagligtás sa canilá sa camalian upang sa canila’y ibigay ang
pananampalataya, ang mg̃a sa canila’y tumangkilic sa mg̃a calupitan ng̃
mg̃a pinunong bayan? ¡Narito ang casamâan ng̃ hindi pagtuturo ng̃
casaysayan ng̃ mg̃a nangyari sa bayan!
—Guinóo,—ang muling isinagót niyang may catigasan ang
tinig;—isinumbát po ninyong ang baya’y hindi marunong cumilala ng̃
utang na loob, itulot ninyong acóng isá sa mg̃a bumubuô ng̃ bayang iya’y
aking ipagsanggalang siya. Ang mg̃a cagaling̃ang guinagawa sa capuwa tao
upang maguing carapatdapat na kilanling utang na loob, kinacailang̃ang
gawin ng̃ walang anó mang imbot na capakinabang̃an. Huwag na nating
bigyáng cahulugan ang catungculang cusang iniatang sa sarili, at ang
totoong caraniwan ng̃ sabihing pagcacaawang-gawáng atas sa mg̃a
cristiano; huwag na nating pansinin ang Historia (casaysayan ng̃ mg̃a
nangyari), huwag na nating itanong cung anó ang guinawa ng̃ España sa
bayang judio na nagbigay sa boong Europa ng̃ isang aclat, ng̃ isáng
religión at ng̃ isang Dios; cung anó ang guinawa sa bayang árabe na sa
canya’y nagbigay ng̃ cagandahang asal, mapagpaumanhin tungcol sa canyang
religión at siyang sa canya’y pumucaw ng̃ pag-ibig sa dang̃al ng̃
canyang sariling nación, pag-ibig na dating nagugulaylay at halos wasac
na sa boong panahóng siya’y nasacop ng̃ capangyarihan ng̃ mg̃a romano
at ng̃ mg̃a godo. Sinasabi po ninyong sa ami’y ibinigay ang
pananampalataya at cami’y iniligtás sa camalian; ¿tinatawag po ba
ninyong pananampalataya iyang mg̃a gawang pakitang tao, tinatawag ba
ninyong religión iyang pang̃ang̃alacal ng̃ mg̃a correa at mg̃a calmen,
tinatawag ba ninyong catotohanan iyang mg̃a himalâ at mg̃a cathâng
pinag-ugnay-ugnay na nariring̃ig namin sa araw araw? ¿Itó bagá ang
cautusan ni Jesucristo? Cung sa ganito lamang ay hindi kinacailang̃ang
papacò sa cruz ang isáng Dios, at gayon ding hindi cailang̃ang tayo’y
pilitin sa walang hanggang pagkilalang utang na loob; malaon ng̃ dating
may pinananaligang laban sa catotohanan at sa catuwiran, na ano pa’t
walang kinacailang̃an cung di bigyáng kináng ang pananalig na iya’t
Páhiná 405pataasin ang halagá ng̃ mg̃a calacal. Marahil sabihin po ninyo sa aking
cahi’t ipalagay ng̃ malalaking totoo ang mg̃a capintasang magagawa sa
ating religión, ng̃ayo’y lalong magaling, gayon man, sa religióng dating
sinusunod natin; naniniwala aco’t sumasang-ayon, datapuwa’t malabis
namang napacamahal, sapagca’t dahil sa religióng iyang canilang dinala
rito’y binitiwan natin ang ating casarinlan; dahil sa religióng iya’y
ibinigay natin sa canyang mg̃a sacerdote ang ating lalong magagaling na
mg̃a bayan, ang ating mg̃a bukirin at sampo ng̃ ating mg̃a iniimpoc na
salapi sa pagbili ng̃ mg̃a sangcap sa pamimintacasi. Sila’y nagdalá rito
sa atin ng̃ isang bagay na hanap buhay ng̃ taga ibang lupaín,
pinagbabayaran nating magaling at yamang gayo’y walang cautang̃an ang
isa’t isa. Sacali’t ang sasabihin ay ang canilang pagcacatangkilic sa
atin laban sa mg̃a «encomendero», ang maisasagót co sa inyo’y caya
tayo’y nahulog sa camay ng̃ mg̃a encomendero’y dahil din sa canila;
datapuwa’t hindi, aking kinikilalang isang tunay na pananampalataya at
isang tunay na pagsintá sa Sangcataohan ang siyang pamatnugot sa mg̃a
unang misionerong naglacbay sa mg̃a pasigang itó: kinikilala co ang
cautang̃ang loob natin sa mg̃a mahal na pusòng iyon; aking nalalamang
ng̃ panahóng iyo’y saganà sa España ng̃ bayani sa lahat ng̃ bagay, sa
religión, sa política, sa natutungcol sa pamamayan at gayon din sa
militar. Datapuwa’t dahil bagang pawang mg̃a mababait at banal ang mg̃a
nunò nila’y ¿ipagpapaubaya na natin ang mg̃a hidwang pagpapalampas ng̃
canilang isip ng̃ mg̃a inapó? Dahil po bagang guinawan tayo ng̃ malaking
cagaling̃a’y maguiguing casalanan na natin ang sumansalang gawán nila
tayo ng̃ isang casamaan? Hindi hinihing̃i ng̃ bayang alisin, ang
hinihing̃i lamang ay gawin ang mg̃a pagbabagong utos na cahiling̃an ng̃
mg̃a bagong calagayan at ng̃ mg̃a bagong mg̃a pang̃ang̃ailang̃an ngayón.
—Sinisintá co ang ating kinamulatang lupang gaya rin ng̃ pagsintáng
magagawa po ninyo, Elías; nawawatasan co ng̃ caunti ang inyong hang̃ad,
naring̃ig cong magaling ang inyong sinabi, at gayon man, caibigan co,
aking inaacalang pinapag-uulap ng̃ caunti ang ating isip ng̃
casilacbuhán ng̃ loob; dito’y hindi nakikita ang pang̃ang̃ailang̃an ng̃
mg̃a pagbabagong útos, na marahil magaling sa mg̃a ibang lupaín.
—¿Diyata po’t gayón, guinoó?—ang itinanóng ni Elías, na iniunat ang
mg̃a camay sa panglulupaypay;—hindi po ninyo nakikita ang
pang̃ang̃ailang̃an ng̃ mg̃a pagbabagong útos, cayo pa namang nagtamó ng̃
mg̃a casacunaan sa inyong mg̃a familia?…
—¡Ah, linilimot co ang aking sariling mg̃a cahirapan at ang tinitingnan
co’y Páhiná 406ang capanatagán ng̃ Filipinas, ang mg̃a cagaling̃an ng̃
España!—ang masilacbong itinugón ni Ibarra. Upang manatili ang
Filipinas ay kinacailang̃ang huwag baguhin ang nakikita nating calagayan
ng̃ mg̃a fraile ng̃ayón, at sa pakikipag-isá sa España naroroon ang
cagaling̃an ng̃ ating bayan.
Natapos ng̃ macapagsalita si Ibarra’y nakikinig pa si Elías; malungcót
ang canyang pagmumukhà, nawala ang ningning ng̃ canyang mg̃a matá.
—Tunay ng̃ang guinahis at pinasucò ng̃ mg̃a fraile ang lupaíng itó,
¿inaacalà po ba ninyong dahil sa mg̃a fraile caya mangyayaring manatili
ang Filipinas?
—Opo, dahil lamang sa canila, gayon ang pananalig ng̃ lahat ng̃ mg̃a
sumulat tungcol sa Filipinas.
—¡Oh!—ang biglang naibigcás ni Elías, na biglang binitiwan ng̃ boong
panglulupaypay ang sagwán sa loob ng̃ bangcâ;—hindi co acalaing
napacaimbí ang inyong pagpapalagay sa pamahalaan at sa bayan. ¿Bakit
hindi po pawalang halagahán na ninyo ang baya’t ang pamahalàan? ¿Anó po
ba ang wiwicain ninyo sa isang pamahalàang cayâ lamang nacapag-uutos ay
hindi sa siya’y gumagamit ng̃ dayà, isang pamahalàang hindi marunong
magpapitagan dahil sa canyang sariling gawá? ¡Ipatawad po ninyo, guinoó,
datapuwa’t sa acalà co’y haling at cusang nagpapacamatay ang inyong
pamahalaan, yamang canyang ikinatutuwang paniwalaan ng̃ madlâ ang mg̃a
gayong bagay! Pinasasalamatan co po sa inyo ang cagandahan ng̃ inyong
loob, ¿saán po ibig ninyong ihatid co cayó ng̃ayón?
—Huwag,—ang muling sinabi ni Ibarra;—mag-usap tayo, kinakailang̃ang
matalastas cung sino ang sumasacatwiran sa ganyang bagay na totoong
mahalagá.
—Ipatawad po ninyo, guinoó,—ang sagót ni Elías na umiling;—hindi aco
totoong magaling sa pananalita upang cayo’y aking mahícayat sa
paniniwalà; tunay ng̃a’t aco’y nag-aral ng̃ caunti, ng̃uni’t aco’y isang
«indio», alapaap ang inyong loob tungcol sa aking pamumuhay, at cailan
ma’y magcuculang tiwalà cayo sa aking mg̃a sinabi. Ang mg̃a nagsaysay
ng̃ caisipang laban sa mg̃a sinabi co’y pawang mg̃a castilà, at sa
pagca’t mg̃a castilà, cahi’t sila’y magsalitâ ng̃ mg̃a walang cabuluhán
ó cahaling̃án, ang canilang sabihi’y pinapagtitibay ng̃ canilang anyo,
ng̃ canilang dang̃al at catungculan at ng̃ canilang pinanggalingáng
lahi, caya’t aking ticang hindi co na mulimu-ing tututulan magpacailan
man. Bucod sa rito, sa aking pagcakitang cayó, na sumisintá sa lupàng
inyong tinubuan, cayó na may amáng nagpapahing̃alay sa ilalim ng̃ mg̃a
payapang daluyong na ito, cayó na talagáng hinamit, linait at
pinag-usig, Páhiná 407gayon ma’y tinataglay ninyo ang ganyang mg̃a caisipán, baga
man sa lahat ng̃ inyong dinanas at sa inyong dunong, nagpapasimulâ na
aco ng̃ pag-aalinlang̃an sa aking sariling mg̃a paniniwalà, at aking
tinatanggap ang balac na mangyayaring nagcacamali ang bayan. Aking
sasabihin doon sa mg̃a culang palad na isinacamay ng̃ mg̃a tao ang
canilang pag-asa, na ang pag-asang iya’y ilagay nilá sa Dios ó sa
canilang mg̃a bisig. Muling napasasalamat po aco sa inyo at cayó’y
mag-utos cung saán dapat ihatid co cayó.
—Tumatagos, Elías, hanggang sa aking pusò ang inyong masasaklap na mg̃a
pananalità. ¿Ano po ang ibig ninyong gawin co? Hindi aco mag-aral sa
casamahán ng̃ mg̃a anac ng̃ bayan, caya’t marahil hindi co talos ang
canilang mg̃a cailang̃an; sa boong camusmusan co’y doon aco natira sa
colegio ng̃ mg̃a Jesuita lumaki aco sa Europa, ang mg̃a aclat lamang ang
siyang ininumán ng̃ aking pag-iisip at ang aking nabasa lamang ay yaong
náilathalà ng̃ mg̃a tao: nananatili sa guitnà ng̃ mg̃a dilim ang hindi
sinasabi ng̃ mg̃a sumusulat ng̃ mg̃a aclat, ang mg̃a iya’y hindi co
alam. Gayon ma’y iniibig cong gaya rin naman ng̃ inyong pag ibig ang
ating bayang tinubuan hindi lamang sapagca’t catungculan ng̃ lahat na
pacaibiguin ang lupaing canyang pinagcacautang̃an ng̃ canyang catauhan
at marahil pagcacautang̃an naman ng̃ cahulihulihang pahing̃alayan; hindi
lamang sa pagca’t ganyan ang itinurò sa akin ng̃ aking ama, cung di
naman sa pagca’t ang aking ina’y «india», at sapagca’t diyan nabubuhay
ang lalong matitimyas na aking linasap na sumasaalaala co tuwing bucod
sa rito’y siya’y aking sinisinta, sapagca’t siya ang pinagcautang̃an at
pagcacautang̃an ng̃ aking ligaya!
—¡At sinisinta co siya sapagca’t siya ang pinagcacautang̃an co ng̃
aking casaliwaang palad!—ang ibinulong ni Elías.
—Siyá ng̃â, caibigan co; nalalaman co pong nagpipighati cayo, cayo’y
sawing palad, at ito ang siyang sa inyo’y nagpapamalas na madilim ang
hináharap na panahón at siya namang nacapangyayari sa anyô ng̃ lacad ng̃
inyong pag-iisip; dahil dito’y hindi aco macasang-ayong lubos sa inyong
mg̃a caraing̃an. Cung mangyari sanang masiyasat na magaling ang mg̃a
cadahilanan, ang isáng bahagui, ng̃ sa inyo’y mg̃a nangyayari.
—Ibá ang mg̃a pinanggaling̃an ng̃ mg̃a sacunâng nangyari sa akin; cung
matanPáhiná 408tô cong cahi’t caunti’y pakikinabang̃an, sasaysayin co ang mg̃a
nangyaring iyan, sa pagca’t bucod sa hindi co inililihim ay marami na
ang nacatatalastas.
—Baca cayâ sacali’y cung mapagtanto cô ang mg̃a bagay na iya’y
magbagong isipan acó.
Nag isip-isip na sandali si Elías.
—Cung gayon, guinoó, sasabihin co sa inyo, sa maicling pananalitâ, ang
aking dinaanang buhay.
L.
ANG MAG-ANAK NI ELIAS.
«May anim na pung taón na ng̃ayóng nananahan ang aking nunòng lalaki sa
Maynila, at naglílingcod na «tenedor de libros» sa bahay ng̃ isáng
mang̃ang̃alacal na castilà. Batang-batà ng̃ panahóng iyon ang aking
nunòng lalaki may asawa at may isáng anác na lalaki. Isáng gabi, hindi
maalaman cung anó ang dahil, nagalab ang almacen, lumakit ang apóy sa
boong bahay at sa ibáng maraming mg̃a calapit. Hindi mabilang ang halagá
ng̃ mg̃a natupoc at nawalà, hinanap ang may sála, at isinumbóng ng̃
mang̃ang̃alacal ang aking nunò. Nawaláng cabuluhán ang canyáng pagtutol,
at palibhasa’y dukhâ at hindi macapagbayad sa mg̃a balitàng abogado,
siya’y hinatulang palùin sa hayág at ilibot sa mg̃a daan sa Maynilà.
Hindi pa nalalaong guinagawa pa ang parusang itóng pang-imbí, na
tinatawag ng̃ bayang , na macalilibong higuit sa
camatayan ang casamâan. Ang aking nunò, na tinalicdan ng̃ lahat, liban
na lamang sa canyang batà pang asawa, ay iguinapos sa licod ng̃ isáng
cabayo, na sinusundan ng̃ caramihang malulupit at pinalò sa bawa’t
pinagcacacurusan ng̃ dalawáng daan, sa haráp ng̃ mg̃a taong canyang mg̃a
capatíd, at sa malapit sa maraming sambahan sa isáng Dios ng̃
capayapàan. Nang mabusóg na ng̃ culang palad, na magpacailan ma’y imbi
na’t walang capurihán, ang panghihiganti ng̃ mg̃a tao, sa pamamag-itan
ng̃ canyang dugô, ng̃ mg̃a pahirap na guinawâ sa canya at ng̃ canyang
mg̃a pagsigáw, kinailang̃ang cunin siya sa ibabaw ng̃ cabayo, sapagca’t
hinimatáy, at maano na sanang namatáy na ng̃â ng̃ pátuluyan! Sa isá
riyan sa mg̃a pinacahayop na calupitán, siya’y pinawalán; nawaláng
cabuluháng mamanhic sa baháy-baháy, bigyán ng̃ gáwain ó ng̃ limós ang
asawa niyang ng̃ panahóng iyo’y buntís, at ng̃ canyang maalagaan ang
asawang may sakít at ang cahabaghabag na anác. Sino ang magcacatiwala sa
asawa ng̃ isáng lalaking mánununog at inimbí. Napilitan ng̃â ang babaing
calacalin ang canyáng catawan!»
Nagtindíg si Ibarra sa pagcaupô.
«Oh, huwag cayóng mabahalà! ang pang̃ang̃alacal sa catawan niya’y hindi
na casiraang puri sa canya at hindi na rin casiraang puri sa canyáng
asawa; napugPáhiná 410náw ng̃ lahát ang capurihá’t ang cahihiyan. Gumalíng ang
lalaki sa canyáng mg̃a súgat at naparito at nagtagong casama ang canyáng
asawa’t anác na lalaki sa mg̃a cabunducan ng̃ lalawigang itó. Nang̃anac
dito ang babae ng̃ isáng latánglatáng sanggol at puspos ng̃ mg̃a sakit,
na nagcapalad na mamatáy. Nanahán pa sila ritong may iláng buwán, sacdál
ng̃ carukhâan, hiwaláy sa lahát ng̃ tao, kinapopootan at
pinang̃ing̃ilagan ng̃ lahát. Nang hindi na matiis ng̃ aking nunò ang
gayóng lubháng carukhâan, at palibhasa’y hindi niyá taglay ang
catapang̃an ng̃ loob ng̃ canyáng asawa, siyá’y nagpacamatáy, sa waláng
casíng laking samâ ng̃ canyáng loob ng̃ makita niyang may sakit at
waláng sumaclolo’t mag-alaga. Nabulóc ang bangcáy sa matá ng̃ anác na
lalaking bahagyâ na lamang macapagalaga sa may sakít na ina, at ang
casamâan ng̃ amóy ang siyáng nagcánulo sa justicia. Sinisi ang aking
nunong; babae’t hinatúlang magdusa, dahil sa canyáng hindi pagbibigay
alam; pinaghinalaa’t pinaniwalaang siyá ang pumatáy sa canyáng asawa,
sapagca’t anó ang hindi gagawin ng̃ asawa ng̃ isáng imbí, na pagcatapos
ay nagbilí ng̃ canyáng catawan. Cung manumpa’y caniláng sinasabing
nanunumpâ ng̃ hindi catotohanan, cung tumang̃is ay sinasabing siya’y
nagsisinung̃aling, sinasabing nagwawalang galang cung tumatawag sa Dios.
Gayón ma’y lining̃ap din siyá, hinintáy munang siya’y macapang̃anac bago
palùin: talos po ninyóng inilalaganap ng̃ mg̃a fraile ang capaniwalaang
sa pamamag-itan ng̃ palò lamang mangyayaring makipanayam sa mg̃a
«indio»; basahin ninyo ang sabi ni padre Gaspar San Agustin.»
«Sa ganitóng cahatulán sa isáng babae, canyáng susumpâin ang araw ng̃
pagsilang sa maliwanag ng̃ canyáng anác, bagay na bucód sa pagpapahaba
ng̃ pagpapahirap ay pagsira sa mg̃a damdamin ng̃ isáng iná. Sa casamâang
palad maluwalhating nang̃anac ang babae, at sa casamâan ding palad ang
sanggól na lalaki ay ipinang̃anac na matabâ. Nang macaraán ang dalawáng
buwá’y guinanap ang parusang hatol ng̃ boong catuwâan ng̃ loob ng̃ mg̃a
tao, na sa ganitóng paraa’y inaacalà nilang gumaganap ng̃ caniláng
catungculan. Sapagca’t wala na siyáng catiwasayan sa mg̃a gubat na itó’y
tumacas siya’t tinung̃o na canyáng dalá ang canyáng dalawáng anác na
lalaki, ang caratig na lalawigan, at diyá’y nabuhay siláng tulad sa mg̃a
halimaw: nang̃apopoot at kinapopootan. Ang pang̃anay sa dalawáng
magcapatíd, na nacatatandà ng̃ maligayang camusmusan niyá, sa guitnâ ng̃
gayóng pagcálakilaking carukhâan, pagdaca’y nagtulisán, pagcacaroon ng̃
lacás. Hindi nalao’t ang pang̃alang Páhiná 411mabang̃is ni ay cumalat sa
magcabicabilang lalawigan, naging laguím ng̃ mg̃a bayan, sa pagca’t sa
canyáng panghihiganti’y nagsasabog ng̃ dugô’t tinutupoc ang bawa’t
maraanan. Ang pinacabatà na may catutubòng magaling na pusò’y sumangayon
sa canyáng capalaran at caimbihán sa tabí ng̃ canyáng ina; nang̃abubuhay
silá sa inihahandóg ng̃ cagubatan, nang̃agdadamit silá ng̃ mg̃a basahang
sa canilá’y inihahaguis ng̃ mg̃a nang̃aglálacad; nawalâ na sa babaeng
iyón ang canyáng sariling pang̃alan at siyá’y nakikilala lamang sa mg̃a
pamagát na (delincuente, nagcasala), at
; ang lalaking iyó’y nakikilala lamang sa tawag na , sapagca’t sa catamisan ng̃ canyáng asal ay hindi
pinaniniwalaang siya’y anác ng̃ manununog at sapagca’t ang sino ma’y
dapat mag-alinlang̃an sa cabutihan ng̃ ugali ng̃ mg̃a . Sa
cawacasa’y nahulog ang bantog na si Bálat sa capangyarihan ng̃ justicia,
na siyáng sa canyá’y huming̃i ng̃ mahigpit na pagbibigay súlit ng̃
canyáng mg̃a guinawang casalanan, baga man hindi nabalino ang Justiciang
iyáng magturo cay Bálat ng̃ cagaling̃an ng̃ isáng umagang hanapin ng̃
batang capatíd ang canyáng iná, na napasagubat upang mang̃uha ng̃ cábuti
at hindi pa umuuwi, canyáng nakitang nacatimbuwang sa lupà, sa tabi ng̃
daan, sa lilim ng̃ isáng punò ng̃ búboy, nacatihayâ, tirik ang mg̃a
matá, nacatitig, naninigas ang mg̃a daliring nacabaon sa lupa, at sa
ibabaw nitó’y may nakikitang mg̃a bahid ng̃ dugô. Naisipan ng̃ binatàng
tuming̃alà at sundán ng̃ matá ang tinititigan ng̃ bangcáy, at nakita
niyang sa isáng sang̃á’y nacasabit ang isáng buslô at sa loob ng̃
buslô’y ang marugông ulo ng̃ canyang capatid!»
—¡Dios co!—ang bigláng sinabi ni Ibarra.
—«Ganyán din marahil ang bigláng sinabi ng̃ aking amá,—ang
ipinagpatuloy ni Elías ng̃ boong calamigán ng̃ loob.—Pinagputolputol
ng̃ mg̃a tao ang manghaharang at inilibíng ang catawán, ng̃uni’t ang
mg̃a sangcáp ng̃ catawá’y canilang isinabog at ibinitin sa ibá’t ibáng
mg̃a bayan. Sacali’t cayó po’y macapaglacbay isáng araw mula sa Kalamba
hanggáng sa Santo Tomás, masusumpung̃an pa po ninyó ang cahoy ng̃ duhat
na pinagbitinan at kinabulucán ng̃ isáng hità ng̃ aking amaín; sinumpâ
ang cahoy na iyan ng̃ Naturaleza, caya’t hindi lumalaki at hindi
namumung̃a. Gayón din ang caniláng guinawa sa mg̃a ibáng sangcáp ng̃
catawan, ng̃uni’t ang ulo, ang ulo na siyáng pinacamabuting sangcáp ng̃
Páhiná 412tao, na siyáng lalong madalíng kilalanin cung cangino, ang ulong iya’y
isinabit sa harapán ng̃ dampà ng̃ iná!»
Tumung̃ó si Ibarra.
—«Naglagalág ang binatang tulad sa isáng sinumpâ»,—ang ipinagpatuloy
ni Elías,—naglagalág sa bayán-bayán, sa mg̃a bundóc at mg̃a
caparang̃an, at ng̃ inaacalà na niyáng sa canya’y wala nang
macacakilala, ay pumasoc siyáng manggagawà sa isáng mayamang tagá
Tayabas. Ang canyáng casipagan, ang catamisan ng̃ canyáng asal ang
nacahicayat na siya’y caguiliwan ng̃ lahat ng̃ hindi nacatatalós ng̃
unang pamumuhay niyá. Sa catiyagaan niyá sa paggawa at sa pagtitipid,
nacatipon siyá ng̃ caunting puhunan, at sapagca’t napagdaanan na niyá
ang malakíng carukhaan at siya’y bata, nag-acalang magcamít namán ng̃
ligaya. Ang canyáng cagandahang lalaki, ang canyáng cabataan at ang
canyáng pagca may cauntíng cáya ang siyáng nang̃acaakit na siyá’y
ibiguin ng̃ isáng dalaga sa bayan, ng̃uni’t hindi siyá macapang̃ahas na
ipakiusap sa mg̃a magulang nitó na sa canya’y ipacasal, sa canyáng
pang̃ang̃anib na baca mapagtuntón ang buhay niyá ng̃ una. Datapuwa’t
naraig silá ng̃ capangyarihan ng̃ sintá, caya’t capuwa silá nagculang sa
canicaniláng catungculan. Upáng mailigtás ng̃ lalaki ang capurihán ng̃
babae, pinang̃ahasán ang lahat, namanhic siyá sa mg̃a magulang upang sa
canyá’y ipacasal ang canyáng caisáng dibdíb, dahil dito’y hinanap ang
mg̃a casulatan ng̃ canyáng pagcatao, at ng̃ magcagayo’y napagsiyasat na
lahát; palibhasa’y mayaman ang amá ng̃ dalaga, nasundûang pag-usiguin
ng̃ mg̃a hucóm ang lalaki, na hindi nag-acala man lamang na
magsanggalang, inamin ang lahát ng̃ sumbóng na laban sa canyá, at siya’y
nagdusa sa bilanggûan. Nang̃anác ang babae ng̃ isáng sanggól na lalaki
at isáng sanggól na babae, na capuwa inalagaan ng̃ lihim, saca
pinapaniwala ang mg̃a batàng itóng namatáy na ang caniláng amá, bagay na
hindi mahirap gawín, sapagca’t caniláng nakita ang pagcamatay ng̃
caniláng iná, ng̃ panahóng silá’y musmós pa, bucod sa hindi nilá naiisip
ang pag-uusisa ng̃ canilang pinanggalingan. Palibhasa’y mayaman ang
aming nunòng lalaki, totoong maligaya ang aming camusmusán; ang capatíd
cong babae’t aco’y magcasama camíng nag-aral, nag-iibigan camí niyang
pag-iibigang mangyayari lamang sa magcapatíd na cambál na walang ibáng
nakikilalang ibáng bagay na pag-ibig. Batang batà pa aco’y nag-aral na
sa colegio ng̃ mg̃a jesuita, at nag-aral namán sa Concordia at doon
itinirá ang aking capatíd na babae, sa hang̃ad Páhiná 413na huwag camíng lubháng
magcahiwalay. Nang matapos ang aming caunting pag-aaral, sapagca’t wala
camíng hinahang̃ad cung di magpasaca ng̃ lupa, umuwi camí sa aming bayan
upang aming tanggapín ang aming mána sa aming nunòng lalaki. Malaonlaón
ding nanatili camí sa pamumuhay sa caligayahan, ng̃uming̃iti sa amin ang
panahóng hinaharáp, marami camíng mg̃a alila, nag-áaning magalíng ang
aming mg̃a halamanan at hindi na malalaó’t mag-aasawa ang aking capatíd
na babae sa isáng binatang canyáng pinacasisintá at siya’y tinutumbasan
ng̃ gayón ding pag-ibig. Dahil sa pagcacaalit bagay sa salapi, at dahil
namán sa ugali co ng̃ mg̃a panahóng iyóng may pagcamapagmataás,
kinasusuklaman acó ng̃ isá cong camag-ánac na malayò, isinurot sa aking
isáng araw ang totoóng malabò cong pagsilang sa maliwanag, ang imbí cong
pinanggaling̃ang mg̃a magulang. Acala co’y yao’y pawang paratang lamang,
caya’t hining̃i cong bigyáng liwanag ang gayóng paglaít; muling nabucsán
ang libing̃ang kinahihimlayan ng̃ gayóng caraming mg̃a cabulucán, at
lumabas ang catotohanan upáng aco’y bigyáng cahihiyán. Nang lalong
malubós ang casaliwaáng palad, malaon ng̃ panahóng camí’y may alilang
isáng matandang lalaki, na pinagtitiisán ang lahat cong mg̃a
cahaling̃ang pita at ayaw camíng iwan cailan man, at nagcacasiyá na
lamang tumang̃is at humibik sa guitna ng̃ mg̃a paglibac ng̃ ibáng mg̃a
lingcod namin. Hindi co maalaman cung bakit napagsiyasat ng̃ aking
camag-anac; datapuwa’t ang nangyari’y tinawag ng̃ justicia ang matandang
itó, at pinag-utusang sabihin ang catotohanan; ang matandang lalaki
paláng aming alila’y siyáng aming amá, na áayaw humiwaláy sa canyáng
sintáng mg̃a anác, at ang matandang iyó’y hindi mamacailáng aking
pinahirapan. Napugnáw ang aming ligaya, tinalicdán co ang aming
cayamanan, nawalan ng̃ pacacasalang casintahan ang capatíd cong babae,
camíng magcapatíd at ang aking amá’y iniwan namin ang bayan, upang
pumaroon sa alin mang lupaín. Ang pagcaalam na siya’y nacatulong sa
aming casaliwaang palad ang nacapagpaicli ng̃ buhay ng̃ matandang
lalaki, na siyáng sa aki’y nagpaunawa ng̃ lahat ng̃ casakitsákit na mg̃a
nangyari ng̃ mg̃a panahóng nagdaán. Nang̃ulila caming magcapatid.
«Tumang̃is ng̃ di sapala ang capatíd co, ng̃uni’t sa guitna ng̃ gayóng
caraming mg̃a casaliwaang palad na bumugsô sa ibabaw namin, hindi niyá
nalimutan ang canyáng sintá. Hindi dumaíng at hindi umimíc ng̃ canyáng
nakita ang pagaasawa sa ibáng babae ng̃ canyáng dating catipanan, at
aking nakitang untiunting Páhiná 414nagkasakít ang aking kapatíd, na hindi co
mangyaring mabigyáng alíw. Nawala siyá isáng araw; nawaláng cabuluhán
ang sa canya’y aking paghanap sa lahát ng̃ panig, nawaláng cabuluhán ang
aking pagtatanóng tungcol sa canyá, hanggáng sa ng̃ macaraan ang anim na
buwa’y aking nabalitaang ng̃ mg̃a araw na iyón, ng̃ humupa ang paglaki
ng̃ dagatan, ay nasumpung̃an sa pasigan ng̃ Calamba sa guitna ng̃ isáng
palayan, ang bangcáy ng̃ isang dalaga, na nalunod ó pinatáy na cusa;
ayon sa sabiha’y may isáng sundang na nacatarac sa canyáng dibdib.
Ipinalathala sa mg̃a calapit bayan ng̃ mg̃a punò sa bayang iyón, ang
gayóng nangyari; sino ma’y waláng humaráp upáng hing̃in ang bangcáy, at
wala namáng nawáwalang sino mang dalaga. Ayon sa mg̃a tandáng sinabi sa
akin, pagcatapos, sa pananamít, sa mg̃a hiyas, sa cagandahan ng̃ canyáng
mukhâ at sa lubháng casaganaan ng̃ canyáng buhók, aking napagkilalang
iyón ang aking cahabaghabag na capatíd na babae. Mula niyó’y
naglálagalag acó sa mg̃a iba’t ibáng lalawigan, manacanaca acóng
pinararatang̃an, ng̃uni’t hindi co pinápansin ang mg̃a tao at
ipinagpapatuloy co ang aking paglácad. Itó ang maclíng casaysayan ng̃
mg̃a nangyari sa akin, at ang casaysayan ng̃ mg̃a paghatol ng̃ mg̃a
tao.»
Tumiguil ng̃ pananalita si Elías, at ipinatuloy ang pagsagwán.
—Naniniwaniwala acóng hindi po cayó nalilihis sa catuwiran—ang
ibinulóng ni Crisóstomo, sa inyóng pananalitang dapat pagsicapan ng̃
justicia ang paggawa ng̃ magalíng sa pagtumbás sa magagandang gawa, at
gayón din ang pagtuturo sa mg̃a nagcacasalang tao sa paggawa ng̃ masama.
Ang nacahahadlang lamang … ay itó’y hindi mangyayari, isáng hang̃ad
na hindi mangyayaring masunduan; sa pagca’t saang cucuha ng̃ lubháng
maraming salapi, ng̃ lubháng maraming mg̃a bagong cawaní?
—¿At anó ang capapacanan ng̃ mg̃a sacerdote, na ipinagtatalacan ang
caniláng tungculing maglaganap ng̃ capayapaan at pag-ibig sa capuwa tao?
¿Diyata’t lalong ikinararapat ang basain ng̃ tubig ang ulo ng̃ isáng
sanggól, pacanin itó ng̃ asín, cay sa pucawin sa marilím na budhi ng̃
isáng masámang tao iyang maningning na ilaw na bigay ng̃ Dios sa bawa’t
tao upang hanapin ang canyáng cagaling̃an? ¿Diyata’t lalong pag-ibig sa
capuwa tao ang alacbayán ang isáng may salang bibitayin, cay sa siyá’y
alalayan sa paglacad sa mataríc na landás na pagtalicód sa mg̃a pang̃it
na caugalian at pagtung̃o sa magagandáng caasalán? ¿Hindi po ba
nagcacagugugol sa pagbabayad sa mg̃a tictíc, sa mg̃a verdugo at sa mg̃a
Páhiná 415guardia civil? Itó po, bucod sa cahalayhalay, pinagcacagugulan din ng̃
salapi.
—Caibigan co, cayó ó acó man, cahi’t ibiguin nati’y hindi natin
masusunduan.
—Tunay ng̃a, sacali’t tayo’y nag-iisa, wala tayong magágawa; ng̃uni’t
inyóng ariing sariling inyó ang catuwiran ng̃ bayan, makipanig po cayó
sa bayan, pakinggán ninyó ang canyáng cahing̃ian, magbigáy ulirán cayó
sa mg̃a ibá, ipakilala ninyó cung anó ang tinatawag na bayang
kinaguisnan!
—Hindi mangyayari ang cahing̃ian ng̃ bayan; kinacailang̃ang maghintay.
—¡Maghintay! ¡maghirap ang cahulugán ng̃ maghintay!
—Pagtatawanan acó cung aking hing̃in.
—At cung cayó’y alacbayán ng̃ bayan?
—¡Hindi mangyayari! hindi co magágawa cailán man ang patnugutan ang
caramihang tao upang camtán sa sápilitan ang bagay na hindi inaacala ng̃
pámahalaang capanáhunan ng̃ ibigay, ¡hindi! At cung sa alín mang araw ay
makita cong may sandata ang caramihing iyán, aanib acó sa pámahalaan at
ng̃ silá’y aking bacahin, sa pagcá’t hindi co ipalálagay na aking bayan
ang mg̃a mangguguló. Hináhang̃ad co ang canyáng cagaling̃an, caya
nagtayô acó ng̃ isáng bahay-paaralan; hinahanap co ang canyáng
cagaling̃an sa pamamag-itan ng̃ pagpapaaral, sa mahinahong untiunting
pagsulong ng̃ dunong, walang daan cung walang liwanag.
—¡Ng̃uni’t waláng calayaan namán cung waláng pakikihamoc!—ang sagót ni
Elías.
—¡Datapuwa’t aayaw acó ng̃ calayaang iyán!
—Ng̃ayó’t cung walang calayaa’y walang liwanag,—ang muling itinutol
ng̃ piloto ng̃ maalab na pananalita;—sinabi po ninyóng hindi malaki ang
pagcakilala ninyó sa inyóng mg̃a cababayan; naniniwala acó. Hindi po
ninyó nakikita ang paghahanda sa pagbabaca, hindi ninyó nakikita ang
dilím sa dacong paliguid; nagpasimula ang paghahamoc sa pagmamatuwiran
upang magcaroón ng̃ wacás sa paglalabanán sa lupa na maliligò ng̃ dugô;
náriring̃ig co ang tinig ng̃ Dios, ¡sa aba ng̃ mag-acalang lumaban sa
canya! ¡hindi iniucol sa canila ang pagsulat ng̃ Historia!
Nag-ibáng anyô si Elías; nacatindig, nacapugay, may anyóng hindi
caraniwan ang mukha niyáng mabayaning liniliwanagan ng̃ buwán. Ipinagpág
ang canyáng malagóng buhóc, at nagpatuloy ng̃ pananalita:
—¿Hindi po ba ninyó nakikita’t gumiguising na ang lahát? Tumagál ng̃
iláng Páhiná 416daáng taón ang pagcacatulog, ng̃uni’t pumutóc ang lintic isáng
araw, at sa paninirà ng̃ lintic ay pumucaw ng̃ buhay; buhat niyó’y ibáng
mg̃a hilig ang pinagpápagalan ng̃ mg̃a isip, ang mg̃a hilig na itó na
ng̃ayó’y nang̃agcacahiwalay, mang̃agcacalakiplakip isáng araw na ang
Dios ang siyáng mamamatnugot. Hindi nagculang ang Dios sa pagsaclólo sa
mg̃a ibáng bayan; hindi rin magcuculang ang saclolong iyan sa bayan
natin; ang catuwiran niya’y siyang catuwiran ng̃ calayàan!
Isang dakilang catahimican ang siyáng sumunód sa ganitóng mg̃a salita.
Samantala’y lumálapit ang bangcâ sa pasigan sa hindi naiinong
pagsusulong ng̃ mg̃a alon. Si Elías ang naunang sumira ng̃ gayóng hindi
pag-iimican.
—¿Anó po ang sasabihin co sa mg̃a nag-utos dito sa akin?—ang tanóng,
na nagbago ng̃ anyô ng̃ tinig.
—Sinabi co na po sa inyó; na dináramdam co ang caniláng calagayan,
ng̃uni’t silá’y mang̃aghintáy, sa pagca’t hindi nagágamot ang mg̃a sakít
ng̃ capuwa mg̃a sakít, at sa casaliwaan nating palad ay tayong lahat ay
may casalanan.
Hindi na muling sumagót si Elías, tumungó, nagpatuloy ng̃ pagsagwán, at
ng̃ dumating sa pampáng ay nagpaalam cay Ibarra ng̃ ganitóng sabi:
—Pinasasalamatan co po cayó, guinoó, sa inyóng pahihinuhod sa aking
pakiusap; hinihing̃i co sa icagagaling ninyóng sa haharaping panahó’y
aco’y inyóng limutin at huwag ninyóng kilalanin acó sa anó mang
calagayang aco’y inyóng másumpong.
At pagcasabi nitó’y mulíng pinalacad ang bangcâ, at sinagwanáng ang
tung̃o’y sa isáng gubat sa pasigan. Samantalang guinagawa ang mahabang
pagtawid ay nanatili sa hindi pag-imic; tila mandin wala siyáng
namamasdan cung di ang libolibong mg̃a diamante na kinucuha’t ibinabalic
ng̃ canyáng sagwán sa dagatan at doo’y talinghagang nang̃awáwala sa
guitna ng̃ mg̃a bugháw na alon.
Sa cawacasa’y dumating; lumabás ang isáng tao sa casucalan at lumapit sa
canyá.
—¿Anó ang sasabihin co sa capitán?—ang tanóng.
—Sabihin mong gaganap si Elías ng̃ canyáng pang̃acò, sacali’t hindi
mamatáy muna,—ang isinagót ng̃ boong calungcutan.
—Cung gayó’y ¿cailán ca makikisama sa amin?
—Pag-inacala ng̃ inyóng capitáng dumating na ang panahón ng̃ pang̃anib.
—Cung gayó’y magaling, ¡paalam!
LI.
MGA PAGBABAGO.
Malungcót at puspós ng̃ pang̃amba ang mahihiing si Linares; bagong
catatanggáp niya ng̃ sulat ni doña Victorina, na ganitó ang sabi:
«Minamahal cong pinsan; ibig cong magcaroon ng̃ balita sa iyo sa loob
ng̃ tatlóng araw, cung pinatáy ca na ng̃ alperes ó icaw ang pumatáy sa
canyá ayaw acong lumampás ang isá man lamang araw na hindi tumátanggap
pa ang hayop na iyán ng̃ ucol na parusa sacali’t lumampás ang taning na
iyán at hindi mo pa siyá hinahamon ng̃ patayan sasabihin co cay Don
Santiago na cailán man ay hindi ca naguiguing secretario, ni hindi ca
nacapagbibiro cay Canovas ni hindi ca nacacasama sa pagliliwaliw ng̃
general Arseño Martines sasabihin co cay Clarita na pawang
casinung̃aling̃ang lahát at hindi catá bibigyan cahi’t isáng cuarta
ng̃uni at cung hamunin mo siya ipinang̃ang̃aco co sa iyo ang bawa’t
iyong maibigan caya ng̃a tingnan mo cung hamunin mo siyá at
ipinagbibigay alam co sa iyo na hindi acó papayag ng̃ mg̃a pagtalilis at
mg̃a dahidahilan.
Ang pinsan mong gumiguiliw sa iyo mula sa pusò,
Sampaloc, lunes á las 7 ng̃ gabi.»
Mabigát ang bagay na iyón: kilalá ni Linares ang ugali ni doña Victorina
at nalalaman niyá cung hanggang saan ang magágawa; cung pakiusapan siyá
ng̃ nauucol sa catuwira’y tulad sa cung magsaysay ng̃ nauucol sa
calinisan ng̃ puri’t pakikipag capuwa-tao sa isáng carabinero ng̃
Hacienda, pagca talagang may pacay na macakita ng̃ contrabando sa lugar
na tunay na wala; ang mamanhic ay waláng cabuluhán, magdaya’y lalo ng̃
masamá; wala na ng̃ang sucat pagpapaliiran cung hindi maghamón ng̃ away.
—Ng̃uni’t ¿paano?—ang sinasabing nagpaparoo’t paritong mag-isá;—cung
salubung̃in acó ng̃ masasamang pananalita? ¿cung ang canyáng asawa ang
aking maratnan? ¿sino caya ang macaiibig magpadrino sa akin? ¿ang cura?
¿si capitan Tiago? ¡Sinusumpa co ang oras ng̃ aking pagsunod sa canyang
mg̃a hatol! ¡Daldál! ¿Sino ang pumipilit sa aking acó’y maghambóg,
magsabi ng̃ mg̃a cabulastugán, magpaPáhiná 418kita ng̃ mg̃a cayabang̃an! anó ang
sasabihin sa akin ng̃ guinoóng dalagang iyán …? Dinaramdam co ng̃ayón
ang paguiguing secretario co ng̃ lahat ng̃ mg̃a ministro!
Sumásaganitóng malungcót na pakikipagsalitaan sa sarili ang mabait na si
Linares ng̃ dumating si pari Salví. Ang catotohana’y lalo ng̃ payát at
namumútla ang franciscano cay sa dati, ng̃uni’t nagníningning sa canyáng
mg̃a matá ang isáng tang̃íng liwanag at sumusung̃aw sa canyáng mg̃a labi
ang isáng cacaibáng ng̃itî.
—¿Guinoong Linares, lubós naman ang pag-iisá ninyó?—ang ibinati at
saca tumung̃o sa salas, na sa mg̃a nacasiwang na pintô nito’y tumatacas
ang iláng tinig ng̃ piano.
Nag-acala si Linares na ng̃umitî.
—¿At si don Santiago?—ang idinugtóng ng̃ cura.
Dumating si capitang Tiago sa sandali ring iyón, humalic ng̃ camáy sa
cura, kinuha niyá ang dalá nitóng sombrero at bastón ng̃uming̃iting
mabaít na mabaít.
—¡Pakinggán ninyó, pakinggan ninyó!—ang sabi ng̃ curang papasóc sa
salas, na sinúsundan ni Linares at ni capitan Tiago;—may dalá acóng
magagalíng na balita na aking sasabihin sa lahát. Tumanggáp acó ng̃ mg̃a
sulat na galing sa Maynilà, na pawang nagpapatibay ng̃ sulat na dinalá
sa akin cahapon ni guinoóng Ibarra …, sa macatuwíd, don Santiago, ay
wala na ang nacaháhadláng.
Si María Clara, na nacaupò sa piano sa guitnâ ng̃ canyang dalawáng
caibigang babae, umanyóng titindig, datapuwa’t kinulang siyá ng̃ lacás
at muling naupô. Namutlâ si Linares at tinitigan si capitang Tiago na
ibinabà ang mg̃a matá.
—Untiunting totoóng kinalúlugdan co ang binatang iyan,—ang
ipinagpatuloy ng̃ cura; ng̃ una’y masamà ang aking pagcápalagay sa canyá …,
may cauntíng cainitan ang ulo, ng̃uni’t lubháng marunong umayos ng̃
canyáng mg̃a pagcuculang, na anó pa’t hindi mangyaring macapagtaním sa
canyá ang sino man. Cung di ng̃a lamang si padre Dámaso’y….
At tinudlà ng̃ cura ng̃ matuling pagsulyáp si María Clara, na nakikinig
ng̃uni’t hindi inihihiwalay ang mg̃a mata sa papel ng̃ música, bagá man
siya’y lihim na kinucurot ni Sinang, na sa gayóng paraa’y sinásaysay ang
canyáng catuwâan; sumayaw sana siya cung silá’y nag-íisá.
Páhiná 419—¿Si padre Dámaso po?—ang tanóng ni Linares.
—Opo, si padre Dámaso, ang sinabi,—ang ipinagpatuloy ng̃ cura, na
hindi inihihiwalay ang ting̃ín cay María Clara,—na palibhasa’y …
inaama sa binyág, hindi niyá maitutulot … ng̃uni’t sa cawacasan,
inaacala cong huming̃ing tawad sa canyá si guinoong Ibarra, bagay na
hindi co pinag aalinlang̃anang magcacahusay-husay na lahát.
Nagtindíg si María Clara, nagsabi ng̃ isáng dahilán at pumasoc sa
canyáng cuarto, na si Victoria ang casama.
—¿At cung hindi siyá patawarin ni padre Dámaso?—ang marahang tanóng ni
capitang Tiago.
Cung magcagayo’y … si María Clara ang macacaalam … si padre Dámaso
ang canyáng amáng caluluwa: ng̃uni’t inaacala cong sila’y
magcacáwatasan.
Nang sandalíng yaó’y napakinggán ang yabág ng̃ mg̃a paglacad at sumipot
si Ibarra, na sinusundan ni tía Isabel; ibá’t ibáng mg̃a damdamin ang
napucaw ng̃ pagdating niyáng iyón. Bumati ng̃ boong guiliw cay capitang
Tiago, na hindi maalaman cung ng̃ing̃itî ó iiyac, bumati cay Linares ng̃
isáng malaking pagyucód ng̃ ulo. Nagtindíg si fray Salví at iniabot sa
canyá ang camáy ng̃ boong pagliyag, na anó pa’t hindi napiguilan ni
Ibarra ang isáng ting̃ing nagpápahalatâ ng̃ malakíng pagtatacá.
—Huwág po cayóng magtacá,—ani fray Salví;—ng̃ayón-ng̃ayón lamang ay
pinupuri co cayó.
Napasalamat si Ibarra at lumapit cay Sinang.
—¿Saán ca doroon sa boong maghapon?—ang itinanóng ni Sinang, sa
canyang pananalitang musmós;—tumátanong cami sa aming sarili at aming
sinasabi sa amin din: ¿Saán caya naparoon ang caluluwang iyáng tinubós
sa Purgatorio? At bawa’t isá sa ami’y nagsasabi ng̃ ibá’t ibáng bagay.
—¿At mangyayari bang maalaman cung anó ang sinasabi ninyó?
—Hindi, iya’y isáng lihim, ng̃uni’t sasabihin co sa iyó cung tayo tayo
lamang. Ng̃ayó’y sabihin mo sa akin cung saán ca doroon, upang maalaman
co cung sino sa amin ang nacahulà.
—Hindi, iyá’y isá rin namang lihim, ng̃uni’t sasabihin co sa iyo cung
tayo tayo na lamang, sacali’t itutulot ng̃ mg̃a guinoóng itó.
—¡Mangyari bagá, mangyari bagá! ¡iyán palá lamang!—ani parì Salví.
Páhiná 420Hinila ni Sinang si Crisóstomo sa isáng dulo ng̃ salas: natutuwâ siyáng
mainam na canyáng mapagtátalos ang isáng lihim.
—Sabihin mo caibigan sa akin, ang tanóng ni Ibarra;—¿nagagalit pa si
María sa akin?
—Aywán co, ng̃uni’t ang wica niyá’y magalíng pa raw na siyá’y iyóng
limutin na, at bago umiiyac. Ibig ni capitang Tiagong siyá’y pacasal sa
guinoóng iyón, at gayón din si parì Dámaso, ng̃uni’t hindi siyá
nagsasabi ng̃ oo ó aayaw. Ng̃ayóng umaga, ng̃ icaw ay ipinagtatanong
namin, at sinasabi cong ¿baca nang̃ing̃ibig na sa ibá? sumagót siyá sa
aking: ¡cahimanawari! at saca umiyác.
Nalúlungcot si Ibarra.
—Sabihin mo cay Maríang ibig co siyáng macausap na camí lamang dalawá.
—¿Cayó lamang dalawá?—ang tanóng ni Sinang, na pinapagcunót ang mg̃a
kilay at siyá’y tinitigan.
—Hindi naman lubós camíng dalawá lamang; ng̃uni’t huwag sanang
náhaharap iyón.
—May cahirapan; ng̃uni’t huwag cang mabahalà, sasabihin co.
—¿At cailan co malalaman ang casagutan?
—Bucas, pumaroon ca sa bahay ng̃ maaga. Aayaw si Maríang mag-isá cailan
man, sinasamahan namin siyá; isáng gabi’y natutulog si Victoria sa
canyáng siping, at sa isáng gabí namá’y acó; bucas ay sa akin tamà ang
pagsama sa canyá. Ng̃uni’t pakinggán mo, ¿at ang lihim? ¿Yayáo ca nang
hindi mo pa sinasabi sa akin ang lalong pang̃ulo?
—¡Siya ng̃a naman palá! doon acó doroon sa Los Baños, mamímili acó ng̃
niyóg, sa pagca’t ibig cong magtayô ng̃ isáng gáwaan; ang iyong tatay
ang aking mácacasama.
—¿Walâ na ba cung di iyán lamang? ¡Nacú ang isáng lihim!—ang bigláng
sinabi ni Sinang ng̃ malacás, na ang anyô’y ang sa narayaang
magpapatubô; ang boong isip co’y….
—¡Mag-ing̃at ca! ¡hindi co itinutulot sa iyóng iwatawat mo ang lihim na
iyán!
—At hindi co naman ibig—ang isinagót ni Sinang na pinapang̃ulubot ang
ilóng.—Cung isáng bagay man lamang na may caunting cahulugán, marahil
masabi Páhiná 421co pa sa aking mg̃a caibigang babae; datapuwa’t ¡pamimilí ng̃
mg̃a niyóg! ¡mg̃a niyóg! ¿sino ang macacaibig macaalam ng̃ tungcól sa
niyóg?
At nagdalidali ng̃ mainam na pagyáo at paghanap sa canyáng mg̃a
caibigang babae.
Nagpaalam si Ibarra ng̃ macaraán ang iláng sandali, sa pagca’t canyáng
nakitang walang salang pápanglaw ang pagpupulong na iyón; maasim na
matamis ang pagmumukhâ ni capitang Tiago, hindi umiimic si Linares at
nagmámasid, ang curang nagpapacunuwaring nagágalac ay nagsasalitâ ng̃
mg̃a cacaibáng bagay. Hindi na mulíng lumabás ang alin man sa mg̃a
dalaga.
LII.
ANG SULAT NG̃ MG̃A PATAY AT ANG MG̃A ANINO.
Itinatagò ang buwan ng̃ madilím na lang̃it; wináwalis ng̃ malamig na
hang̃ing palatandâan ng̃ pagdating ng̃ Diciembre ang iláng dahong tuyô
at ang alabóc sa makipot na landas na patung̃ó sa libing̃an.
Nagsasalitaan ng̃ marahan ang tatlóng anino sa ilalim ng̃ pintuan.
—¿Kinausap mo ba si Elías?—ang tanóng ng̃ isáng tinig.
—Hindî, nalalaman mo ng̃ siyá’y may ugaling cacaibá at maing̃at;
ng̃uni’t inaacalà cong siyá’y cacampí natin; iniligtás ni don Crisóstomo
ang canyáng buhay.
—Caya acó pumayag,—anáng unang tinig;—¡ipinagágamot ni don Crisóstomo
ang aking asawa sa bahay ng̃ isáng médico sa Maynilà! Acó ang nacacaalam
ng̃ convento upang makipagliwanag sa cura ng̃ aming pautang̃an.
—At camí naman ang nacacaalam ng̃ cuartel, at ng̃ masabi namin sa mg̃a
civil na may mg̃a anác na lalaki ang aming amá.
—¿Maguiguing ilán caya cayó?
—Limá, cainaman na ang limá. Maguiguing dalawampo raw cami,—anáng
alilà ni don Crisóstomo.
—At ¿cung hindi lumabás cayóng magalíng?
—¡Sttt!—anáng isá, at hindi na umimic ang lahát.
Namamasid sa nag-aagaw ng̃ dilim at liwanag ang pagdating ng̃ isáng
anino na marahang lumalacad na ang bacod ang siyáng tinútunton;
manacánacang humíhintô na para mandíng lumíling̃on.
At may dahil ng̃a namán. Sa dacong hulihán, na may dalawampong hacbang
ang puwang, may sumusunod na isá pang anino, lalong malakí at tila
mandín lalò pang anino cay sa náuna: totoong napacarahan ang pagyapac sa
lupà, at biglang nawawalâ, na anaki’y linalamon ng̃ lupa, cailán mang
humíhinto’t lumiling̃on ang náuuna.
—¡Sinusundan acó!—ang ibinulóng ng̃ náuunang anino; ¿ang guardia civil
caya? ¿nagsinung̃alíng caya ang sacristan mayor?
Páhiná 423—Ang sabi’y dito raw magtátatagpô,—ang iniisip ng̃ icalawáng anino;
marahil may masamáng inaacalà caya inililihim sa akin ng̃ dalawáng
magcapatid.
Sa cawacasa’y dumating ang nang̃ung̃unang anino sa pintùan ng̃
libing̃an. Lumapit ang tatlóng aninong nang̃auna.
—¿Silá po bagá?
—¿Cayó po ba?
—¡Tayo’y maghiwahiwalay, sa pagca’t sinúsundan acó nilá! Tátanggapin
ninyó bucas ang mg̃a sandata at pagcágabi gágawin. Ang hiyáw ay:
«¡Mabuhay si don Crisóstomo!» ¡Lacad na cayó!
Nawalâ ang tatlóng anino sa licuran ng̃ mg̃a pader. Nagtagò ang bagong
dating sa pag-itan ng̃ pintô at naghintáy na hindi umiimic.
—¡Tingnan natin cung sino ang sumúsunod sa akin!—ang ibinulóng.
Dumating ang pang̃alawáng anino na nag-iing̃at ng̃ mainam at humintóng
parang nagtiting̃inting̃in sa paliguid niyá.
—¡Nahuli acó ng̃ pagdating!—ang marahang sinabi; ng̃uni’t baca caya
mang̃agbalic.
At sa pagcá’t nagpasimulâ ng̃ pag ambóng nagbabalang tumagál, inisíp
niyang sumilong sa ilalim ng̃ pintùan.
At alinsunod sa dapat mangyari’y nabuglàan niyá ang isáng anino.
—¡Ah! ¿sino pô cayó?—ang itinanóng ng̃ bagong dating na ang tinig ay
sa matapang na lalakl.
—At ¿sino pô ba naman cayô?—ang isinagót ng̃ isá ng̃ boong
capanatagan.
Sandalíng hindi nang̃agsiimic; pinagpipilitan ng̃ isá’t isáng makilala
ang canyáng caharáp sa pamamag-itan ng̃ anyô ng̃ tinig at sa
pagmumukháng naaaninagnagan.
—¿Anô po ba ang hinihintay ninyó rito?—ang tanóng ng̃ may tinig na
pagca lalaki.
—Na tumugtóg ang á las ocho upang aking macuha ang baraja ng̃ mg̃a
patay, ibig cong manalo ng̃ayong gabí ng̃ salapi,—ang sagót ng̃ isá na
ang tinig ay caraniwan; at cayó namân, ¿anó’t cayó po’y naparito?
—Sa … gayóng ding dahil.
—¡Abá! ikinatutuwa co; sa ganyá’y hindi acó mag-iisá. May dalá acóng
Páhiná 424baraja; pagcaring̃ig co ng̃ unang tugtóg ay maglálagay acó sa canilá ng̃
; sa icalawáng tugtóg ay maglálagay namán acó ng̃ ; ang
mg̃a barajang gumagaláw ay iyán ang mg̃a baraja ng̃ mg̃a patáy, na
kinacailang̃ang agawin sa pamamag-itan ng̃ pananagâ. ¿May dalá rin po ba
cayóng baraja?
—¡Wala!
—¿At paano?
—Magaang; cung paano ang paglalagáy ninyó sa canilá ng̃ bangcâ;
hinihintay cong silá namán ang maglálagay ng̃ bangcâ sa akin.
—¿At cung hindi maglagáy ng̃ bangcâ ang mg̃a patáy?
—¿Anó ang gagawin? Hindi pa ipinag-uutos na sapilitang magsúsugal ang
mg̃a patáy….
Sandalíng hindi silá nag-imican.
—¿Cayó po ba’y naparitong may sandata? ¿Paano ang inyóng gágawing
pakikiaway sa mg̃a patáy?
—Sa pamamag-itan ng̃ aking mg̃a suntóc,—ang isinagót ng̃ pinacamalaki
sa canilá.
—¡Ah, diablo, ng̃ayón co naalaala! hindi tumátayâ ang mg̃a patáy pagca
may higuít sa isá ang bilang ng̃ mg̃a buháy, at tayo’y dalawá.
—¿Siyá ng̃a po ba? ng̃uni’t áayaw acóng umalís.
—Acó ma’y gayón din, nang̃ang̃ailang̃an acó ng̃ salapi,—ang isinagót
ng̃ pinacamaliit; ng̃uni’t gawín natin ang isáng bagay: magsugál tayong
dalawá, at ang matalo’y siyáng umalís.
—Halá …—ang isinagót ng̃ isá na may cauntíng samâ ang loob.
Pumasoc silá’t humanap sa gayóng nag-aagaw ng̃ dilim at liwanag ng̃
isáng lugar na lalong nauucol; hindi nalao’t nacásumpong silá ng̃ isáng
baunang bató at doon silá naupô. Kinuha ng̃ pinacapandác sa canyáng
salacót ang baraja, at nagpaning̃as namán ang isá ng̃ fósforo.
Sa ilaw ay nagting̃inan ang isá’t isa, datapuwa’t ayon sa pag-aanyô ng̃
canícaniláng mukha’y hindi nang̃agcacakilalanan. Ng̃uni’t gayón man, sa
pinacamataás at tinig macalalaki ay makikilala natin si Elías, at sa
pinacamaliit ay si Lucas, dahil sa pílat niyá sa pisng̃í.
—¡Alsahín po ninyó!—ang winica nitó, na hindi náliling̃at ng̃
pagmamasíd sa caharáp.
Páhiná 425Itinabí ang iláng butóng nakita sa ibabaw ng̃ libing̃ang bató’t saca
nag- ng̃ isáng alás at isáng cabayo. Pinagsunodsunód ni Elías ang
pagpapaning̃as ng̃ fósforo.
—¡Sa cabayo!—anyá,—at ng̃ magcatanda’y nilagyán ng̃ isáng bung̃ô ng̃
tadyáng.
—¡Juego!—aní Lucas,—at sa icaapat ó icalimang ay lumabás ang
isáng alás.
—Natalo cayó,—ang idinugtóng;—ng̃ayó’y pabayaan po ninyóng acó’y
mag-isáng humanap ng̃ pagcabúhay.
Umalís si Elías na hindi nagsabi ng̃ catagâ man lamang, at nawala sa
guitna ng̃ cadilimán.
Nang macaraan ang ilang minuto’y tumugtóg ang á las ocho sa relós ng̃
simbahan, at ipinahayag ng̃ campana ang oras ng̃ mg̃a caluluwa; ng̃uni’t
hindi inanyayahan ni Lucas makipagsugál sa canyá ang sino man, hindi
tinawagan ang mg̃a patáy, na gaya ng̃ iniaatas ng̃ pamahiin; ang
guinawá’y nagpugay at bumulóng ng̃ ilang panalang̃in, nagcruz ng̃ boong
cataimtimang tulad sa marahil guinágawa rin sa sandaling iyón ng̃ puno
ng̃ Cofradía ng̃ Santísimo Rosario.
Nagpatuloy ang pag-ambón sa boong magdamág. Pagca á las nueve ng̃ gabi’y
madilím na ang mg̃a daan at wala ng̃ taong lumalacad; ang mg̃a farol ng̃
lang̃is na dapat ibitin ng̃ bawa’t namamayan sa tapat ng̃ canilang
bahay, bahagya ng̃ nacaliliwanag sa pabilóg na isáng metro ang luwang:
tila mandin inilagáy ang mg̃a ilaw na iyó’t upang makita ang carilimán.
Naglálacad ng̃ paroo’t parito sa magcabicabilang dulo ng̃ daang malapit
sa simbahan ang dalawáng guardia civil.
—¡Maguináw!—ang sabi ng̃ isá sa wicang tagalog na may puntóng bisayà;
hindi tayo macahuli ng̃ isá man lamang sacristan, waláng gágawa ng̃
casiraan ng̃ culung̃án ng̃ manóc ng̃ alferez … Nang̃adalà dahil sa
pagcápatay doon sa isá; nacayáyamot sa akin itó.
—At sa akin,—ang isinagót ng̃ isá;—sino ma’y waláng nagnanacaw;
datapuwa’t salamat sa Dios at ang sabiha’y na sa bayan daw si Elías. Ang
sabi ng̃ alferez ay ang macahuli raw sa canyá’y máliligtas sa palò sa
loob ng̃ tatlóng buwán.
—¡Aa! Nasasaulo mo ba ang canyáng mg̃a ?—ang tanóng ng̃ bisaya.
Páhiná 426—¡Mangyari bagá! ang taás ay matangcád ayon sa alferez, catatagán ayon
sa cay padre Dámaso; maiitím ang mg̃a matá, catatagán ang ilóng,
catatagán ang bibíg, waláng balbás, maitim ang buhóc….
—¡Aa! ¿at ang mg̃a tang̃ing ?
—Maitím ang barò, maitím ang salawal, máng̃ang̃ahoy….
—¡Aa! hindi macatatacas, tila nakikinikinita co na siyá.
—Hindi co siyá pagcacamal-an sa ibá, cahi’t macatulad niyá.
At ipinagpatuloy ng̃ dalawáng sundalo ang caniláng pag-
Mulíng natatanawan na namán natin sa liwanag ng̃ mg̃a farol ang dalawáng
aninong nagcacasunod na lumalacad ng̃ boong pag-iing̃at. Isáng mabalasic
na ang siyáng nagpahintô sa dalawá, at sumagót ang nauna
ng̃ na nang̃ang̃atal ang tinig.
Kinaladcád siyá ng̃ mg̃a sundalo at siyá’y dinalá sa farol upáng siyá’y
kilalanin. Siyá’y si Lucas, ng̃uni’t nang̃ag-aalinlang̃an ang mg̃a
sundalo at nang̃agtatanung̃an sa ting̃inan.
—¡Hindi sinasabi ng̃ alferez na may pilat!—anáng bisayà sa sabing
marahan.—¿Saán ca paroroon?
—Magdádala acó ng̃ pamisa upang gawín bucas.
—¿Hindi mo ba nakikita si Elías?
—¡Hindi co po siyá nakikilala, guinoó!—ang sagót ni Lucas.
—¡Hindi co itinátanóng sa iyo cung siyá’y nakikilala mo, ¡tang̃a! cami
ma’y hindi namin siyá nakikilala; itinátanóng co sa iyó cung siyá’y
nakita mo!
—Hindi pô, guinoo.
—Pakinggán mong magalíng, sasabihin co sa iyó ang canyáng mg̃a .
Ang taás ay cung minsa’y matangcád, cung minsa’y catatagán; ang buhóc at
ang mg̃a matá’y maiitim; at ang lahát ng̃ mg̃a ibá pa’y pawang mg̃a
catatagán,—anáng bisayà.—¿Nakikilala mo na siyá ng̃ayón?
—¡Hindi po, guinoó!—ang isinagót ni Lucas na natútulig.
—¡Cung gayó’y hayop, burro!—At ipinagtulacan siyá nilá.
—¿Nalalaman mo ba cung bakin ang acala ng̃ alferez ay matangcád si
Elías at ang acalà naman ng̃ cura’y catatagán lamang ang taás?—ang
itinanóng na nag iisip-isip ng̃ tagalog sa bisayà.
—Hindi.
Páhiná 427—Sa pagcá’t nacabaón sa pusáw ang alférez ng̃ siyá’y mámatyagan, at ang
cura namá’y nacatayô.
—¡Siyá ng̃â!—ang bigláng sinabi ng̃ bisaya; mainam ang pag-iisip
mo … ¿bakit ca nagguardia civil?
—Hindi capagcaraca’y guardia civil acó; acó’y dating
contrabandista,—ang isinagót ng̃ tagalog na nagpapahang̃a.
Ng̃uni’t silá’y linibáng ng̃ isá pang anino: sinigawán nilá itó ng̃
¿quién vive? at bago dinalá nilá sa ilaw. Ng̃ayó’y si Elías na ng̃â ang
siyáng sa canilá’y humaharap.
—¿Saán ca paroroon?
—Akin pong hinahabol, guinoó, ang isáng taong humampás at nagbalà sa
aking capatíd na lalaki; ang taong iyó’y may pílat sa mukhá’t
nagng̃ang̃alang Elías …
—¿Há?—ang bigláng sinabi ng̃ dalawá at nang̃agting̃inang
nagsisipanghilacbót.
At pagdaca’y nang̃agtacbuhang ang tung̃o’y sa simbahang sasandali pa
lamang na pinaroonan ni Lucas.
LIII.
IL BUON DI SI CONOSCE DA MATTINA.
Maagang cumalat sa bayan ang balitang may nakitang mg̃a ilaw sa
libing̃an ng̃ gabing nacaraán.
May sinasabi ang punò ng̃ V.O.T. (Venerable Orden Tercera) na mg̃a
candilang may ilaw at cung paano ang anyô at cung gaano ang caniláng
mg̃a lakí, datapuwa’t ang hindi matucoy ay ang bilang, ng̃uni’t may
nabilang siyáng hanggáng dalawampô. Hindi dapat atimín ni hermana Sipa,
na caanib sa Cofradía ng̃ Santísimo Rosario, na ang macapagyabáng lamang
na nacakita ng̃ biyayà ng̃ Dios na itó’y ang isáng na sa hermandad
(capatiran) na caaway; sinabi namán ni hermana Sipa, cahi’t hindi
malapit doon ang canyáng tinátahanan, na siyá’y nacáring̃ig ng̃ mg̃a
daíng at hibíc, at hanggáng sa tila mandín canyáng nakikilala ang tinig
ng̃ tang̃ing mg̃a tao, na ng̃ unang panahó’y canyáng naca …,
datapuwa’t alang-alang sa pag-ibig sa capuwa taong atas sa binyaga’y
hindi lamang canyáng pinatatawad, cung di namán canyáng ipinananalang̃in
at inililihim ang caniláng mg̃a pang̃alan, at dahil dito’y pagdaca’y
pinapagtitibay na siyá’y santa. Hindi totoong matalas ang taing̃a, ang
catotohanan, ni hermana Rufa, ng̃uni’t hindi dapat tiisin niyáng
naring̃ig ang bagay na iyón ni hermana Sipa’t siyá’y hindi, at dahil
dito’y nanaguinip siyá at sa canyá’y humarap ang maraming mg̃a caluluwa,
hindi lamang ng̃ mg̃a taong patáy na, cung di namán ng̃ mg̃a buhay;
hiníhing̃i ng̃ mg̃a caluluwang silá’y bahaguinan ng̃ mg̃a indulgenciang
canyáng maliwanag na itinátala’t pinacaiing̃atan. Masasabi niyá ang mg̃a
pang̃alan sa mg̃a familiang nang̃ang̃ailang̃an, at wala siyáng
hiníhing̃i cung di isáng muntíng limós upáng isaclolo sa Papa, sa mg̃a
pang̃ang̃ailang̃an nitó.
Isáng batang ang hanap-buhay ay mag-alaga ng̃ mg̃a hayop, na nang̃ahás
magpatibay na wala siyáng nakita liban na lamang sa isáng ilaw at
dalawáng táong nang̃acasalacot, nahirapang lubha upang macaligtás sa
mg̃a hampás at mg̃a lait. Nawaláng cabuluháng siyá’y manumpâ, na canyáng
casama ang canyáng mg̃a calabaw at silá ang macapagsasabi;
—¿Durunong ca pa sa mg̃a celador at sa mg̃a hermana,
hereje?—ang siyáng caniláng sinasabi sa canyá’t siya’y iniirapan nilá.
Páhiná 429Nanhíc ang cura sa púlpito at inulit ang sermón tungcól sa Purgatorio,
at muli na namáng lumabas ang mg̃a pipisohin sa canicaniláng
kinatataguan.
Ng̃uni’t pabayaan natin muna ang mg̃a caluluwang nang̃aghihirap, at
pakinggán natin ang salitaan ni don Pilipo at ng̃ matandáng Tasio, na
may sakit at nag-íisa sa canyáng maliit na bahay. Malaon nang hindi
bumabang̃on sa canyáng kinahihigaan ang filósofo ó ulól, at nararatay
dahil sa isáng panghihinang madalî ang paglubhâ.
—Ayawán, sa catotohanan, cung marapat co cayóng handugan ng̃ masayáng
batì dahil sa pagcátanggáp sa inyó ng̃ inyóng pagbibitiw ng̃
catungculan; ng̃ una, ng̃ hindi pakinggán ng̃ boong cawalánghiyaan ang
palagáy ng̃ marami sa mg̃a nang̃agpupulong, sumasacatuwiran cayóng
hing̃in ninyó ang pahintulot na macapagbitíw cayó ng̃ inyóng
catungculan; ng̃uni’t ng̃ayóng cayó’y nakikitalád sa guardia civíl ay
hindi magalíng. Sa panahón ng̃ pagbabaca’y dapat cayóng manatili sa
inyóng kinalalagyan.
—Tunay ng̃a, datapuwa’t hindi, pagca naglililo ang general,—ang sagót
ni don Filipo;—talastas na po ninyóng kinabucasa’y inalpasan ng̃
gobernadorcillo ang mg̃a sundalong aking nahuli, at
nagpacatangguítangguíng gumawa ng̃ cahi’t anó pa man. Wala acóng magawa
cung walang pahintulot ang aking punò.
—Wala ng̃a, cung cayó’y nag-íisa, datapuwa’t malakí ang magágawa ninyó
cung catulong ninyó ang mg̃a ibá. Dapat sanang sinamantala ninyó ang
ganitóng pangyayari upang cayó’y macapagbigáy ulirán sa ibáng mg̃a
bayan. Sa ibabaw ng̃ catawátawáng capangyarihan ng̃ gobernadorcillo’y
naroon ang catuwiran ng̃ bayan; iyán sana ang pasimula ng̃ isáng
magalíng na pagtuturò ay inyóng sinayang na di guinamit.
—¿At anó bagá caya ang aking magágawa sa kinacatawán ng̃ mg̃a malíng
pananalig? Tingnan po ninyó’t nariyan si guinoóng Ibarra, na napilitang
makisang-ayon sa mg̃a pananampalataya ng̃ caramihan, ¿inaacalà ba
ninyóng siyá’y naniniwalà sa «excomunión»?
—Ibá ang inyóng calagayan cay sa canyá; ibig ni guinoóng Ibarrang
magtaním, at upang magtaním ay kinacailang̃ang yumucód at tumalima sa
cahiling̃an ng̃ catawán; ang catungculan po ninyó’y magpagpág, at upang
magpagpág ay nang̃ang̃ailang̃an ng̃ lacás at ning̃as ng̃ loob. Bucod sa
rito’y hindi dapat gawín ang pakikitalád laban sa gobernadorcillo; ang
marapat sabihi’y: laban sa lumaPáhiná 430labis sa paggamit ng̃ lacás, laban sa
sumisira ng̃ catahimican ng̃ bayan, laban sa nagcuculang sa canyáng
catungculan; at sa ganitó’y hindi ng̃a cayó mag-iisá, palibhasa’y ang
bayan ng̃ayó’y hindi na gaya ng̃ nacaraáng dalawampóng taón.
—¿Sa acala po caya ninyó?—ang tanóng ni don Filipo.
—¿At hindi po ninyó nararamdaman?—ang isinagót ng̃ matandang ga
humilig na sa kináhihigan;—¡ah! palibhasa’y hindi pô ninyó nakita ang
panahóng nagdaan, hindi ninyó mapagcucurocurò ang bung̃a ng̃ pagparito
ng̃ mg̃a tagá Europa, ng̃ mg̃a bagong aclát at ng̃ pagpasá Europa ng̃
mg̃a kinabataan. Pag-isip-isipin ninyó’t pagsumagsumaguin: tunay ng̃a’t
nananatili pa ang Real at Pontificia Universidad ng̃ Santo Tomás, sampô
ng̃ canyáng carunungdung̃ang claustro, at pinapagsasanay pa ang iláng
mg̃a nag-aaral sa pagtatatág ng̃ mg̃a «distingo» (pagkilala ng̃ caibhán)
at bigyán ng̃ panghulíng ningníng ang mg̃a catalasan ng̃ pagmamatuwiran
tungcól sa iglesia, ng̃uni’t ¿saán pô ninyó makikita ng̃ayón yaóng mg̃a
kinabataang mawilihíng sásalicsic ng̃ metafísica, panís ng̃ mg̃a dunong,
na sa capapahirap sa pag-iisip ay namamatay sa marayang mg̃a
pagbabalacbalac sa isáng suloc ng̃ mg̃a lalawigan, na hindi matapustapos
unawain ang mg̃a saguisag ng̃ «ente», hindi macuhang masunduan ang
liwanag ng̃ «esencía» (tining) at ng̃ «existencia» (búhay) cataastaasang
palaisipang nagpapalimot sa atin ng̃ lalong kinacailang̃ang maalaman:
ng̃ nauucol sa ating cabuhayan at sariling calagayan? ¡Tingnán po ninyó
ang cabataan ng̃ayón! Sa puspós na casiglahan ng̃ caniláng loob sa
pagcákita sa lalong malayong tan-awin, silá’y nang̃ag-aaral ng̃
Historia, Matemáticas, Geografía, Literatura, mg̃a dunong sa Física,
mg̃a wicà ng̃ ibá’t ibáng lahi, mg̃a bagay na lahát na nang panahón
nati’y ating diníring̃ig ng̃ malakíng pang̃ing̃ilabot na parang mg̃a
heregía; ang lalong mahiliguín sa calayaan ng̃ isip ng̃ panahón co’y
pinapagtitibay na mababang-mababa ang mg̃a dunong na iyán sa mg̃a minana
cay Aristóteles at sa mg̃a pátacaran ng̃ «silogismo». Sa cawacasa’y
napag-unawa ng̃ taong siyá’y tao; pínabayaan ang pagsisiyasat sa
calagayan ng̃ canyáng Dios, ang pakikialam sa hindi matangnán, sa hindi
nakita, at ang paglalagdá ng̃ alituntunin sa mg̃a panaguinip ng̃ canyáng
panimdim; napagkilala ng̃ taong ang canyáng minana’y ang malawac na
daigdíg, na macacaya niyáng pagharian; na sa canyáng pagcapagál sa isáng
gáwaing waláng cabuluhá’t palalò, tumung̃ó’t pinagmasídmasíd ang lahát
nang sa canyá’y nacaliliguid. PagPáhiná 431masdán pô ninyó ng̃ayón cung paano ang
pagsílang ng̃ ating mg̃a poeta; binúbucsan sa ating unti unti ng̃ mg̃a
Musa ng̃ Naturaleza ang caniláng iniing̃atang mg̃a cayamanan at
nagpápasimulâ ng̃ pagng̃iti sa atin upáng tayo’y bigyáng siglá sa
pagpapatulò ng̃ pawis. Naghandóg na ng̃ mg̃a unang bung̃a ang mg̃a
dunong na nagbúhat sa mg̃a pinagdanasan; culang na lamang ng̃ayón ang
lubós na pacabutihin ng̃ panahón. Naaalínsunod ang mg̃a bagong abogado
ng̃ayón sa mg̃a bagong balangcás ng̃ Filosofia ng̃ Càtuwirán;
nagpápasimulà na ang ilán sa canilá ng̃ pagníngning sa guitna ng̃
carilimáng nacaliliguid sa luclucan ng̃ mg̃a tagapa-unawa ng̃
cagaling̃an, at nahihíwatigan na ang pagbabago ng̃ lacad ng̃ panahón.
Pakinggán po ninyó cung paanong manalitâ ng̃ayón ang mg̃a cabataan,
dalawing po ninyó ang mg̃a páaralang pinagtuturuan ng̃ mg̃a dunong, at
ibá ng̃ mg̃a pang̃alan ang umaaling̃áwng̃aw sa mg̃a pader ng̃ mg̃a
claustro, diyán sa loob ng̃ mg̃a pader na iyá’y wala tayong máriring̃ig
liban na lamang sa mg̃a ng̃alan ni Santo Tomás, Suarez, Amat, Sánchez at
mg̃a ibá pa, na pawang pinacasásamba ng̃ panahóng co. Waláng cabuluháng
magsisigáw buhat sa mg̃a púlpito ang mg̃a fraile laban sa tinatawag
niláng pagsamâ ng̃ mg̃a ugalì, tulad sa pagsigáw ng̃ mg̃a magtitindá ng̃
isdâ, laban sa cacuriputan ng̃ mg̃a mamimili, na hindi nilá
napagkikilalang ang calacal nilá’y bilasâ na’t waláng cabuluhán! Waláng
cabuluháng ilaganap ng̃ mg̃a convento ang caniláng mahahabang galamáy at
mg̃a ugat sa hang̃ád na inisín sa mg̃a bayan ang bagong agos; pumapanaw
na ang mg̃a diosdiosan; mangyayaring mapapamayat ng̃ mg̃a ugat ng̃ cahoy
ang mg̃a halamang doo’y itinatanim, datapuwa’t hindi mangyayaring
macaamís ng̃ buhay sa ibáng nang̃abubuhay, na gaya na ng̃a ng̃ mg̃a
ibong napaiilangláng sa calang̃itán.
Masimbuyó ang pananalitâ ng̃ filósofo; nagníningning ang canyáng mg̃a
matá.
—Datapuwa’t maliit ang bagong sibol; cung mang̃agcáisa ang lahát, ang
pagsúlong na totoong napacamahal ang ating pagbili’y mangyayaring
caniláng mainís,—ang itinutol ni don Filipo na áayaw maniwala.
—Inisin siya, ¿nino? ¿ng̃ tao bagâ, iyáng pandác bang masasactín ang
macaíinis sa Pagsulong, sa macapangyarihang anác ng̃ panahón at ng̃
casipagan? ¿Cailán bagá nagawâ niyá ang gayón? Lalò ng̃ itinulac siyá sa
paglaganap ng̃ mg̃a nang̃agpupumilít na siyá’y piguílin sa pamamag-itan
ng̃ mg̃a pinasasampalatayan, ng̃ bibitayán at ng̃ pinagsusunugang sigâ.
, (at gayón ma’y gumágalaw), Páhiná 432ang sinasabi ni Galileo ng̃
pinipilit siyá ng̃ mg̃a dominicong canyáng sabihing ang lupa’y hindi
gumagalaw; ang gayóng salitá’y iniuucol sa pagsulong ng̃ dunong ng̃ tao.
Mapipilit ang iláng mg̃a calooban, mapápatay ang iláng mg̃a tao,
ng̃uni’t itó’y waláng cabuluhán: magpapatuloy ng̃ paglacad sa canyáng
landás ang Pagsulong, at sa dugô ng̃ mg̃a mabulagtá’y bubucal ang mg̃a
bago’t malalacás na mg̃a suwi. Pagmasdán po ninyó ang mg̃a pamahayagan
man, cahi’t ibiguing magpacátiratira sa cahulihulihan, gayón ma’y
humáhacbang ng̃ isá sa pagsulong ng̃ laban sa canyáng calooban; hindi
macatacas sa pagtupad sa ganitóng atas ang mg̃a dominico man, caya’t
caniláng tinutularan ang mg̃a jesuita, na cánilang mg̃a caaway na cailán
ma’y hindi macacasundô: gumágawâ silá ng̃ mg̃a casayahan sa caniláng
mg̃a claustro, nang̃agtátayô ng̃ mg̃a maliliit na mg̃a teatro,
nag-áanyô-anyô ng̃ mg̃a tulâ, sa pagcá’t palibhasa’y hindi silâ culang
sa catalinuhan, bagá man ang boong isip nilá’y nang̃abubuhay pa silá sa
icalabinglimáng siglo, napagkikilala niláng sumasacatuwiran ang mg̃a
jesuita, at silá’y makikialam pa sa daratníng panahón ng̃ mg̃a batang
bayang caniláng tinuruan.
—Ayon, sa sabi ninyó’y ¿caalacbáy ang mg̃a jesuita sa paglacad ng̃
Pagsulong?—ang tanóng na nagtátaca ni don Filipo;—cung gayo’y ¿bakit
silá’y minamasamâ ng̃ mg̃a tagá Europa?
—Cayó po’y sasagutín co ng̃ catulad ng̃ mg̃a nag-aaral ng̃ tungcól sa
Iglesia ng̃ una,—ang isinagót ng̃ filósofo, na mulíng nahigâ at
pinapanag-uli ang canyáng pagmumukháng palabiro;—sa tatlóng paraán
mangyayaring macaacbay sa Pagsulong: sa dacong unahán, sa dacong
taguiliran at sa dacong hulihán; ang mg̃a nang̃ung̃una’y siyáng
namamatnugot sa canyá; ang nang̃asa taguilira’y cusang napadadala na
lamang, at ang nang̃ahuhuli’y pawang kinácaladcad, at sa mg̃a
kinácaladcad na itó nasasama ang mg̃a jesuita. Ang ibig sana nilá’y silá
ang macapamatnubay sa Pagsulong, ng̃uni’t sa pagcá’t nakikita niláng
itó’y malacás at ibá ang mg̃a hilig, silá’y nakikisang-ayon, at lalong
minamagalíng niláng silá’y makisunod cay sa silá’y tahaki’t yapacan, ó
mátira caya sa guitna ng̃ marilím na daán. Ng̃ayón po’y tingnán ninyó,
tayo rito sa Filipinas ay may mg̃a tatlóng siglo, ang cauntian, ang
ating pagcáhuli sa ng̃ Pagsulong: bahagya pa lamang
nagpápasimula tayo ng̃ pag-alis sa «Edad Media» (476 hanggáng 1453);
caya ng̃a ang mg̃a jesuita na nasa Europa’y larawan ng̃ pag-urong, cung
pagPáhiná 433masdan dito’y larawan ng̃ Pagsulong; cautang̃an ng̃ Filipinas sa
canilá ang bagong umúusbóng na pagdunong, ang mg̃a dunong na catutubò
ng̃ daigdíg (Ciencias Naturales), na siyáng cáluluwa ng̃ siglo XIX, na
gaya namang cautang̃án sa mg̃a dominico ang Escolasticismo (filosofía
ng̃ Edad Media), na namatáy na cahi’t anóng pagpipilit na gawín ni León
XIII: waláng Papang macabuhay na mag-ulî sa binitay na ng̃ catutubong
bait … Datapuwa’t ¿saán náparoon ang ating salitaan?—ang itinanóng na
nagbago ng̃ anyô ng̃ pananalita;—¡ah! ang pinag-uusapan nati’y ang
casalucuyang calagayan ng̃ Filipinas … Siyá ng̃a, ng̃ayó’y pumapasoc
tayo sa panahón ng̃ pakikitunggalì, malî acó, cayó; nauucol na sa gabí
camíng nang̃aunang ipinang̃anác, cami’y paalís na. Ang nagtutunggali ay
ang nacaraang panahóng cumacapit at yumayacap na nagtútung̃ayaw sa
uugaugâ ng̃ malaking bahay na bató ng̃ mg̃a macapangyarihan, at saca ang
panahóng sasapit, na náriring̃ig na buhat sa malayò ang canyáng awit ng̃
pagwawagui, sa mg̃a sinag ng̃ isáng namamanaag ng̃ liwaywáy, tagláy ang
Bagong Magandáng Balita na galing sa mg̃a ibáng lupaín … ¿Sinosino
caya ang mang̃atitimbuang at mababaon sa pagcaguhò ng̃ náguiguibang
bahay?
Tumiguil ng̃ pananalitâ ang matandáng lalaki, at ng̃ makita niyang
siyá’y tinititigan ni don Filipong nagninilaynilay, ngumitî at mulíng
nagsalitâ:
—Halos nahuhulaan co ang iniisip po ninyó.
—¿Siyá ng̃a pô ba?
—Iniisip po ninyóng magaang na totoóng mangyaring acó’y
nagcacamalì,—ang sinabing ng̃uming̃itî ng̃ malungcót;—ng̃ayó’y may
lagnát acó at hindi namán acó maipalalagay na hindi namamali cailán man:
ani Terencio; ng̃uni’t
cung manacánaca’y itinutulot ang managuinip, ¿bakit bagá’t hindi
mananaguinip acó sa mg̃a hulíng sandalî ng̃ buhay? At bucód sa roo’y
¡pawang panaguinip lamang ang aking naguíng buhay! Sumasacatuwiran pô
cayó; ¡panaguinip! waláng iniisip ang ating mg̃a kinabataan cung di ang
mg̃a sintahan at layaw ng̃ catawan: lalong malaki ang panahóng caniláng
ginugugol at ipinagcacapagod sa pagdayà at paglulugsô ng̃ isáng
capurihán ng̃ isáng dalaga, cay sa pag-iisip-isip ng̃ icagagaling ng̃
canyáng lupang tinubuan; pinababayaan ng̃ mg̃a babae rito sa atin ang
caniláng sariling mg̃a familia, dahil sa pag aalaga ng̃ bahay at familia
ng̃ Dios; masisipag lamang ang mg̃a lalaki rito sa atin Páhiná 434sa nauucol sa
mg̃a vicio at silå’y mg̃a bayani lamang sa paggawâ ng̃ mg̃a cahiyahiyâ;
námumulat ang camusmusan sa mg̃a cadilimán at sa mg̃a calumalumaang
pinagcaratihang aayaw baguhin; pinalálampas ng̃ mg̃a cabataan ang lalong
pinacamagalíng na panahón ng̃ caniláng buhay na waláng anó mang mithîin,
at ang mg̃a may gulang na’y waláng guinágawang sucat mamung̃a ng̃
cagaling̃an, waláng capacanán silá cung di magpasamâ sa mg̃a kinabataan
sa pamamag-itan ng̃ caniláng masasamáng halimbawang ipinakikita …
Ikinagagalac cong acó’y mamatáy na …
—¿Ibig pô ba ninyó ang anó mang gamót?—ang itinanóng ni don Filipo,
upáng magbago ng̃ salitaang nacapagbigáy dilim sa mukhâ ng̃ may sakít.
—Hindî nagcacailang̃an ng̃ mg̃a gamót ang mg̃a mamamatay; cayóng mg̃a
mátitira ang nang̃agcacailang̃an. Sabihin pô ninyó cay don Crisóstomo na
acó’y dalawin niyá bucas, may sasabihin acó sa canyáng totoong
mahahalagá. Sa loob ng̃ iláng araw ay yayao na acó. ¡Sumásacadilimán ang
Filipinas!
Pagcatapos ng̃ ilàng sandali pang pag-uusapa’y iniwan ni don Filipong
namámanglaw at nag-iisip ang bahay ng̃ may sakít.
LIV.
Ipinagbibigay álam ng̃ campana ang oras ng̃ pagdarasal sa hapon;
tumitiguil ang lahát pagcáring̃ig ng̃ taguinting ng̃ pagtawag ng̃
religión, iniiwan ang caniláng guinágawa’t nang̃agpupugay: inihíhintó
ng̃ magsasacáng nanggagaling sa bukid ang canyáng pag-awit, pinatitiguil
ang mahinahong lacad ng̃ calabáw na canyáng sinásakyan, at nagdarasal;
nagcucruz ang mg̃a babae sa guitnâ ng̃ daan at pinagágalaw na magalíng
ang caniláng mg̃a labì’t ng̃ sino ma’y huwag mag-alinlang̃ang sa
caniláng silá’y mapamintakasi; inihihintô ng̃ lalaki ang pag-ámac sa
canyáng manóc at dinárasal ang upáng sang-ayunan siyá ng̃
capalaran; nang̃agdárasal ng̃ malacás sa mg̃a bahay … nalúlugnaw,
nawáwalâ ang lahát ng̃ ing̃ay na hindi ang sa .
Gayón ma’y nagtutumulin sa paglacad sa daan ang curang nacasombrero, na
anó pa’t pinapagcacasala ang maraming mg̃a matatandáng babae, ¡at lalo
ng̃ nacapagcacasala! na ang tinutungo niyá’y ang bahay ng̃ alférez.
Inacala ng̃ mg̃a matatandáng babaeng panahón nang dapat niláng itíguil
ang pagpapakibót ng̃ caniláng mg̃a labi upáng silá’y macahalic sa camáy
ng̃ cura; datapuwa’t hindî silá pinansín ni pari Salví; hindi siyá
nagtamóng lugód ng̃ayóng ilagáy ang canyáng mabut-óng camáy sa ibabaw
ng̃ ilóng ng̃ babaeng cristiana, upáng buhat diyá’y padaus-using maimis
(ayon sa nahiwatigan ni doña Consolación) sa dibdíb ng̃ magandáng
batang dalaga, na yumúyucod sa paghing̃î ng̃ bendición.
¡Marahil totoong mahalagáng bagay ng̃â ang nacaliligalig sa canyáng
panimdím upáng malimutan ng̃ ganyán ang canyáng sariling cagaling̃an at
ang cagaling̃an ng̃ Iglesia!
Totoong dalidali ng̃ang siyá’y nanhíc sa hagdanan at tumawag ng̃ boong
pagdudumalî sa pintô ng̃ bahay ng̃ alférez, na humaráp na nacacunót ang
mg̃a kilay, na sinusundan ng̃ canyáng cabiac (ng̃ canyang asawa), na
ng̃umíng̃iting parang tagá infierno.
Páhiná 436—¡Ah, padre cura! makikipagkita sana acó sa inyó ng̃ayón, ang cambíng
na lalaki po ninyó’y….
—May sadyà acóng totoong mahalagá….
—Hindí co maitutulot na palagui ng̃ iwasac niyá ang bacod …
¡papuputucan co siyá cung magbalic!
—¡Iyá’y sacali’t buháy pa cayó hanggáng bucas!—anáng cura na
humihing̃al at patung̃o sa salas.
—¿Anó? ¿inaacala po ba ninyóng mapapatay acó niyáng taotaohang pipitong
buwan pa lamang ng̃ ipang̃anac? ¡Lúlusayin co siyá sa isáng sicad
lamang!
Umudlót si pari Salvi at hindi kinucusa’y itinung̃ó ang paning̃ín sa paá
ng̃ alférez.
—¿At sino po ba ang inyóng sinasabi?—ang itinanóng na nang̃áng̃atal
—¿Sino ang sasabihin co cung di iyáng nápacahalíng, na hinamon acóng
camí raw ay magpatayan sa pamamag-itan ng̃ revolver, na ang layo’y
sandaang hacbáng?
—¡Ah!—huming̃á ang cura, at saca idinugtóng:—Naparito acó’t may
sasabihin sa inyóng isáng bagay na totoóng madalian.
—¡Huwág na pó cayóng magsabi sa akin ng̃ ganyáng mg̃a bagay! ¡Marahil
iyá’y catulad ng̃ sa dalawáng batà!
Cung di lamang naguíng lang̃ís ang pang-ilaw at hindi sana nápacarumí
ang , nakita disín ng̃ alférez ang pamumutlâ ng̃ cura.
—¡Ang ating pag-uusapan ng̃ayó’y ang mahalagáng bagay na nauucol sa
buhay ng̃ calahatan!—ang mulíng sinabi ng̃ cura ng̃ marahan.
—¡Mahalagáng bagay!—ang inulit ng̃ alférez na namutlà; ¿magalíng po
bang magpatamà ang binatang iyán?…
—Hindi siyá ang aking sinasabi.
—Cung gayó’y ¿sino?
Itinurò ng̃ cura ang pintô, na sinarhán ng̃ alférez alinsunod sa canyáng
kinaugalian, sa pamamag-itan ng̃ isáng sicad. Ipinalálagay ng̃ alférez
na waláng cabuluhán ang mg̃a camay, at wala ng̃ang mawáwalâ sa canyáng
anó man cung maalis ang canyang dalawang camáy. Isáng tung̃ayaw at isáng
atung̃al ang siyáng naguíng casagutan buhat sa labás.
Páhiná 437—¡Hayop! ¡biniyác mo ang aking noó!—ang isinigáw ng̃ asawa niyá.
—¡Ng̃ayó’y iluwal na pô ninyó!—ang sinabi sa cura ng̃ boong
capanatagán ng̃ loob.
Tinitigan ng̃ cura ang alférez ng̃ malaon; pagcatapos ay tumanóng niyáng
tinig na pahumál at nacayayamot na caugalian ng̃ nang̃agsesermon:
—¿Nakita pô ba ninyó cung paano ang aking pagparito, patacbó?
—¡Redios! ¡ang boong isip co’y nagbubululós pô cayó!
—Cung gayó’y tingnán ninyó,—ang sinabi ng̃ cura na hindi pinansín ang
cagaspang̃an ng̃ asal ng̃ alférez;—pagca nagcuculang acó ng̃ ganyán sa
aking catungculan, maniwala cayó’t may mabibigát na mg̃a cadahilanan.
—¿At anó pa pô?—ang itinanóng ng̃ causap na itinátadyac ang paá sa
tinútungtung̃an.
—¡Huminahon cayó!
—Cung gayó’y ¿anó’t cayó’y nagmámadali ng̃ mainam sa pagparito?
Lumapit sa canyá ang cura’t tumanong ng̃ matalinghagà:
—¿Walà … pô … ba … cayóng … nababalitaang … anó … man?
Pinakibít ng̃ alférez ang canyáng mg̃a balicat.
—¿Pinagtitibay pô ba ninyóng wala cayóng natátalastas na anóng anó man?
—¿Ibig pô ba ninyóng ipaunawa sa akin ang nauucol cay Elías na cagabí’y
itinagò ng̃ inyóng sacristan mayor?—ang itinanóng.
—Hindi, hindi co sinasabi ng̃ayón ang mg̃a cathacathàng iyan,—ang
sagót ng̃ curang nagpakita na ng̃ pagcayamot;—ang ibig cong sabihin
ng̃ayó’y ang isáng malakíng pang̃anib.
—¡P …! ¡cung gayó’y magsalitâ cayó ng̃ maliwanag!
—¡Abá!—ang madalang na sinabi ng̃ fraile na may anyóng pagpapawaláng
halaga;—ng̃ayó’y muli pa ninyóng makikita ang cahalagahan naming mg̃a
fraile; catimbáng ng̃ isáng regimiento ang catapustapusang uldóg; caya’t
ang cura’y …
At ibinabâ ang tinig at sinabi ng̃ matalinghagang pananalitâ:
—¡Nacatuclas acó ng̃ isáng malaking acalang pangguguló!
Lumucsó ang alférez at tinititigan ang fraile sa malakíng gulat.
—Isáng cakilakilabot at mabuting pagcacahandang munacalang tacsíl na
pangguguló, na sasambulat ng̃ayón ding gabí.
Páhiná 438—¡Ng̃ayón ding gabi!—ang bigláng sinabi ng̃ alférez, na dinaluhong ang
cura; at tinacbó ang canyáng revolver at sable na nacasabit sa pader.
—¿Sino ang aking daracpin?, ¿sino ang aking daracpin?—ang sigáw.
—¡Huminahon po cayó, may panahón pa, salamat sa aking pagdadalidaling
guinawa; hanggáng sa á las ocho….
—¡Babarilín co siláng lahát!
—¡Makiníg po cayó! Lumapit sa akin ng̃ayóng hapon ang isáng babae, na
hindi co dapat sabihin ang pang̃alan (sa pagcá’t isang lihim ng̃
confesió) at ipinahayag sa aking lahát. Sasalacayin nilá’t cucunin ang
cuartel, pagca á las ocho, na hindi magpapamalay, lolooban ang convento,
dáracpin nilá ang falúa at pápatayin tayong lahát na mg̃a castila.
Tulíg na tulíg ang alférez.
—Waláng sinabi sa akin ang babae cung di itó lamang,—ang idinugtóng
ng̃ cura.
—¿Walâ ng̃ ibáng sinabi? ¡cung gayó’y daracpin co siyá!
—Hindi co mapababayaan: ang hucuman ng̃ pang̃ung̃umpisal ay siyáng
luclucan ng̃ Dios na mahabaguin.
—¡Waláng Dios at waláng mahabaguing macapagliligtas! ¡huhulihin co ang
babaeng iyán!
—Sinisirà po ninyó ang inyóng isip. Ang marapat pô ninyóng gawin ay
humandá; lihim ninyóng papagsandatahin ang inyóng mg̃a sundalo, at
ilagáy ninyó silá sa magalíng na mapagbabacayan; padalhan pô ninyó acó
ng̃ apat na guardia sa convento, at ipaunawâ ninyó ang mangyayari sa
mg̃a taga falúa.
—¡Walâ rito ang falúa! Hihing̃î acó ng̃ saclolo sa ibáng mg̃a
—Huwág, sa pagca’t cung gayó’y caniláng maiino, at hindi nila
ipatutuloy ang caniláng bantâ. Ang lalong magalíng ay máhuli nating
buháy silá at sacâ natin pasigawin, sa macatuwíd bagá’y cayó ang
magpapasigaw sa canilá; hindi acó dapat makialám sa bagay na itó, sa
pagcá’t acó’y sacerdote. ¡Dilidilihin ninyó! sa mangyayaring itó’y
macatutuclas cayó ng̃ mg̃a at mg̃a ang tang̃ing
hiníhing̃i co’y papagtibayin lamang na acó ang siyáng sa inyó’y
nagsabi’t ng̃ macapaghandà.
—¡Papagtitibayin, padre, papagtitibayin, at hindi malayong sa inyó’y
mapaPáhiná 439putong ang isáng mitr!—ang sagót ng̃ alférez na nagágalac, at
tinitingnan ang mg̃a mangás ng̃ canyáng suut na damít.
—Ipaasahan cong magpápadala cayó sa akin ng̃ apat na guardia na ibá ang
pananamit, ¿eh?
Samantalang nangyayari ang mg̃a bagay na itó’y nagtátatacbo ang isáng
tao sa daang patung̃ó sa bahay ni Crisóstomo at dalidaling pumapanhic sa
hagdanan.
—¿Nariyan ba ang guinoo?—ang tanóng ng̃ tinig ni Elías sa alilà.
—Na sa canyáng gabinete at may guinagawâ.
Sa nais ni Ibarrang malibáng ang canyáng pagcainíp sa paghihintay ng̃
oras na macapagpapaliwanagan cay María Clara’y gumagawa sa canyáng
laboratorio.
—¡Ah! cayó pô palá, ¿Elías?—ang bigláng sinabi;—cayó ang sumasaaking
isip, nalimutan co cahapong itanóng sa inyó ang pang̃alan niyóng
castilàng may bahay na kinatitirahan ng̃ inyóng nunòng lalaki.
—Hindi pô nauucol sa akin, guinoo….
—Pagmasdán po ninyó,—ang ipinagpatuloy ni Ibarra, na hindi
nahihiwatigan ang pagcabalisa ng̃ binata, at inilapit sa ning̃as ang
isáng caputol na cawayan; nacatuclas acó ng̃ isáng dakilang bagay; hindi
nasusunog ang cawayang itó.
—Hindi pô ang cawayan ang dapat nating ling̃unín ng̃ayón; ang dapat
ninyóng gawín ng̃ayó’y iligpit ang inyóng mg̃a papel at cayó’y tumacas
sa loob ng̃ isáng minuto.
Pinagmasdán ni Ibarra si Elías na nagtatacá, at ng̃ makita sa canyáng
pagmumukhâ ang anyóng hindi nag aaglahî, canyáng nábitiwan ang bagay na
hawac.
—Sunuguin pô ninyó ang lahát na macapapahamac sa inyó at sa loob ng̃
isang oras ay lumagáy cayó sa isáng lugar na lalong panatag.
—At ¿bakit?
—Inyó pong sunuguin ang lahat ng̃ papel na inyóng sinulat ó ang
isinulat sa inyó; ang lalong waláng cahuluga’y caniláng masasapantahang
masamâ …
—Ng̃uni’t ¿bakit?
—¿Bakit? sa pagcá’t bago cong natuclasan ang isáng munacalang
pangguguló na cayó ang ipinalálagay na may cagagawán at ng̃ cayó’y
ipahamac.
—¿Isáng munacalang pangguguló? at ¿sino ang may cagagawán?
Páhiná 440—Hindi co nangyaring nasiyasat cung sino ang may cagagawán; bagong
capakikipagsalitaan co lamang sa isá sa mg̃a culang palad na sa bagay na
iyá’y pinagbayaran, na hindi co nangyaring naakit na huwag gumawa ng̃
gayón.
—At iyán, ¿hindi pô ba sinabi sa inyó cung sino ang sa canyá’y
nagbayad?
—Sinabi pô, at pinapang̃aco acóng aking pacaing̃atan ang lihim, sinabi
sa aking cayó raw pô.
—¡Dios co!—ang biglang sinabi ni Ibarra, at siyá’y nagulomihanan.
—¡Guinoo, huwág pô cayóng mag-alinlang̃an, huwag nating sayang̃in ang
panahón, pagcá’t marahil matuloy ng̃ayóng gabí rin ang munacalang
pangguguló!
Tila mandin hindi siyá nariring̃ig ni Ibarrang nacadilat ng̃ mainam at
naca capit sa ulo ang mg̃a camáy.
—Hindi mangyayaring mapahinto ang caniláng gagawin,—ang ipinagpatuloy.
ni Elías,—wala ng̃ magagawa ng̃ acó’y dumatíng, hindi co kilalá ang
canilang mg̃a pinuno … ¡lumigtás po cayó, guinoo, magpacabuhay cayó,
sa icagagaling ng̃ inyóng bayan!
—¿Saán acó tatacas? ¡Hiníhintay aco ng̃ayóng gabi!—ang bigláng sinabi
ni Ibarra na si María Clara ang iniisip.
—¡Sa alin mang bayan, sa Maynila, sa bahay ng̃ sino mang punong may
capangyarihan, ng̃uni’t sa ibáng lugar, ng̃ hindi nilá masabing cayó ang
namumunò sa pangguguló!
—¿At cung acó rin ang magcanulo ng̃ munacalang pangguguló?
—¡Cayó ang magcacanulo?—ang bigláng sinabi ni Elías, na siyá’y
tinititigan at nilalayuan ng̃ pauróng; malalagay po cayóng tacsíl at
duwag sa mg̃a matá ng̃ mg̃a mangguguló, at mahinà ang loob sa mg̃a matá
ng̃ mg̃a ibá; wiwicaíng inumang̃an ninyó silá ng̃ isáng silo at ng̃
cayó’y magtamo ng̃ carapatán, mawiwicang …
—Datapuwa’t ¿anó ang dapat cong gawín?
—Sinabi co na sa inyó: pugnawín ang lahát ninyóng mg̃a papel na nauucol
sa inyóng buhay, at tumacas at maghintáy ng̃ mg̃a mangyayari….
—¿At si María Clara?—ang sigáw ng̃ binatà;—¡hindi, mamatáy na muna
acó!
Pinilípit ni Elías ang sariling camáy at nagsabi:
Páhiná 441—¡Cung gayó’y inyóng ilagan man lamang ang dagoc, maghandâ cayó sa
pananagót cung cayó’y isumbóng na nilá!!!
Luming̃ap sa paliguid niyá si Ibarrang ang anyó’y natútulig.
—Cung gayó’y tulung̃an pô ninyó aco; diyán sa mg̃a carpetang iyá’y may
mg̃a sulat acó ng̃ aking familia; piliin ninyó ang sa aking amá na
siyáng macapapahamac sa akin marahil. Basahin po ninyó ang mg̃a firma.
At ang binata’y tulíg, hibáng, ay binubucsá’t sinasarhan ang mg̃a cajón,
nagliligpit ng̃ mg̃a papel, dalidaling binabasa ang mg̃a sulat,
pinupunit ang mg̃a ibá, ang mg̃a ibá namá’y itinatagò, dumárampot ng̃
mg̃a aclát, binubucsan ang mg̃a dahon at ibá pa. Gayón din ang guinágawâ
ni Elías, bagá man hindi totoóng natútulig, ng̃uni’t gayón din ang
pagdadalidali; datapuwa’t humintô, nangdilat, pinapagbiling-bilíng ang
papel na hawac at tumanóng na nang̃áng̃atal ang tinig:
—¿Nakikilala pô ba ng̃ inyóng familia si don Pedro Eibarramendia?
—¡Mangyari pa bagá!—ang isinagót ni Ibarra, na nagbúbucas ng̃ isáng
cajón at kinucuha roon ang isáng buntóng mg̃a papel; ¡siyá ang aking
nunò sa tuhod!
—¿Inyó po bang nunò sa tuhod si don Pedro Eibarramendia?—ang mulíng
itinanóng ni Elías, na namúmutla’t siráng sirâ ang mukhâ.
—Opô,—ang isinagót ni Ibarra, na nalílibang; pinaiclî namin ang
apellido sa pagcá’t napacahabà.
—¿Siyá pô ba’y vascongado?—ang inulit ni Elías at lumapit sa canya.
—Vascongado, ng̃uni’t ¿ano po ang nangyayari sa inyó?—ang itinanóng na
nangguíguilalas.
Itinicom ni Elías ang canyang mg̃a daliri, idiniin sa canyáng noó at
tinitigan si Crisóstomo, na umudlót ng̃ canyáng mabasa ang anyó ng̃
mukhâ ni Elías.
—¡Nalalaman pô ba ninyó cung sino si don Pedro Eibarramendia?—ang
itinanong na nangguiguitil.—¡Si don Pedro Eibarramendia’y yaóng imbíng
nagparatang sa aking nunòng lalaki at may cagagawan ng̃ lahát ng̃ mg̃a
sacunáng nangyari sa amin!
Tiningnán siyá ni Crisóstomong nanglúlumo, datapuwa’t ipinagpag ni Elías
Páhiná 442ang canyáng bisig, at sinabi sa canyá ng̃ isáng mapait na tinig na doo’y
umaatung̃al ang nagbabagang galit.
—¡Masdán ninyó acóng magaling, masdan ninyó acó cung acó’y naghirap, at
cayó’y buháy, sumisinta cayo, cayó’y may cayamanan, bahay,
kinaalang-alang̃anan! ¡nabubuhay cayó!… ¡cayó’y nabubuhay!
At hibáng na tinung̃o ang ilang mg̃a sandatang típon, ng̃uni’t bahagyâ
pa lamang nacahugot ng̃ dalawáng sundang ay cusang binitiwan, at
tiningnang wari’y sirâ ang isip si Ibarra, na nananatiling hindi
cumikilos.
—¡Aba!—¿anó ang aking gagawin?—ang ibinulóng, at saca tumacas at
iniwan ang bahay na iyón.
LV.
ANG CAPAHAMACAN.
Nang̃aghahapunan doon sa comedor (cacanán) ni Capitan Tiago, si Linares
at si tía Isabel; naríng̃ig mulá sa salas ang calampagan ng̃ mg̃a
pinggán at ng̃ mg̃a cubierto. Sinabi ni María Clarang aayaw na siyáng
cumain, at naupô sa piano na ang casama’y ang masayáng si Sinang, na
bumúbulong sa canyáng mg̃a taing̃a ng̃ mg̃a talinghagang salitâ,
samantalang balisáng nagpaparoo’t parito sa salas si pari Salvi.
Hindi sa dahiláng hindi nagdáramdam ng̃ gutom ang bagong galing sa
sakit, hindî; cayâ gayó’y hinihintay ang pagdating ng̃ isang tao, at
sinamantala ang sandaling hindi niyá macacaharap ang canyáng Argos (sa
macatuwid baga’y ang hindi naglílicat ng̃ pagbabantay sa canyá saán
man): ang oras ng̃ paghahapunan ni Linares.
—Makikita mo cung hindi matitira ang fantasmang iyán hanggáng sa á las
ocho,—ang ibinulóng ni Sinang, na itinuturo ang cura; dapat
pumarito pagca á las ocho. Gaya rin siyá ni Linares na umiibig.
Pinagmasdán ni María Clara ng̃ boong panghihilacbót ang canyáng catotong
babae. Hindi nápagmasdan nitó ang gayóng bagay, caya’t nagpatuloy ang
catacottacot na masaling̃atà:
—¡Ah! nalalaman co na cung bakit aayaw umalis cahi’t pagpasaring̃an co:
¡aayaw magcagugol sa pag-iilaw ng̃ convento! ¿nalaman mo na? Mulâ ng̃
magcasakít icaw, mulíng pinatáy ang dalawáng lámparang dating
pinasísindihán … Datapuwa’t ¡tingnán mo cung anó ang guinagawang anyó
sa mg̃a matá, at cung paano ang pagmumukhà!
Tinugtóg ng̃ sandalíng iyón ng̃ relós sa bahay ang á las ocho. Nang̃atal
ang cura at naupô sa isáng suloc.
—¡Darating na!—ani Sinang at kinurót si María Clara;—¿náriring̃ig mo
ba?
Tumugtóg ang campanà sa simbahan ng̃ á las ocho at tumindig ang Páhiná 444lahát
upáng mang̃agdasál; namunò si pari Salvi ng̃ mahina’t nang̃áng̃atal na
tinig; datapuwa’t palibhasa’y may canícanyang iniisip ang bawa’t isá,
sino ma’y waláng pumansín ng̃ bagay na iyón.
Bahagyá pa lamang natatapos ang dasál ay dumatíng si Ibarra. May tagláy
na luksâ ang binatà, hindi lamang sa pananamít, cung di naman sa mukhá,
caya pagcakita sa canyá ni María Clara’y tumindig at humacbáng ng̃ isá
upáng siyá’y tanung̃in cung napapaano, ng̃uni’t sa sandali ring iyó’y
naring̃íg ang isáng pútucan ng̃ mg̃a baríl. Tumiguil si Ibarra, umiinog
ang canyáng mg̃a matá, siyá’y naumíd. Nagtagò sa licód ng̃ isáng haligui
ang cura. Bago na namáng mg̃a putucan, bagong mg̃a ugong ang náriring̃ig
sa dacong convento, na sinusundan ng̃ mg̃a hiyawan at tacbuhan.
Nang̃agsipasoc ng̃ panacbó si capitan Tiago, si tía Isabel at si Linares
at nang̃agsisigawan ng̃ Casunod nilá si Andeng na
iniwawasiwas ang isáng duruan at tumacbó’t naparoon sa tabí ng̃ canyáng
capatíd sa suso.
Nanicluhód si tía Isabel at umiiyac at dinárasal ang
dalá ni capitán Tiagong namúmutlá’t nang̃áng̃atal sa isáng tenedor ang
atáy ng̃ isáng inahíng manóc at inihahaying tumatang̃is sa Virgen sa
Antipolo; punongpunô ang bibig ni Linares at nacasandata ng̃ isáng
cuchara; nang̃agyacap si Sinang at si María Clara; ang tang̃ing hindi
nananatili sa hindi pagkilos ay si Crisóstomo, na hindi maisaysáy ang
canyáng pamumutlá.
Nagpapatuloy ang sigawá’t ang mg̃a hampasan, nang̃agsásara ng̃ mg̃a
bintanà ng̃ boong ing̃ay, nariring̃ig ang tunóg ng̃ mg̃a pito,
manacanaca’y isáng putóc ng̃ baríl.
— Santiago, ¡nagáganap na ang hulà … sarhán mo ang
mg̃a bintana!—ang hibíc ni tía Isabel.
—¡Limampóng bombang malalakí at dalawáng misa de gracia!—ang tugón
namán ni capitán Tiago;—
Untiunting nananag-uli ang cakilakilabot na catahimican … Náring̃ig
ang tinig ng̃ alférez na sumísigaw at tumatacbo:
—¡Padre cura! ¡Padre Salvi! ¡Hali cayó!
— ¡Humihing̃i ng̃ confesión ang alférez!—ang sigáw ni tía
Isabel.
Páhiná 445—¿May sugat ba ang alférez?—ang sa cawacasa’y itinanóng ni Linares;
¡ah!
At ng̃ayó’y canyáng nahiwatigang hindi pa palá nang̃úng̃uyá ang na sa
canyáng bibig.
—¡Padre cura, halí cayó! ¡Walâ nang sucat icatacot!—ang ipinatuloy na
sigáw ng̃ alférez.
Sa cawacasa’y minagalíng ni fray Salving namúmutlâ, na lumabás sa
canyáng pinagtataguan at manaog sa hagdanan.
—¡Pinatáy ng̃ mg̃a tulisán ang alférez! ¡María, Sinang, pasá cuarto
cayó, trangcahán ninyóng magalíng ang pintô!
Napasa hagdanan namán si Ibarra, bagá man sinasabi sa canyá ni tía
Isabel:
—¡Huwág cang lumabás at hindi ca nacapang̃ung̃umpisal, huwág cang
lumabás!
Ang mabait na matandang babaeng itó’y caibigang matalic ng̃ una ng̃
canyáng iná.
Datapuwa’t nilisan ni Ibarra ang bahay; sa pakiramdám niyá’y umiinog na
lahát sa canyáng paliguid, na nawáwalâ ang canyáng tinutungtung̃an.
Humahaguing ang canyáng taing̃a, bumibigát ang canyáng mg̃a bintî at
cacaibá cung ilacad; naghahalihaliling nagdaraan sa canyang paning̃ín
ang mg̃a alon ng̃ dugô, liwanag at carilimán.
Bagá man totoóng maliwanag ang sicat ng̃ buwán sa lang̃it, natitisod ang
binatà sa mg̃a bató’t mg̃a cahoy na na sa daang mapanglaw at waláng
cataotao.
Sa malapit sa cuartel ay nacakita siyá ng̃ mg̃a sundalong nacalagáy sa
dulo ng̃ fusil ang bayoneta, na nang̃agsasalitaan ng̃ masimbuyó, caya’t
nacaraan siyá na hindi napansín.
Nariring̃ig sa tribunal ang mg̃a dagoc, mg̃a sigáw, mg̃a daíng, mg̃a
tung̃ayaw; nang̃ing̃ibabaw at nagtatagumpay sa lahát ang tinig ng̃
alférez.
—¡Sa pang̃áw! ¡Lagyán ng̃ ang mg̃a camay! ¡Dalawáng putóc
agád sa cumilos! ¡Sargento, magtatág cayó ng̃ bantáy! ¡Waláng
magpapasial ng̃ayón, cahi’t Dios! ¡Huwág cayóng matutulog, capitán!
Páhiná 446Nagtumulin ng̃ pagpatung̃o sa canyáng bahay si Ibarra; hinihintay siyá
ng̃ canyáng mg̃a alila na malakí ang balisa.
—¡Siyahan ninyó ang lalong pinacamagalíng na cabayo at cayó’y
matulog!—ang sa canilá’y sinabi.
Pumasoc sa canyáng gabinete, at nag-acalang magdalidaling ihandá ang
isáng maleta. Binucsán ang isáng cajang bacal, kinuha ang canyáng mg̃a
hiyas, kinuha ang lahát ng̃ salaping doroon at ípinasoc sa isáng supot.
Kinuha ang canyáng mg̃a hiyas, kinuha sa pagcasabit ang isáng larawan ni
María Clara, at pagcatapos na macapagsandata ng̃ isáng sundang at
dalawáng revolver ay tinung̃o ang isáng armario na kinálalagyan ng̃
canyáng mg̃a casangcapan.
Nang sandaling iyó’y tatlóng calabóg na malalacás ang tumunóg sa pintô.
—¿Sino iyán?—ang itinanóng ni Ibarra ng̃ tinig na malungcót.
—¡Bucsán ninyó sa ng̃alan ng̃ harì, bucsan ninyò agád ó iguiguibà namin
ang pintô!—ang sagót sa wicàng castilà ng̃ isáng tinig na mahigpit ang
pag-uutos.
Tuming̃in sa bintana si Ibarra; nagningning ang canyáng mg̃a matá at
ikinasá ang canyáng revolver; datapuwa’t nagbagong isipan, binitiwan ang
mg̃a sandata at siyá rin ang nagbucás ng̃ nang̃agdarating̃an na ang mg̃a
utusán.
Pagdaca’y hinuli siyá ng̃ tatlóng guardia.
—¡Parakip po cayó sa ng̃alan ng̃ Hari!—anáng sargento.
—¿Bakit?
—Doon na sasabihin sa inyó, bawal sa amin ang sabihin.
Nagdilidiling sandali ang binatà, at sa pagcá’t aayaw siyá marahil na
makita ang canyáng mg̃a paghahandâ sa pagtacas, dinampót ang sombrero’t
nagsalitâ:
—¡Sumasailalim po acó ng̃ inyóng capangyarihan! Inaacala cong sa
sandalíng oras lamang.
—Cung nang̃ang̃aco cayóng hindi tatacas, hindi po namin cayó gagapusin;
Páhiná 447ipinagcacaloob po sa inyó ng̃ alférez ang biyayang itó; ng̃uni’t cung
cayó’y tumacas….
Sumama si Ibarra, at iniwan ang canyáng mg̃a alilang nang̃alálaguim.
Samatala’y ¿anó na ang nangyari cay Elías?
Nang canyáng lisanin ang bahay ni Crisóstomo, warì’y sirá ang isip na
tumátacbong hindi nalalaman ang pinatung̃uhan. Tinahac ang mg̃a
capatagan, dumating sa isáng gubat na totoong malakí ang pagcaguiyaguis;
tinatacasan ang cabayanan, tinatacasan ang liwanag, nacaliligalig sa
canya ang buwan, pumasoc siyá sa talinghagáng lilim ng̃ mg̃a cahoy. Nang
naroroon na’y cung minsa’y tumitiguil, cung minsa’y lumalacad sa mg̃a di
kilalang landás, cumacapit sa punò ng̃ malalaking cahoy, nababayakid sa
mg̃a dawag, tumátanaw sa dacong bayan, na sa dacong paanan niyá’y
naliligo sa liwanag ng̃ buwan, nacalatag sa capatagan, nacahilig sa mg̃a
pampang̃in ng̃ dagat. Nang̃agliliparan ang mg̃a ibong nang̃apupucaw sa
caniláng pagtulog; nang̃agpapalipatlipat sa sa isá’t isáng sang̃á,
nang̃aghuhunihan ng̃ matataos na tinig at tinititigan siyá ng̃ mabibilog
na mg̃a matá ng̃ nang̃aglalakihang mg̃a panikî, mg̃a kuwago at mg̃a
sábucot. Hindi silá tinitingnan at hindi man lamang silá náriring̃ig ni
Elias. Ang acalà niyá siyá’y sinúsundan ng̃ mg̃a napupuot na anino ng̃
canyáng mg̃a magulang na nang̃amatay na; nakikita sa bawa’t sang̃á ang
calaguímlaguím na buslóng kinálalagyan ng̃ naliligò ng̃ dugóng ulo ni
Bálat, ayon sa pagcasabi sa canyá ng̃ canyáng amá; warì natatalisod niyá
mandín sa punò ng̃ bawa’t cahoy ang matandáng babaeng patáy; tila mandin
nakikinikinita niyá sa dilim na papawidpawid ang bung̃ô at mg̃a butó ng̃
nunò niyáng lalaking imbi … at ang mg̃a butóng itó ng̃ matandáng babae
at saca ang ulong iyó’y sinisigawan siyá: ¡duwág!, ¡duwág!
Linisan ni Elías ang bundóc, tumacas at lumusong sa dacong dagat, sa
pasigang nilacad niyá ng̃ boong balisa; ng̃uni’t doon sa malayò, sa
guitná ng̃ tubig, doon sa ipinaiilanglang mandin ng̃ liwanag ng̃ buwan
ang isáng ulap, anaki’y nakita niyáng napaimbulog at pumapawidpawid ang
isáng anino, ang anino ng̃ canyàng capatíd na babaeng basá ng̃ dugô ang
dibdib, lugáy ang buhók at inilílipad ng̃ hang̃in.
Páhiná 448Nanicluhód sa buhang̃in si Elías.
—¡Patí ba namán icaw!—ang ibinulóng na iniunat ang mg̃a bisig.
Datapuwâ, nacatitig sa ulap ay dahandahang tumindíg, sumulong at tumubóg
sa tubig, na wari mandin siyá’y may sinúsundan. Lumalacad siyá sa
malaláy na palusóng na iyóng gawá ng̃ wawà; malayò na siyá sa tabi,
dumarating na sa canyáng bayawáng ang tubig ay siyá’y sumusulong din,
sumusulong na tila niwawaláng diwà ng̃ isáng mapanhalinang espiritu.
Dumárating na sa canyáng dibdib ang tubig …; ng̃uni’t umaling̃awng̃aw
ang putucan ng̃ mg̃a baril, nawalá ang aninong malicmatà at ang binatà’y
nataohan. Salamat sa catahimican ng̃ gabí at sa lalong malakíng
capaikpicán ng̃ mahinhing hang̃in ay dumarating na magaling at malinaw
na malinaw hanggáng sa canyá ang ugong ng̃ mg̃a putucan. Humintô siyá,
nagdilidili, nahiwatigan niyáng siyá palá’y sumasatubig; payapà ang
dagatan at natatanaw pa niyá ang mg̃a ilaw sa dampâ ng̃ mg̃a
mang̃ing̃isdâ.
Nagbalic siyá sa pampáng at napatung̃o sa bayan, ¿anó ang dahil? Siyá
ma’y hindi niyá nalalaman.
Tila mandin walang tao ang bayan; saráng lahát ang mg̃a bahay, sampóng
mg̃a hayop, ang mg̃a ásong caraniwang tumatahol cung gabí, pawang
nang̃agtagò sa tacot. Nacararagdag ng̃ lungcot at pag-iisá ang anyóng
pilac na liwanag ng̃ buwan.
Sa pang̃ang̃anib niyáng bacâ canyáng macasalubong ang mg̃a guardia
civil, siya’y nagpasuotsuot sa mg̃a halamanan at mg̃a pananím, at
anaki’y canyáng naaninagnagan ang dalawáng may anyóng tao; datapuwa’t
canyáng ipinatuloy ang lacad, at, pagcalucsó niyá sa mg̃a bacod at sa
mg̃a pader, dumating siyáng pagál na pagál sa hirap na canyáng mg̃a
pinagdaanan, sa isáng dulo ng̃ bayan, at tinung̃o niyá ang bahay ni
Crisóstomo. Na sa pintuan ang mg̃a alila’t caniláng pinag-uusapan at
caniláng dináramdam ang pagcacapiit sa caniláng pang̃inoon.
Nang matantô na ni Elías ang nangyari siyá’y lumayô, lumiguíd siyá sa
bahay, nilucsó ang pader na bacod, inakyat ang bintanà at pumasoc sa
gabinete, at nakita niyáng nagnining̃as pa ang iniwang candila ni
Ibarra.
Nakita ni Elías ang mg̃a papel at ang mg̃a libró at ang mg̃a suputang
Páhiná 449kinasisidlan ng̃ salapî at mg̃a hiyas. Pinag ugnáy-ugnáy sa canyáng
dilidili ang doo’y nangyari, at ng̃ mapagmasdan niyá ang gayóng caraming
mg̃a papel na macapapahamac, inacala niyáng iligpít, ihaguís sa bintanà
at ibaón.
Sumung̃aw siyá sa halamanan, at sa liwanag ng̃ buwá’y canyáng natanawan
ang dalawáng guardia civil, na may casamang isáng «auxiliante» (isáng
utusán bagá ng̃ justicia): nagkikintaban ang mg̃a bayoneta at ang mg̃a
capacete.
Nang magcagayo’y minagalíng niyáng gawín agad ang isáng munacalà:
ibinuntón sa guitnâ ng̃ gabinete ang mg̃a damít at ang mg̃a papel,
ibinuhos sa ibabaw ang isáng lámpara ng̃ petróleo at sacâ sinindihán.
Ibinigkís na nagdudumalî sa bayawáng ang mg̃a sandata, nakita ang
larawan ni María Clara, nag-alinlang̃an … itinagò sa isá sa mg̃a
suputan, dinalá ang mg̃a suputang itó at tumalón sa bintanà.
Panahón na ng̃à; iguiníguibâ na ng̃ mg̃a guardia civil ang pintuan.
—¡Pabayaan ninyó camíng pumanhic upáng aming cunin ang mg̃a papel ng̃
inyóng pang̃inoon!—anáng directorcillo.
—¿May dalá ba cayóng pahintulot? Cung wala’y hindi cayó
macapapanhic,—ang sabi ng̃ isáng matandáng lalaki.
Ng̃uni’t pinatabi siyá ng̃ mg̃a guardia civil sa cacuculata, pumanhíc
silá sa hagdán …; datapuwa’t isáng macapal na asó ang siyáng pumúpunô
sa bahay, at pagcálalaking mg̃a dilà ng̃ apóy ang siyáng nang̃agsilabás
sa salas at dinidilàan ang mg̃a pintó’t bintanà.
—¡Sunog! ¡Sunog! ¡Apóy!—ang ipinagsigawan ng̃ lahát.
Humandulong ang lahát upáng mailigtás ng̃ bawa’t isá ang macacaya,
ng̃uni’t dumating ang apóy sa maliit na laboratorio at pumutóc ang mg̃a
naroroong bagay na madadalíng mag-alab. Napilitang umurong ang mg̃a
guardia civil, hinaharang̃an silá ng̃ sunog, na umuung̃al at niwáwalis
ang bawa’t maraanan. Nawaláng cabuluháng cumuha ng̃ tubig sa balón;
sumísigaw ang lahát, ang lahát ay nagpapaguibíc, datapuwa’t silá’y
nálalayô sa lahát. Narating na ng̃ apóy ang mg̃a ibáng cabahayán at
napaiilanglang sa lang̃it, caPáhiná 450sabay ang pagpaimbulóg ng̃ malalakíng
nagpapainog-inog na asó. Nalilipos na ng̃ apóy ang boong bahay,
lumálacás ang hang̃ing nasasalab; mulâ sa malayo’y nang̃agsisirating ang
iláng mg̃a tagá bukid, nguni’t dumárating silá roo’t upáng mapanood
lamang nilá ang cagulatgulat na sigâ, ang wacás ng̃ matandáng bahay, na
pinagpitagang mahabang panahón ng̃ apóy, tubig at hang̃in.
LVI.
ANG SABIHANAN AT ANG INAACALA.
Sa cawacasa’y pinapag-umaga rin ng̃ Dios sa bayang tiguíb ng̃
pagcagulantang.
Walâ pang lumalacad na mg̃a tao sa mg̃a daang kinálalagyan ng̃ cuartel
at ng̃ «tribunal»; hindi nagpapakilala ang mg̃a bahay na may mg̃a
tumatao, gayón may maing̃ay na binucsán ang dahong cahoy ng̃ isáng
bintanà at sumung̃aw ang ulo ng̃ isáng musmós, na nagpapaínog-inog sa
magcabicabila … nagpapaunawà ang lagapác na iyón ng̃ bigláng
pagdapò ng̃ isáng balát na tuyô sa sariwang balát ng̃ tao; ng̃umiwî ang
bibíg ng̃ batáng lalaki, pumikit, nawalâ at mulíng sinarhán ang bintanà.
Nacapagbigáy halimbawà na; may nacáring̃ig marahil ng̃ pagbubucás at
pagsasaráng iyón, sa pagcá’t marahang binucsán ang sa ibáng bintanà at
maing̃at na sumung̃aw ang ulo ng̃ isáng matandáng babae, culubót at walâ
ng̃ ng̃ipin: siyá ng̃â ang si hermana Puté na nag-ing̃áy ng̃ di sapalà
samantalang nagsésermon si parì Dámaso. Ang mg̃a musmós at ang mg̃a
matatandáng babae ang siyáng tunay na larawan ng̃ pagcamalabis na
pagmimithíng macaalam ng̃ mg̃a nangyayari sa ibabaw ng̃ lupà; ang mg̃a
batà’y sa malakíng pagnanais na macaalam, at ang mg̃a matatandáng
babae’y sa paghahang̃ád na mag-alaala sa mg̃a nacaraang panahón.
Marahil waláng macapang̃abás na bumigáy ng̃ palò ng̃ isáng sinelas, sa
pagca’t nananatili, tumátanaw sa malayong pinapang̃úng̃unot ang mg̃a
kilay, nagmumog, lumurâ ng̃ malacás at nagcruz pagcatapos. Binucsán ding
may tacot ang isáng maliit na bintanà ng̃ bahay na catapát, at doo’y
sumung̃aw namán si hermana Rufa, ang aayaw magdayà’t aayaw namáng siyá’y
dayâin. Nagting̃inang saglít, ang dalawá, nagng̃itìan, naghudyatan at
mulíng nang̃agcruz.
—¡Jesús! nacacawang̃is ng̃ isáng misa de gracia, ng̃ isáng
castillo!—aní hermana Rufa.
Páhiná 452—Mula ng̃ looban ang bayan ni Bálat ay hindi pa acó nacacakita ng̃
isáng gabing catulad ng̃ sa cagabí,—ang isinagót ni hermana Puté.
—¿Gaano caraming putóc!—ang sabihanan ay ang pulutóng daw ni matandáng
Pablo.
—¿Mg̃a tulisan? ¡hindi mangyayari! Ang sabihana’y mg̃a cuadrillero raw
na nacalaban ng̃ mg̃a guardia civil. Cayâ napipiit si don Filipo.
—¡Sanctus Deus! may mg̃a labing apat daw ang cauntian ng̃ mg̃a patáy.
Untiunting pinagbubucsán ang ibáng mg̃a bintanà at nang̃agsidung̃aw ang
ibá’t ibáng mg̃a mukhà, nang̃agbatîan at caniláng pinag-usapan ang mg̃a
nangyayari.
Sa sicat ng̃ araw, na ang anyó’y niningning na magalíng, natatanawan ng̃
may calabuan sa malayo ang pagpaparoo’t parito ng̃ mg̃a sundalo, na
tulad sa nag-áabo-abóng mg̃a anino.
—¡Naroon ang isá pang patáy!—anáng isá buhat sa isáng bintanà.
—¿Isá? dalawá ang nakikita co.
—At acó’y …, ng̃uni’t sa cawacasan, ¿anó, hindi ninyó nalalaman cung
anó ang nangyari?—ang tanóng ng̃ isáng lalaking may pagmumukhâng
palabirô.
—¡Ahá! ang mg̃a cuadrillero.
—¡Hindi pô; iyá’y isáng pag-aalsá sa cuartel!
—¿Anó bang pag-aalsá? ¡Ang cura’t ang alférez ang nang̃aglabanán!
—Alin man diyá’y hindi totoó—ang sabi ng̃ nagtanóng;—iyá’y ang mg̃a
insíc na nagsipag-alsá.
At mulíng sinarhán ang canyáng bintanà.
—¡Ang mg̃a insíc!—ang inulit ng̃ lahát ng̃ malakíng pagtatacá.
—¡Cayâ palá walâ isá mang nakikita sa canilá!
—Nang̃amatáy na lahát, marahil.
—Inaacala co na ng̃ang may masamâ siláng gágawing anó man. Cahapon …
—Iyá’y nakikinikinita co na, cagabí….
—¡Sayang!—aní hermana Rufa; na mamatáy siláng lahát ng̃ayón pa namáng
malapit na ang pascó, na capanahunan ng̃ caniláng pagreregalo …
Maanong hinintáy man lamang nilá ang bagong taón….
Páhiná 453Sumásaya ng̃ untiuntì ang mg̃a daan: ang mg̃a áso, mg̃a manóc, mg̃a
baboy at mg̃a calapati ang nang̃áunang nag-acalang mang̃agsigalà,
sumunod ang iláng marurung̃is na mg̃a batang capit-capit at
nang̃agsisilapit sa cuartel na may tagláy na tacot; pagcatapos ay iláng
matatandáng babae, na nacasalumbabà ng̃ panyô, may tang̃ang malalaking
cuintas, at cunuwa’y nang̃agdarasal upang silá’y paraanin ng̃ mg̃a
sundalo. Nang mapagkilalang macalalacad na hindi tátanggap ng̃ isáng
putóc ng̃ baril, ng̃ magcágayo’y nagpasimulâ ng̃ paglabás ang mg̃a
lalaki, na nang̃agwáwalang anó man cunwari; ng̃ pasimula’y
pinapagcacasiya nilá ang caniláng paglalacadlacad sa tapat ng̃ caniláng
bahay, na caniláng hináhagpos ang manóc; ng̃ malao’y tinicmán niláng
pahabahabain ang caniláng naaabot, na manacánacá siláng tumitiguil, at
sa kinágagayo’y nacarating silá hanggáng sa haráp ng̃ «tribunal».
Nacahambál ng̃ mainam ang pagdating ng̃ dalawáng cuadrillero, na may
daláng isáng angarilla na kinalululanan ng̃ isáng may anyóng tao, at
isáng guardia civil ang siyáng sa canilá’y sumúsunod. Napagtalastás na
silá’y galing sa convento; sa anyó ng̃ mg̃a paang nang̃acalawít ay
pinagbalacbalac ng̃ isá cung sino caya iyon; sa daco roo’y may nagsabing
iyón ng̃â; sa lalong daco roo’y ang patáy ay dumami at nangyari ang
talinghagà ng̃ Santísima Trinidad; pagcatapos ay mulíng nasnaw ang
himalâ ng̃ mg̃a tinapay at ng̃ mg̃a isdâ, at naguíng tatlompó’t waló na.
Nang may á las siete y media, ng̃ dumating ang ibáng mg̃a guardia civil,
na galing sa mg̃a caratig na bayan, ang balitang cumacalat ay maliwanag
na’t nasasabi ang mg̃a nangyari.
—Cagagaling co pa sa tribunal, na kinakitaan cong nang̃apipiit si don
Filipo at si don Crisóstomo,—ang sabi ng̃ isáng lalaki cay hermana
Putê; kinausap co ang isá sa mg̃a nagbabantay na cuadrillero. Ang
nangyari’y isinaysáy na lahát cagabí ni Bruno, na anác niyóng namatáy sa
cápapalò. Talastás na po ninyóng ipacácasal ni capitang Tiago ang
canyáng anác na babae sa binatang castilà; sa sakit ng̃ loob ni don
Crisóstomo’y nag-acalang manghigantí at binantá niyáng patayín ang lahát
ng̃ mg̃a castilà, patí ang cura; linusob nilá cagabí ang cuartel at ang
convento, at sa cagaling̃ang palad, at sa awà ng̃ Dios, ay na sa sa
Páhiná 454bahay ni capitang Tiago ang cura. Nang̃acatacas daw ang marami. Sinunog
ng̃ mg̃a guardia civil ang bahay ni don Crisóstomo, at cung hindî sana
siyá nahuli na muna, siyá ma’y sinunog din.
—¿Sinunog nilá ang canyáng bahay?
—Nang̃abibilanggô ang lahát ng̃ mg̃a alilà. ¡Pagmasdan ninyó’t hanggáng
dito’y natatanawan pa ang asó!—anáng nagbabalità;—sinasabi ng̃ mg̃a
nanggagaling doon ang mg̃a bagay na totoong cahapishapis.
Minasdán ng̃ lahát ang lugar na itinurò: isáng manipís na asó ang
marahang napaiimbulog pa sa lang̃ít. Nang̃aglilininglining ang lahát sa
nangyaring iyón, na may nahahabag at may sumisisi namán.
—¡Cahabaghabag na binatà!—ang mariing sinabi ng̃ isáng matandáng
lalaking asawa ni hermana Putê.
—¡Siyá ng̃â!—ang isinagót sa canyá ng̃ canyáng asawa;—ng̃uni’t
alalahanin mong cahapo’y hindi nagpamisa ng̃ patungcól sa cáluluwa ng̃
canyáng amá, na waláng salang siyáng lalong nagcacailang̃an ng̃ higuí’t
cay sa ibá.
—Ng̃uni’t babae, ¿walâ cang caawaawà?…
—¿Awà sa mg̃a excomulgado? Isáng casalanan ang maawà sa mg̃a caaway ng̃
Dios,—ang sabi ng̃ mg̃a cura. ¿Natatandaan ba ninyó? ¡Siyá’y naglálacad
sa Campo Santo na parang yaó’y isáng culung̃an lamang ng̃ mg̃a hayop!
—¿Hindi bagá nagcacawang̃is ang culung̃án ng̃ mg̃a hayop at ang Campo
Santo?—ang isinagót ng̃ matandáng lalaki;—ang pinagcacáibhan lamang ay
ang tang̃ing pumapasoc sa Campo Santo’y yaóng mg̃a hayop na nauucol sa
isáng pulutóng….
—¿Siyá ca na ng̃a!—ang isinigáw sa canyá ni hermana
Putê;—ipagsásanggalang mo pa ang taong nakikita nating maliwanag na
maliwanag na pinarurusahan ng̃ Dios. Makikita mo’t icáw namá’y huhulihin
din. ¡Umalalay ca sa isáng bahay na nalulugsó!
Hindi na umimic ang lalaki sa gayóng pang̃ang̃atuwiran.
—¡Halá!—ang ipinagpatuloy ng̃ matandáng babae; pagcatapos na masuntóc
niyá si parì Dámaso’y walá na ng̃a siyáng nalalabing gawin cung di
patayín namán si parì Salví.
Páhiná 455—Ng̃uni’t hindi maicacailáng siya’y mabait ng̃ panahóng siya’y musmós
pa.
—Tunay ng̃à, siyá’y dating mabait,—ang mulíng itinutol ng̃ matandáng
babae; ng̃uni’t siyá’y na pa sa España; ang lahát ng̃ napa sa sa España,
ang sabi ng̃ mg̃a cura, ay naguiguing mg̃a hereje.
—¡Ohoy!—ang isinagót namán ng̃ lalaki na nacasilip ng̃ sucat niyáng
icaganti;—¿hindi ba pawang tagá España ang lahát ng̃ mg̃a cura, at ang
arzobispo, ang papa at ang Virgen? ¡Abá! ¿cung gayó’y pawang mg̃a hereje
namán palá? ¡aba!
Nagcapalad si hermana Putê, na mámasdang tumatacbo ang isáng alilang
babae, na balisáng balisá at namúmutlá, at siyáng pumutol ng̃ pagtatalo.
—¡May isáng nagbigtí sa halamanan ng̃ capit-bahay!—ang sabing
humihing̃al.
—¡Isáng nagbigtí!—ang bigláng pinagsabihanan ng̃ lahát na puspós ng̃
agám-ágam.
Nang̃agcruz ang mg̃a babae; sino ma’y waláng nacakilos sa kinálalagyan.
—Siyá ng̃á po,—ang ipinagpatuloy ng̃ alilang babaeng
nang̃áng̃atal;—cucuha sana acó ng̃ pataní … tumanáw acó sa halamanan
ng̃ capit-bahay upáng maalaman co cung siyá’y naroroon …, ang nakita
co’y isáng lalaking úugoy-ugoy; ang boong isip co’y si Teo, ang alilang
siyáng lagui ng̃ nagbibigay sa akin …, lumapit acó upáng … cumuha
ng̃ patanì, at ang nakita co’y hindi siyá cung hindi ibá, isáng patáy;
tumacbó acó, tumacbó acó at …
—Tingnán natin siyá,—ang wicá ng̃ matandáng lalaki, at sacâ
tumindig;—iturò mo sa amin.
—¡Huwag cang pumaroon!—ang isinigaw sa canya ng̃ canyáng asawa at
tinangnán siyá sa barò;—¡mapapahamac icáw!—¿siyá’y nagbigti? ¡lalong
masamá sa canyá!
—Pabayaan mong tingnán co siyá, babae;—pasa tribunal ca Juan, at
ipagbigay alam mo; bacâ sacali hindi pa patáy.
At siyá’y na pa sa halamanan, na sinúsundan ng̃ alilang babae, na
nagtatagò sa canyáng licuran; nang̃agsisunod din ang mg̃a babae at gayón
din si hermana Putê, na pawang nang̃apúpuspos ng̃ tacot at ng̃ nais na
macapanood.
—Naroon pô, guinoo,—anáng alilang babae na humintô at itinuturò ng̃
dalirì.
Páhiná 456Tumiguìl ang capisanang iyón sa lalong pinacamalayò, at pinabayaang
mag-patuloy na mag-isá ang matandáng lalaki.
Isáng catawán ng̃ tao, na nacabitin sa isáng sang̃á ng̃ puno ng̃ santól,
ang marahang umúugoy sa hihip ng̃ mahinhíng amihan. Pinagmasdán siyáng
sandalî ng̃ matandâ; nakita niyá ang mg̃a paang nanínigas, ang mg̃a
bisig, ang may dumíng damít, ang ulong nacalung̃ayng̃áy.
—Hindi dapat natin siyáng galawín hanggáng sa dumatíng ang
justicia,—ang sinabing malacás;—matigás na; malaon nang siyá’y patáy.
Unti-unting lumapit ang mg̃a babae.
—Iyán ang capit-bahay nating tumítira sa bahay na iyón, na may dalawáng
linggó na ng̃ayóng dumatíng dito; tingnán ninyó ang pilat niya sa mukhà.
—¡Avemaria!—ang sinabi pagdaca ng̃ mg̃a babae.
—¿Ipagdárasal ba natin ang canyáng cáluluwa?—ang itinanóng ng̃ isáng
dalaga, caracaracang matapos na niyáng mapagmasdán at masiyasat ang
patáy na iyón.
—¡Halíng, hereje!—ang ipinang̃usap sa canyá ni hermana Puté,—hindi mo
ba nalalaman ang sinabi ni parì Dámaso? isáng pagtucsó sa Dios ang
ipagdasál ang isáng nápacasamâ; ang nagpapacamatay ay napapacasamáng
waláng sala, cayâ ng̃â siyá’y hindi inililibing sa lupàng «sagrado».
—Inaacalà co na ng̃ang masamâ ang cahihinatnan ng̃ taong iyán; cailán
ma’y hindi co nangyaring masiyasat cung anó ang canyáng ikinabubuhay.
—Macaalawang nakita co siyáng nakikipag-usap sa sacristan mayor,—ang
ipinahiwatig ng̃ isáng dalaga.
—¡Marahil ay hindi sa dahiláng siyá’y magcucumpisal ó magpapamisa cayâ.
Nang̃agsiparoon ang mg̃a capit-bahay, at macapal na mg̃a tao ang siyáng
lumiguid sa bangcáy, na nananatili sa pagpapaugóy-ugóy. Nang̃agsiratíng,
nang may calahating horas na, ang isáng alguacil, ang directorcillo at
dalawáng cuadrillero; ipinanaog ng̃ mg̃a itó ang bangcáy at canilang
inilagáy sa ibabaw ng̃ isang
—Nagdadalidali ang tao sa pagcamatáy,—ang sinabi ng̃ directorcillong
tumatawa, samantalang kinucuha ang plumang nacasing̃it sa licód ng̃
canyáng taing̃a!
Páhiná 457Guinawâ ang canyáng mg̃a mararayà at panghulíng mg̃a tanóng,
pinapagsaysáy ang alilang babae, na pinagpipilitan niyáng hulihin sa
silò, na cung minsa’y canyáng iniirapan, cung minsa’y canyáng
pinagbabalàan, at cung minsa’y pinararatang̃an ng̃ mg̃a salitáng hindi
sinasabi, hanggáng sa magpasimulâ ng̃ pag-iyác ang alilang iyón, dahil
sa ang isip niyá’y siyá ay mapipiit sa bilangguan, at ang naguíng
catapusá’y sinabi na tulóy niyáng hindi siyá nagháhanap ng̃ patanì, cung
hindi …, at canyáng sinásacsi si Teo.
Samantala’y minámasdan ang bangcáy at ang lubid ng̃ isáng tagá bukid, na
nacasalacót ng̃ malapad at may isáng malakíng tapal sa liig.
Hindî higuit cay sa ibáng bahagui ng̃ catawán ang pang̃ing̃itím ng̃
mukhâ ng̃ bangcáy; may nakikitang dalawáng galos at dalawáng maliliit na
pasâ sa dacong itaas ng̃ talì; mapuputî at waláng dugô ang mg̃a hilahis
ng̃ lubid. Inusisang magalíng ng̃ mapagsiyasat na tagá bukid, ang barò
at salawal ng̃ bangcáy, at canyáng nahiwatigang punóng punô ng̃ alabóc,
at hindi pa nalalaong napunit sa ibá’t ibáng mg̃a lugar; ng̃uni’t ang
lalong canyáng náino’y ang mg̃a bung̃a ng̃ tinglóy ó na
nacarikít sa cuello ng̃ barò.
—¿Anó ang iyóng tinítingnan?—ang itinanóng sa canyá ng̃ directorcillo.
—Tinítingnan co po cung siyá’y mangyayaring makilala co,—ang pautál na
sinabi, na anyóng magpupugáy, sa macatuwid bagá’y lalong itinung̃ó ang
salacót.
—¿Ng̃uni’t hindî mo ba naring̃ig na iyán ang nagng̃ang̃alang Lucas?
¿Nacacatulog ca ba?
Nang̃agtawanan ang lahát. Nagsalitâ ng̃ iláng pautál-utál na sabi ang
tagá bukid na nápahiyâ, at yumaong nacatung̃ó at mahinà ang lacad.
—¡Oy! ¿saán cayó paparoon?—ang isinigáw sa canyá ng̃ matandáng
lalaki;—¡hindi riyán ang daan ng̃ paglabás; diyán ang patung̃ó sa bahay
ng̃ patáy!
—¡Nacacatulog pa ang lalaki!—anáng directorcillo ng̃
palibác,—kinacailang̃ang busan siyá ng̃ tubig sa ibabaw.
Muling nang̃agtawanan ang mg̃a naroroon.
Iniwan ng̃ tagá bukid ang lugar na iyóng kinahiyâan niyá, at napatung̃o
sa simbahan. Itinanóng ang sacristán mayor pagdatíng sa sacristía.
—¡Natutulog pa!—ang sa canyá’y caniláng isinagót ng̃ magaspang na
anyô;—¿hindî mo ba nalalamang nilooban cagabí ang convento?
Páhiná 458—Híhintayin cong siyá’y maguising.
Minasdán siyá ng̃ mg̃a sacristán niyáng anyóng magaspáng na talagáng
asal na ng̃ mg̃a taong bihasang silá’y alimurahin.
Natutulog ang bulág ang isáng mata sa isáng mahabang silla, na na sa
isáng suloc na hindi ináabot ng̃ liwanag. Nacalagáy ang salamín sa matá
sa ibabaw ng̃ noo, sa guitnâ ng̃ mahahabang naglawit na buhóc, waláng
nacatátakip sa payát at nang̃ang̃alirang na dibdib, na tumataas at
bumábabâ sa canyáng paghing̃á.
Naupô sa malapit ang tagá bukid, at handáng maghintay ng̃ boong
catiyagaan, ng̃uni’t may nahulog sa canyáng cuarta, hinanap niyá sa
pamamag-itan at tulong ng̃ isang candilà, sa ilalim ng̃ sillón ng̃
sacristán mayor. Námasid din ng̃ tagá bukid na may mg̃a bung̃a rin ng̃
tinglóy (amorseco) ang salawál at ang mg̃a manggás ng̃ baró ng̃
natutulog, na sa cawacasa’y náguising, kinusót ang tang̃ing matáng
canyáng nagagamit, at may galit na pinagwicâan ang taong iyón.
—¡Ibig co pó sanang magpamisa ng̃ isa, guinoo!—ang sabi, na ang anyó’y
humíhing̃ing tawad.
—Natapos na ang lahát ng̃ mg̃a misa,—ang sinabi ng̃ bulag ang isáng
matá, ng̃ magcagayon, na pinatimyás ng̃ cauntî ang canyáng tinig;
bucas, cung ibig mo … ¿sa mg̃a cáluluwa sa Purgatorio ba?
—Hindi pô,—ang sagót ng̃ tagá bukid, at sacá ibinigay ang piso sa
sacristán.
At tinitigan ang canyáng iisaisang matá, at idinagdág:
—Patungcól pô sa isáng taong hindi malalao’t mamámatay.
At linisan ang sacristía.
—¡Mahuhuli co sana siyá cagabí!—ang sinabing nagbúbuntong hining̃a,
samantalang inaalis ang tapal at iniuunat ang catawán, upáng manag-uli
ang pagmumukhà at taas ni Elías.
LVII.
¡VAE VICTIS
Napahamac ang aking tuwâ.
Nagpaparoo’t parito ang mg̃a guardia civil, na nacalálaguim ang anyô sa
harap ng̃ tribunal, at pinagbabalàan ng̃ culata ang canilang baril ang
pang̃ahás na mg̃a musmós, na tumítiyad ó nang̃agpapasanan upang canilang
mátanawan cung anó cayâ ang nang̃aroroon sa dacong loob ng̃
Hindî na nápapanood sa salas yaóng masayáng anyô ng̃ panahóng
pinag-tatalunan ang palatuntunan ng̃ fiesta; ng̃ayó’y malungcót at hindi
nacapagbíbigay panatag. Ang mg̃a naroroong mg̃a guardia civil at mg̃a
cuadrillero’y bahagyâ ng̃ nagsasalitàan, at sacali’t magsalitàan ng̃
ila’y sa tinig na marahan. Nang̃agsisisulat sa papel, sa ibabaw ng̃
mesa, ang directorcillo, dalawang escribiente at iláng mg̃a sundalo;
nagpaparoo’t parito ang alférez sa magcabicabilang panig, at canyáng
manacânacáng tinítingnan ng̃ anyóng mabalasic ang pintuan; na anó pa’t
hindî hihiguit sa canyáng pagmamalaki si Temistocles sa mg̃a Larô sa
Olimpo, pagcatapos ng̃ pagbabaca sa Salamina. Naghihicab sa isáng suloc
si doña Consolación, na anó pa’t ipinakikita ang canyáng maitim na loob
ng̃ bibig at mg̃a ng̃iping pakilwagkilwag; ang paning̃in niya’y
tumititig ng̃ malamig at nacapangang̃anib sa napúpuspos ng̃ mg̃a
nacapintáng cahalayhalay na mg̃a larawang na sa sa pintuan ng̃
bilangguan. Naipakiusap ng̃ babaeng itó sa canyáng asawa, na lumambót
ang loob sa canyáng pagtatagumpáy, na ipaubaya sa canyáng mapanood ang
mg̃a pagtanóng na gágawin, at marahil ay ang mg̃a pagpapahirap na
kinauugaliang gamitin. Naaamoy ng̃ halimaw ang bangcáy, canyáng
inaasam-asám na, at canyáng ikinayáyamot ang calaunan ng̃ pagpapahirap.
Laguim na totoó ang gobernadorcillo; ang canyáng sillón, yaóng dakilang
Páhiná 460sillóng nacalagáy sa ilalim ng̃ larawan ng̃ mahál na harì, waláng
gumagamit, at wari’y natutungcol sa ibáng tao.
Dumatíng ang curang namúmutla’t cunót ang noó, ng̃ malapit ng̃ tumugtóg
ang á las nueve.
—¡Hindi pô namán nagpahintáy cayóng totoó!—ang sinabi sa canyá ng̃
alférez.
—Ibig co pang huwag ng̃ makiharáp,—ang isinagót ni parì Salví ng̃
mahinang pananalitâ, na hindi na pinansín ang anyóng masacláp na sabi
ng̃ alférez;—acóy totoong malaguimin.
—Sa pagcá’t sino ma’y waláng naparirito upáng huwág bayâang waláng
nang̃ang̃asiwà, inaacalà cong ang inyóng pakikialam ay … Nalalaman na
pó ninyóng aalis silá ng̃ayóng hapon.
—¿Ang binatang si Ibarra at ang teniente mayor?…
Itinuro ng̃ alférez ang bilangguan.
—Waló ang náriyan,—anyá;—namatáy si Bruno caninang hating gabí,
ng̃uni’t nacatitic na ang canyáng mg̃a saysáy.
Bumati ang cura cay doña Consolación, na ang isinagót ay isáng hicáb at
isáng ¡aah! at naupô sa sillóng na sa ilalim ng̃ larawan ng̃ mahál na
harì.
—Macapagpapasimulà na tayo!—ang mulíng sinabi.
—Cunin ninyó ang dalawáng nang̃asasapang̃áw!—ang ipinag-utos ng̃
alférez, na pinagpilitang ang tinig niyá’y mag-anyóng cagulágulatang, at
humaráp sa cura at idinugtóng na nagbago ng̃ tinig:
—¡Nang̃asúsuot sa pang̃áw na may patláng na dalawáng butas!
Ipaliliwanag namin sa mg̃a hindî nacacaalam cung anó ang cagamitáng itó
sa pagpapahirap, na ang pang̃áw ay isá sa mg̃a lalong waláng cabuluhán.
Humiguít cumulang sa isáng dangcál ang lalayò ng̃ mg̃a butas na
pinagsusuutan ng̃ mg̃a paa ng̃ mg̃a pinipiit; cung patlang̃an ng̃
dalawáng butas, may cahirapan ng̃ cauntî lamang ang calagayan ng̃
napipiit, na anó pa’t nagdáramdam na tang̃ing bagabag sa mg̃a
bucong-bucong at nacabucacà ang dalawáng paa, na nagcaca-layô ng̃ may
mahiguit na isáng vara: hindi ng̃â nacamámatay agad-agád, ayon sa
mapagcucurong magaang ng̃ sino man.
Páhiná 461Ang tagatanod bilangguang may casunod na apat na sundalo’y inalis ang
talasoc at binucsán ang pintô. Nang̃agsilabás ang isáng amoy na labis
ng̃ bahò at isáng hang̃ing malapot at malamig sa macapál na dilim na
iyón, casabáy ng̃ pagcáring̃ig ng̃ iláng himutóc at pagtang̃is. Nagsindi
ng̃ fósforo ang isáng sundalo, datapuwa’t namatáy ang ning̃as sa
hang̃ing iyóng nápacabigat at bulóc na bulóc, caya’t nang̃apilitang
hintayín niláng macapagbagong hang̃in.
Sa malamlám na liwanag ng̃ isáng ilaw ay caniláng naaninagnagan ang
iláng may mg̃a mukháng tao: mg̃a taong nacayacap sa caniláng mg̃a tuhod
at sa pag-itan ng̃ dalawáng tuhod niláng itó’y ikinúcublí ang caniláng
ulo, mg̃a nacataób, nang̃acatindíg, nang̃acaharáp sa pader, at ibá pa.
Náring̃ig ang isáng pucpóc at pagcalairit, na caacbay ng̃ mg̃a
tung̃ayaw; binúbucsan ang pang̃áw.
Nacayucód si doña Consolación, nacaunat ang mg̃a casucasuan ng̃ liig,
luwâ ang mg̃a matá at nacatitig sa nacasiwang na pintó.
Lumabás ang isáng anyóng nacapag-aalap-ap na naguiguitnâ sa dalawáng
sundalo; yaó’y si Társilo na capatíd ni Bruno. May mg̃a «esposas» ang
mg̃a camáy; ipinamámasid ng̃ canyáng mg̃a wasác wasác na mg̃a damít ang
canyáng batibot na mg̃a casucasuan. Tinitigan niyáng waláng pacundang̃an
ang asawa ng̃ alférez.
Sa licuran ni Társilo’y sumipót ang isáng anyóng cahabaghabág, na
tumátaghoy at umiiyac na anaki’y musmós; piláy cung lumacad at may
dung̃is na dugô ang salawál.
—Iyá’y isáng mapangdayà,—ang inihiwatig ng̃ alférez sa cura;
nagbantáng tumacas, ng̃uni’t nasugatan siyá sa hità. Ang dalawáng itó
ang tang̃ing mg̃a buháy sa canilá.
—¿Anó ang pang̃alan mo?—ang itinanóng ng̃ alférez cay Társilo.
—Társilo Alasigan.
—¿Anó ang ipinang̃acò sa inyó ni don Crisóstomo upáng looban ninyó ang
cuartel?
—Cailán ma’y hindi nakikipag-usap sa amin si don Crisóstomo.
—¡Huwág mong itangguí! Cayâ binantà ninyóng camí ay subukin.
—Nagcacamali pô cayó; pinatáy pô ninyó sa capapalò ang aming amá,
siPáhiná 462yá’y ipinanghihiganti namin, at walâ ng̃ ibá. Hanapin pô ninyó ang
inyóng dalawáng casama.
Nagtátaca ang alférez na tiningnán ang sargento.
—Nang̃aroon silá sa bang̃in, doon silá itinapon namin cahapon, doon
silá mabúbuloc. Ng̃ayó’y patayin na ninyó acó, wala na cayóng malalamang
anó pa man.
Tumahimic at nangguilalás ang lahát.
—Sabihin mo sa amin cung sino sino ang iyóng mg̃a ibáng cainalám,—ang
ibinantâ ng̃ alférez na iniwawasiwas ang isáng yantóc.
Sumung̃aw sa mg̃a labì ng̃ may sala ang isáng ng̃iti ng̃ pagpapawaláng
halagá.
Nakipag-usap ng̃ sandali sa cura ang alférez, na marahan ang caniláng
salitaan; at sacá humaráp sa mg̃a sundalo.
—¡Ihatid ninyó siyá sa kinalalagyan ng̃ mg̃a bangcáy!—ang iniutos.
Sa isáng suloc ng̃ patio, sa ibabaw ng̃ isáng carretóng lumà, ay
nacabuntón ang limáng bangcáy, na halos natátacpan ng̃ capirasong
gulanít na baníg na punô ng̃ carumaldumal na mg̃a dumí. Nagpaparoo’t
parito sa magcabicabilang dulo ang isáng sundalo, na mayá’t mayá’y
lumúlurâ.
—¿Nakikilala mo ba sila?—ang tanóng ng̃ alférez na itinataás ang
banig.
Hindi sumagót si Társilo; nakita niyá ang bangcáy ng̃ asawa ng̃ ulól na
babae na casama ng̃ mg̃a iba; ang bangcáy ng̃ canyáng capatíd na tadtád
ng̃ sugat ang catawán, sa cásasacsac ng̃ bayoneta, at ang cay Lucas na
may lubid pa sa liig. Lumungcót ang canyáng paning̃in at tila mandín
nagpumiglás sa canyáng dibdib ang isáng buntóng hining̃á.
—¿Nakikilala mo silá?—ang mulíng sa canyá’y itinanóng nilá.
Nanatili sa pagca pipí si Társilo.
Isáng haguinít ang siyáng umaling̃awng̃áw sa hang̃in at pumalò ang
yantóc sa canyáng licód. Nang̃iníg, nang̃urong ang canyáng mg̃a
casucasuan. Inulit-ulit ang pagpalò ng̃ yantóc, ng̃uni’t nanatili si
Társilo sa pagwawaláng bahalà.
—¡Hagupitín siyá ng̃ palò hanggáng sa pisanan ó magsalità!—ang sigáw
ng̃ alférez na nagng̃ing̃itng̃it.
Páhiná 463—¡Magsabi ca na!—ang sinabi sa canyá ng̃ directorcillo;—sa papaano
ma’y pápatayin ca rin lamang.
Mulíng inihatid siyá sa salas na kinalalagyan ng̃ isáng napipiit, na
tumatawag sa mg̃a santo, nang̃ang̃aligkig ang mg̃a ng̃ipin at ang mg̃a
paa’y cusang nahuhubog.
—¿Nakikilala mo ba iyán?—ang tanóng ni parì Salvi.
—¡Ng̃ayón co lamang siyá nakita!—ang sagót ni Társilo, na minámasdan
ang isá ng̃ may halong habág.
Binigyán siyá ng̃ isáng suntóc at isáng sicad ng̃ alférez.
—¡Inyóng igapos siyá sa bangcó!
Hindi na inalís sa canyá ang mg̃a «esposas» na nadúdumhan ng̃ dugô, at
siyá’y itinali sa isáng bangcóng cahoy. Luming̃ap ang caawaawà sa
canyáng paliguid, na anaki’y may hinahanap siyáng anó man, at ng̃
canyáng nakita si doña Consolación, siyá’y humalakhác ng̃ patuyâ. Sa
pagtatacá ng̃ mg̃a nanonood ay sinundán nilá ang tinítingnan ng̃
nagagapos, at ang caniláng nakita’y ang guinoong babae, na
nang̃ang̃atlabì ng̃ cauntî.
—¡Hindi pa acó nacacakita ng̃ ganyáng capang̃ít na babae!—ang biglang
sinabi ng̃ malacás ni Társilo, sa guitná ng̃ hindî pag-imíc nino
man;—ibig co pang humigâ sa ibabaw ng̃ isáng bangcò, na gaya ng̃
calagayan co ng̃ayón, cay sa humigâ acó sa siping niyá na gaya ng̃
alférez.
Namutlâ ang Musa.
—Papatayin pô ninyó acó sa palò, guinoong alférez,—ang
ipinagpatúloy;—ng̃ayóng gabi ipanghíhiganti aco ng̃ inyóng asawa
pagyacap niyá sa inyó.
—¡Lagyán ninyó ng̃ pang-al ang bibig!—ang sigáw ng̃ alférez na
nahíhibang at nang̃áng̃atal sa galit.
Tila mandin waláng ibáng hináhang̃ag si Társilo cung di ang siyá’y
magcapang-al, sa pagca’t pagcatapos na siyá’y malagyan ng̃ pang-al na
iyón, nagsaysáy ang canyáng mg̃a matá ng̃ isáng kisláp ng̃ catuwáan.
Sa isáng hudyát ng̃ alférez, pinasimulan ng̃ isáng guardiang may hawac
na isáng yantóc, ang canyáng cahapishapis na catungculan, Nang̃urong ang
boong catawán ni Társilo; isáng ung̃ol na sacál at mahabà ang siyáng
náring̃ig, bagá Páhiná 464man napapasalan ang canyáng bibig ng̃ damit; tumung̃ó:
napípigtâ ang canyáng damít ng̃ dugô.
Tumindig ng̃ boong hirap si parì Salvi, na namúmutlà’t sirâ ang
paning̃ín, humudyát ng̃ camáy, at linisan ang salas na nang̃áng̃alog ang
mg̃a tuhod. Nakita niyá sa daan ang isáng dalagang nacasandál sa pader,
matuwíd ang catawán, hindi cumikilos, nakíkinig na lubós, tinítingnan
ang álang-álang, nacaunat ang mg̃a nang̃áng̃ayumcom na mg̃a camáy sa
lumang muog. Binibilang manding hindi humíhing̃a ang mg̃a hampás na
macalabóg, waláng taguintíng at yaóng cahambál-hambál na daing. Siyá ang
capatíd na babae ni Társilo.
Samantala’y ipinagpapatuloy sa salas ang cagagawang iyón; ang culang
palad, sa hindi na macayang bathing hirap, ay napipi at hinintáy na
mang̃apagál ang canyáng mg̃a verdugo. Sa cawacasa’y inilawít ang mg̃a
bisig ng̃ sundalong humihing̃al; ang alférez, na namúmutlâ sa galit at
sa pangguiguilalás, humudyát ng̃ isá upang calaguín ang pinahihirapan.
Nang magcágayo’y nagtindíg si doña Consolación at bumulóng ng̃ ilán sa
canyáng asawa. Tumang̃ô itó, sa pagpapakilalang canyáng naunawà.
—¡Dalhín siyá sa bal-on!—anyá.
Natatalastas ng̃ mg̃a filipino cung anó ang cahulugán ng̃ salitáng itó;
isinasatagalog nilá sa sabing Hindi namin maalaman cung sino
cayâ ang nacaisip ng̃ ganitóng gawâ. Ang Catotohanang umaahon sa isáng
bal-on, marahil ay isáng pagbibigáy cahulugáng nápacamatindíng libác.
Sa guitnâ ng̃ patio ng̃ tribunal ay naroroon ang caayaayang pader na na
caliliguid sa isáng bal-on; ang pader na yaó’y batóng buháy na magaspáng
ang pagcacágawâ. Isáng casangcapang tulad sa pinggáng cawayan
(timbalete) ang siyáng doo’y gamit sa pagcuha ng̃ tubig na malapot,
marumí at mabahò. Mg̃a papanting̃in, mg̃a dumi at ibá pang masasamáng
tubig ang doo’y natitipon, sa pagcá’t ang bal-ong yaó’y tulad naman sa
bilangguan; doon inihuhulog ang lahat ng̃ pinawawalang halagá ó
ipinalalagay na wala nang cabuluhán; casangcapang doo’y mahulog,
magpacabutibuti, wala ng̃ halagá. Gayón ma’y hindi tinatabunan cailán
man: manacánacang pinahihirapan ang mg̃a bilanggóng hucayi’t palaliman
ang bal-ong iyón, hindi dahil sa balac na muha ng̃ capakinabang̃án sa
Páhiná 465parusang iyón, cung dî dahil sa mg̃a cahirapang nangyayari sa gawáng
iyón: ang bilanggóng doo’y lumusong ay nacacacuha ng̃ lagnát na ang
caraniwa’y ikinamámatay.
Pinanonood ni Társilo, na nacatitig, ang mg̃a paghahandâ ng̃ mg̃a
sundalo; siyá’y namúmutlâ ng̃ mainam at nang̃áng̃atal ang canyáng mg̃a
labì ó bumúbulong ng̃ isáng dalang̃in. Warì’y nawalâ ang pagmamataas
niyá sa canyáng di maulatang hirap, ó cung hindi ma’y hindi na totoong
masimbuyó. Macailang inilung̃ayng̃áy ang nacalindíg na liig, tumitig sa
lupà, sang-ayong magdalità.
Dinalá siyá nilá sa pader na nacaliliguid sa bal-on, na sinúsundan ni
doña Consolacióng nacang̃itî. Isáng sulyáp, na may tagláy na panaghilì,
ang itinapon ng̃ sawíng palad, sa nagcacapatong-patong na mg̃a bangcáy,
at isáng buntóng hining̃á ang tumacas sa canyáng dibdib.
—¡Magsabi ca na!—ang mulíng sinabi sa canyá ng̃ directorcillo,—sa
papaano ma’y bibitayin ca; mamatáy ca man lamang na hindi totoong
naghirap ng̃ malakí.
—Aalis ca rito upáng mamatáy,—ang sinabi sa canyá ng̃ isáng
cuadrillero.
Inalisán nilá siyá ng̃ pang-al, at ibinitin siyáng ang tali ay sa mg̃a
paa. Dapat siyáng ihugos ng̃ patiwaric at manatiling malaón laón sa
ilalim ng̃ tubig, catulad ng̃ guinágawâ sa timbâ, na ang caibhán lamang
ay lalong pinalalaon ang tao.
Umalis ang alférez upáng humanap ng̃ relós at ng̃ bilang̃in ang mg̃a
minuto.
Samantala’y nacabitin si Társilo, ipinapawid ng̃ hang̃in ang canyáng
mahabang buhóc, nacapikit ng̃ cauntî.
—Cung cayó’y mg̃a cristiano, cung may pusò cayó,—ang ipinamanhic ng̃
paanás,—ihugos ninyó acó ng̃ matulin, ó ihugos ninyó sa isáng paraang
sumalpóc ang aking ulo sa bató at ng̃ acó’y mamatáy na. Gagantihin cayó
ng̃ Dios sa magandáng gawáng ito … marahil sa ibáng araw ay mangyari
sa inyó ang kináhínatnan co.
Nagbalíc ang alférez at pinang̃uluhan ang paghuhugos na tang̃an ang
relós.
—¡Marahan, marahan!—ang sigáw ni doña Consolacióng sinusundan ng̃ matá
ang cahabaghabág;—¡mag-ing̃at cayó!
Páhiná 466Marahang bumábabà ang timbalete; humihilahis si Társilo sa mg̃a batóng
nang̃acaumbóc at sa mg̃a mababahong damóng sumisibol sa mg̃a guiswác.
Pagca tapos ay hindi na cumilos ang timbalete; binibilang ng̃ alférez
ang mg̃a segundo.
—¡Itaás!—ang matinding utos, ng̃ macaraan na ang calahating minuto.
Ang ing̃ay na mataguintíng at nagcacasaliwsaliw ng̃ mg̃a patac ng̃ tubig
na nahuhulog sa ibabaw ng̃ tubig ang siyáng nagbalità ng̃ pagbabalíc ng̃
may sala sa caliwanagan. Ng̃ayón, palibhasa’y lalong mabig-at ang
pabató, siyá’y nanhíc ng̃ mabilis. Nanglálaglag ng̃ malaking ing̃ay ang
mg̃a batóng natitingcab sa mg̃a tabí ng̃ balón.
Natátacpan ang canyáng noo’t ang canyáng buhóc ng̃ carumaldumal na
pusalì, puspos ng̃ mg̃a sugat at mg̃a galos ang canyáng mukhâ, ang
catawa’y basâ at tumutulò, ng̃ siyá’y sumipót sa mg̃a matá ng̃
caramihang hindi umíimic; pinapang̃áng̃aligkig siyá sa guináw ng̃
hang̃in.
—¿Ibig mo bang magsaysáy?—ang sa canyá’y caniláng itinanóng.
—¡Huwág mong pabayaan ang capatid cong babae!—ang ibinulóng ng̃
caawaawà, na tinititigan ng̃ pagsamò ang isáng cuadrillero.
Mulíng cumalairit ang pinggáng cawayan, at mulíng nawalá ang
pinahihirapan. Nahihiwatigan ni doña Consolacióng hindî gumágalaw ang
tubig. Bumilang ng̃ isáng minuto ang alférez.
Nang mulíng ipanhic si Társilo’y nacawing̃î at nang̃ing̃itim ang mukhâ.
Tinitigan niyá ang mg̃a naroroon at nanatiling nacadilat ang mg̃a matáng
nang̃a múmula sa dugô.
—¿Magsasabi ca ba?—ang mulíng itinanóng ng̃ alférez na ang tinig ay
nanglúlupaypay.
Umilíng si Társilo, at muli na namang inihugos siyá. Untiunting
nasásarhan ang mg̃a pilic-matá niyá, ang balingtatáo ng̃ canyáng mg̃a
matá’y nananatili sa pagtitig sa lang̃it na pinapawiran ng̃ mapuputíng
alapaap; ibinabalì ang liig upáng macapanatili sa panonood ng̃ liwanag
ng̃ araw, ng̃uni’t pagdaca’y napilitang lumubog sa tubig, at tinacpán
ng̃ carumaldumal na tabing na iyón ang canyáng minámasdang daigdíg.
Páhiná 467Nagdaan ang isáng minuto; namasid ng̃ tumíting̃ing Musa ang malalaking
bulubóc ng̃ tubig na napaiibabaw.
—¡Nauuhaw!—ang sabing tumatawa.
At mulíng tumining ang tubig.
Isáng minuto’t calahati ang itinagál ng̃ayón, bago humudyát ang alférez.
Hindi na nacawing̃i ang mukhá ni Társilo; nasisilip sa nacasiwang na
pang̃isáp ang puti ng̃ matá, lumálabas sa bibig ang tubig na pusaling
may cahalong cumacayat na dugô; humihihip ang hang̃ing malamíg, ng̃uni’t
hindi na nang̃ang̃áng̃aligkig ang canyáng catawán.
Nang̃agting̃inan ang lahát na waláng imíc, nang̃amumutlâ at pawang
nang̃a alaguím. Humudyat ang alférez upáng alisin sa pagcabitin si
Társilo at lumayóng naglilininglining; macailang idiniit ni doña
Consolación sa nacalilís na mg̃a paa ng̃ bangcáy ang baga ng̃ canyáng
tabacô, ng̃uni’t hindi cumatál ang catawán at namatáy ang apóy.
—¡Nag-inís siyá sa sarili!—ang ibinulóng ng̃ isáng
cuadrillero;—masdán ninyó’t binaligtád ang canyáng dilà, na anaki
pinacsâ niyáng lunukín.
Pinagmámasdang nang̃áng̃atal at nagpápawis niyóng isáng bilanggô ang
mg̃a guinagawâng iyón; lumiling̃ap na ang camukhá’y ulól sa lahát ng̃
panig.
Ipinag-utos ng̃ alférez sa directorcillong tanung̃ín ang bilanggóng
iyón.
—¡Guinoo, guinoo!—ang hibic;—¡akin pong sasabihin ang lahat ninyóng
maibigang sabihin co!
—¡Cung gayo’y mabuti! tingnán natin; ¿anó ang pang̃alan mo?
—¡Andóng, pô!
—¿Bernardo … Leonardo … Ricardo … Eduardo … Gerardo … ó anó?
—¡Andóng, pô!—ang inulit ng̃ culáng culáng ang isip.
—Ilagáy ninyóng Bernardo ó anó man,—ang inihatol ng̃ alférez.
—¿Apellido?
Tiningnán siyá ng̃ taong iyóng nagugulat.
—¿Anó ang pang̃alan mong dagdág sa ng̃alang Andóng?
—¡Ah, guinoo! ¡Andóng Culáng-culáng po!
Hindi napiguil ang tawa ng̃ nang̃akikinig; patí ang alférez ay tumiguil
ng̃ pagpaparoo’t parito.
Páhiná 468—¿Anó ang hanap-buhay mo?
—Mánunubà pô ng̃ niyóg, at alila pô ng̃ aking biyanáng babae.
—¿Sino ang nag-utos sa inyóng looban ninyó ang cuartel?
—¡Walâ pô!
—¿Anóng walâ? Huwág cang magsinung̃aling at titimbaín ca! ¿sino ang
nag-utos sa inyó? ¡Sabihin mo ang catotohanan!
—¡Ang catotohanan pô!
—¿Sino?
—¡Sino pô!
—Itinatanong co sa iyó cung sino ang nag-utos sa inyóng cayó’y
mang̃ag-alsá.
—¿Alin pô bang alsá?
—Iyón, cung cayá ca doroon cagabí sa patio ng̃ cuartel.
—¡Ah, guinoo!—ang bigláng sinabi ni Andóng na nagdádalang cahihiyan.
—¿Sino ng̃a ang may casalanan ng̃ bagay na iyán?
—¡Ang akin pong biyanáng babae!
Tawanan at pangguiguilalás ang sumunód sa mg̃a salitáng itó. Humintô ng̃
paglacad ang alférez at tiningnán ng̃ mg̃a matáng hindi galít ang
caawaawà, na sa pagcaisip na magaling ang kinalabasan ng̃ canyáng mg̃a
sinabi, nagpatuloy ng̃ pananalitáng masayá ang anyô.
—¡Siyá ng̃à pô; hindi pô acó pinacacain ng̃ aking biyanáng babae cung
di iyóng mg̃a bulóc at walà ng̃ cabuluhán; cagabí, ng̃ acó’y umuwi
rito’y sumakít ang aking tiyán, nakita cong na sa malapit ang patio ng̃
cuartel, at aking sinabi sa sarili;—Ng̃ayó’y gabí, hindi ca makikita
nino man.—Pumasoc acó … at ng̃ tumitindig na acó’y umaling̃awng̃áw
ang maraming putucan: itinatali co pô ang aking salawal….
Isang hampás ng̃ yantóc ang pumutol ng̃ canyáng pananalitâ.
—¡Sa bilangguan!—ang iniutos ng̃ alférez;—¡ihatíd siyá ng̃ayóng hapon
sa cabecera!
LVIII.
ANG SINUMPA.
Hindî nalao’t cumalat sa bayan ang balitàng ilalacad ang mg̃a bilanggô;
nacalaguím muna ang pagcaring̃ig ng̃ gayóng balità, at sacá sumunód ang
mg̃a iyacan at panambitanan.
Nang̃agtatacbuhang warì’y mg̃a ulól ang mg̃a casambaháy ng̃ mg̃a
bilanggô; nang̃agsísiparoon sa convento, mulâ sa convento’y napapasa
cuartel at mulà sa cuartel ay napasasa tribunal, at sa pagcá’t hindi
silá macásumpong ng̃ aliw saan man, caniláng pinúpunô ang alang-alang
ng̃ mg̃a sigáw at panambitan. Nagculóng ang cura sa pagcá’t may sakít,
dinagdagán ng̃ alférez ang dami ng̃ mg̃a sundalong na bábantay sa canyá,
at sinasalubong ng̃ culata ng̃ mg̃a sundalong iyón ang mg̃a babaeng
nang̃agmamacaamò; ang gobernadorcillo, taong waláng cabuluhán, anaki’y
lalo pang haling at waláng cabuluhán mandín cay sa dati. Sa tapát ng̃
bilanggua’y nang̃agtatacbuhang pacabicabilà ang mg̃a babaeng may lacás
pa; ang mg̃a walâ na namá’y nang̃agsisiupò sa lupà’t tinatawag ang mg̃a
pang̃alan ng̃ mg̃a taong caniláng iniirog.
Maning̃as ang araw, ng̃uni’t sino man sa mg̃a cahabaghabag na iyó’y
hindi nacaiisip umuwî. Si Doray, ang masayá’t lumiligayang asawa ni don
Filipo’y nagpapacabicabilang puspós ng̃ capighatían, kilic ang canyáng
musmós na anác na lalaki: cápuwâ silá umiiyac.
—Umuwî na pô cayó,—ang sa canyá’y sinasabi; malalagnat ang inyóng
anác.
—¿Bakit pa mabubuhay cung walà rin lamang isáng amáng sa canyá’y
magtuturò?—ang isinasagót ng̃ nalulunos na babae.
—¡Walâ pong casalanan ang inyóng asawa; marahil siyá’y macabalíc din!
—¡Siyá ng̃á, cung patáy na cami!
Tumatang̃is si capitana Tinay, at tinatawag ang canyáng anác na si
Antonio; tinítingnan ng̃ matapang na si capitana María ang maliit na
rejas, sa Páhiná 470pagcá’t sa dacong loob niyó’y naroroon ang canyáng dalawáng
cambál, na siyáng tang̃ing mg̃a anác niyá.
Naroroon ang biyanán ng̃ mánunubà ng̃ niyóg; hindi siyá tumatang̃is:
nagpaparoo’t parito, na cumúcumpas na lilis ang mg̃a manggás at
pinagsasabihan ng̃ malacás ang nang̃ároroon:
—¿May nakita na ba cayóng cawang̃is nitó? ¿Hulihin ang aking si Andóng,
paputucan siyá, isuot sa pang̃áw at ilalacad sa cabecera, dahil lamang
sa … dahil lamang sa may bagong salawal? ¡Humíhing̃î ang ganitóng gawa
ng̃ ucol na gantí! ¡Napacalabis namán ang mg̃a guardia civil!
¡Isinusumpá cong pagca nakita co uling sino man sa canilá’y humahanap
ng̃ cublíng lugar sa aking hálamanan, gaya ng̃ madalás na totoong
guinágawa nilá, aalsán co silá ng̃ ipinamamayan, aalsán co silá ng̃
ipinamamayan! ¡ó cung hindi acó namán ang caniláng alsán!!!
Ng̃uni’t iilan tao ang pumápansin sa maca Mahomang biyanán.
—Si don Crisóstomo ang may casalanan ng̃ lahát ng̃ itó,—ang buntóng
hining̃a ng̃ isáng babae.
Naroroon di’t nagpapacabicabila, na cahalò ng̃ marami, ang maestro sa
escuelahan; hindi na pinapagcúcuscos ang mg̃a palad ng̃ camáy ni ñor
Juan; hindi na dinadaladala niyá ang canyáng at ang canyáng
itím ang pananamit ng̃ lalaki, sa pagcá’t nacáring̃ig siyá ng̃
masasamáng balità, at palibhasa’y nananatili siyá sa canyáng asal na
ipalagáy ang dárating na panahóng parang nangyari na, ipinaglúlucsà na
niyá ang pagcamatáy ni Ibarra.
Tumiguil, pagca á las dos ng̃ hapon, sa tapát ng̃ tribunal, ang isáng
carretóng waláng anó mang pandóng, na hinihila ng̃ dalawáng vacang
capón.
Liniguid ng̃ caramihan ang carretón, na ibig niláng alsín sa
pagcasingcaw at ipagwasacan.
Huwág cayóng gumawâ ng̃ gayón,—ani capitana María;—¿ibig ba ninyóng
silá’y maglacád?
Itó ang pumiguil sa mg̃a casambaháy ng̃ mg̃a bilanggó. Lumabás ang
dalawampóng sundalo at caniláng liniguid ang sasakyán. Lumabás ang mg̃a
bilanggô.
Páhiná 471Ang unauna’y si don Filipo, na gapós; bumating nacang̃itî sa canyáng
asawa; tumang̃is ng̃ masacláp si Doray at nahirapan ang dalawáng guardia
upáng humadláng sa canyá at ng̃ huwág mayacap ang canyáng asawa. Sumipót
na umiiyac na parang musmós si Antoniong anác ni capitana Tinay, bagay
na siyang lalong nacáragdag ng̃ mg̃a pagsigáw ng̃ canyáng familia.
Humagulhól si Andóng pagcakita sa canyáng biyanáng babae, na siyáng may
cagagawán ng̃ canyáng pagcapahamac. Baliti rin si Albinong
nagseminarista, at gayón din ang dalawáng cambál na anác ni capitana
Maria. Masasamà ang loob at hindi umiimic ang tatlóng binatàng itó. Ang
hulíng lumabàs ay si Ibarra, na waláng talì, ng̃uni’t napapag-itanan ng̃
nagháhatid na dalawáng guardia civil. Namúmutlâ ang binatà; humanap siyá
ng̃ isáng mukháng catoto.
—¡Iyàn ang may casalanan!—ang ipinagsigawan ng̃ maraming tinig;—¡iyán
ang may casalanan ay siyáng waláng talì!
—¡Walang anó mang guinagawâ ang aking manugang ay siyang
naca-“esposas”!
Lining̃ón ni Ibarra ang mg̃a guardia:
—¡Gapusin ninyó acó, ng̃uni’t gapusin ninyóng mabuti acó, abo’t
sico!—ang canyáng sinabi.
—¡Walang tinatanggáp camíng utos na ganyán ang aming gawín!
—¡Gapusin ninyó acó!
Sumunod ang mg̃a sundalo.
Sumipót ang alférez na nang̃ang̃abayo, at batbát ng̃ mg̃a sandata patí
ng̃ mg̃a ng̃ipin; may sumúsunod sa canyáng sampô ó labinglimáng sundalo
pa.
Bawa’t isáng bilanggó’y may canicanyáng casambahay na nanghihinaing
upáng cahabagan, na dahil sa canyá’y tumatang̃is at nagpapalayaw ng̃
lalong matitimyas na tagurî. Si Ibarra lamang ang tang̃ing doo’y walâ
sino man; nang̃agsialís doon patí si ñor Juan at ang maestro sa
escuelahan.
—¿Anó pô ba ang guinawâ sa inyó ng̃ aking asawa’t ng̃ aking anác?—ang
sa canyá’y sinasabi ni Doray na tumatang̃is; ¡tingnán pô ninyó ang
caawaawà cong anác! ¡inalsan ninyó siyá ng̃ amá!
Ang pighatî ng̃ mg̃a casambahay ay naguíng galit sa binatà, na
pinagbibintang̃ang siyáng may cagagawán ng̃ caguluhan. Ipinag utos ng̃
alférez ang pagya-o.
Páhiná 472—¡Icáw ay isáng duwág!—ang sigáw ng̃ biyanán ni Andóng. Samantalang
nakikihamok ang mg̃a ibá dahil sa iyó, icaw nama’y tumatagò, ¡duwág!
—¡Sumpaín ca nawâ!—ang sabi sa canyá ng̃ isáng matandáng lalaki na sa
canyá’y sumúsunod;—¡pusóng ang guintóng tinipon ng̃ iyóng magugulang at
ng̃ siràin ang aming capayapàan! ¡Pusóng!, ¡pusóng!
—¡Bitayin ca nawâ, hereje!—ang sigáw sa canyá ng̃ isáng camag-anac na
babae ni Albino, at sa hindi na macapiguil ay nuha ng̃ isáng bató at sa
canyá’y ipinucól.
Sinundán ang uliráng iyón, at sa ibabaw ng̃ sawíng palad na binatà’y
umulán ang alabóc at mg̃a bató.
Tiniis ni Ibarra ng̃ waláng imíc, waláng poot at waláng daíng ang tapát
na panghihingantí ng̃ gayóng caraming mg̃a púsòng nang̃asugatan. Yaón
ang paalam, ang na sa canyá’y dulot ng̃ canyáng bayang
kinálalagyan ng̃ lahát ng̃ canyáng mg̃a sinísinta. Tumung̃ó, marahil
canyáng dinidilidili ang isáng taong pinalò sa mg̃a lansang̃an sa
Maynilà, ang isáng matandáng babaeng nahandusay na patáy pagcakita sa
ulo ng̃ canyáng anác na lalaki; marahil dumaraan sa canyáng mg̃a matá
ang nangyari sa buhay ni Elías.
Minagaling ng̃ alférez na palayuin ang caramihang tao, ng̃uni’t hindi
humintô ang pangbabató at ang mg̃a paglait. Isá lamang iná ang hindi
ipinanghíhiganti sa canyá ang canyáng mg̃a pighatî: itó’y si capitana
María. Hindi cumikilos, nacahibic ang mg̃a labì, punô ang mg̃a matá ng̃
mg̃a luhàng umaagos na waláng ing̃ay, canyáng pinanonood ang pagpanaw
ng̃ canyáng dalawáng anác na lalaki; sa panonood sa canyáng hindî
pagkilos at sa canyáng pipíng dalamhatì, nawáwalâ ang pagcatalinhagà ni
Niobe.
Malayò na ang pulutóng.
Sa mg̃a taong nacasung̃aw sa bihibihirang bintanàng nacabucás, ang
lalong nagpakita ng̃ habag sa binatà’y yaóng mg̃a hindi nababahalà at
waláng adhicâ cung di manood lamang. Nang̃agtagò ang canyáng mg̃a
caibigan, patí si capitang Basilio’y nagbawal sa canyáng anác na si
Sinang, na huwág umiyác.
Nakita ni Ibarra ang umaaso pang bahay niyáng natupoc, ang bahay ng̃
Páhiná 473canyáng mg̃a magugulang, ang bahay na sa canyá’y pinang̃anacán, ang
kinabubuhayan ng̃ lalong matatamís na alaala ng̃ canyáng camusmusán at
ng̃ canyáng cabinatàan; ang mg̃a luhàng malaong canyáng pinipiguilpiguil
ay bumalong sa canyáng mg̃a matá, lumung̃ayng̃ay at tumang̃is, na hindi
magcaroon ng̃ alíw na mailihim ang canyáng pag-iyac, palibhasa’y
nacagapos, ó macapucaw man lamang ang canyáng pighatî ng̃ habag sa
cang̃ino man. Ng̃ayó’y walâ siyáng bayan, bahay, casintahan, mg̃a
catoto, at mahihintay na maligayang panahóng dárating.
Mulà sa isáng mataás na lugar ay pinanonood ang malungcót na pulutóng na
iyón ng̃ isáng tao. Siyá’y isáng matandáng lalaki, namúmutlà, payat na
payát ang mukhà, nacabalot sa isáng cumot na lana, at nanúnungcod ng̃
boong pagál. Siyá ang matandáng filósofo Tasio, na nang mabalitàan ang
nangyari ay nagbantáng iwan ang canyáng hihigán at dumaló, ng̃uni’t
hindi itinulot ng̃ canyáng lacás na macarating siyá hanggáng sa
tribunal. Sinundán ng̃ matá ng̃ matandà ang carretón hanggáng sa itó’y
nawalâ sa malayò: nanatiling sumandalî sa pag-iisip-isip na nacatung̃ó,
nagtindig pagcatapos at nag inatâ ng̃ boong hirap na tinung̃o ang
canyáng bahay, na nagpápahing̃a maya’t mayâ.
Nasumpung̃an siyáng patáy, kinabucasan, ng̃ mg̃a nag-aalagà ng̃ mg̃a
hayop, sa paanan ng̃ pagpasoc sa canyáng tahanang nag-íisa.
LIX.
ANG KINAGUISNANG BAYAN AT ANG MG̃A PAG-AARI.
Lihim na ibinalità ng̃ telégrafo ang nangyaring iyón sa Maynilà at ng̃
macaraan ang tatlompó’t anim na horas ay nang̃agsasaysay na ng̃ bagay na
iyón ng̃ malakíng talinghagà at hindi cacauntîng mg̃a pagbabalà, ang
mg̃a pamahayagan, na dinagdagán, pinagbuti at binawasan ng̃ fiscal.
Samantala’y mg̃a balitàng tang̃ing mulâ sa mg̃a convento ang nang̃aunang
tumacbóng salinsalin sa mg̃a bibíg, sa lihim, na nagbíbigay ng̃ malakíng
tacot sa bawa’t macaalam. Ang nangyaring iyóng sa libolibong
pagcacabalità’y nagcaiba ng̃ lubhâ, pinaniniwalâan ng̃ humiguit cumulang
na cadalian, alinsunod sa cung nagpapapuri ó nacasásalansang sa mg̃a
hidwáng hílig at anyô ng̃ caisipán ng̃ bawa’t isá.
Bagá man hindi nasisirà ang catahimican ng̃ bayan, sa paimbabáw man
lamang, ng̃uni’t naliligalig ang capayapaan ng̃ bahay, tulad sa
nangyayari sa isang lawà: bagá man nakikitang patag at waláng anó mang
alon ang dacong ibabaw, ng̃uni’t sa ilalim ay gumágamáw,
nang̃agtatacbuhan at nang̃agháhabulan ang mg̃a piping isdâ.
Nang̃agpasimuláng nang̃agpainog-inog, wang̃is sa mg̃a paró-paró, ang
mg̃a cruz, mg̃a condecoración, mg̃a galón, mg̃a catungculan, mg̃a
carang̃alan, capangyarihan, calakhán, matataas na camahalan at ibá pa,
sa isáng impapawid na guintóng salapî sa mg̃a matá ng̃ isáng bahagui ng̃
mg̃a mámamayan. Sa isáng bahagui namán ng̃ mg̃a mámamayang iyá’y
napailangláng sa abót ng̃ paning̃in ang isáng alapaap na madilím, at
nang̃ing̃ibabaw sa culay abó-abóng pinacapang-ilalim, ang maiitim na
parang anino ng̃ mg̃a rejas, mg̃a tanicalâ, at pati ng̃ calaguimlaguim
na bibitayán. Warì’y náriring̃ig sa hang̃in ang mg̃a tanóng, ang mg̃a
bató, ang mg̃a sigáw na pinápacnit ng̃ mg̃a pahirap; nagagamagam ang
Marianas at ang Bagumbayang cápuwâ nang̃ababalot ng̃ isáng parang
maduming pigtâ ng̃ dugóng culubóng: na sa culabô ang mg̃a mang̃ing̃isdâ
at ang mg̃a isdâ. Ang nangyaring iyó’y iniláladlad ni Capalaran sa
guniguní ng̃ mg̃a tagá Maynilàng tulad sa mg̃a tang̃ing paypáy na galing
sa China: napipintahan ng̃ itim ang isáng mukhâ; ang isá namá’y puspós
ng̃ dorado, matitingcád na mg̃a culay, mg̃a ibon at mg̃a bulaclac.
Páhiná 475Naghaharì sa mg̃a convento ang malakíng ligalig. Isinísingcaw ang mg̃a
carruaje, nang̃agdádalawan ang mg̃a provincial, may lihim na mg̃a
pulong. Nang̃agsisiharap silá sa mg̃a palacio upáng caniláng ihandóg ang
caniláng tulong sa Muling
napagsalitaanan ang mg̃a cometa, ang mg̃a pasaring, ang mg̃a matutulis
na pananalità, at ibá pa.
—¡Isáng isáng —ang sinasabi ng̃ isáng fraile sa
isáng convento;—¡at ng̃ayó’y sino ma’y huwag magcuculang sa
pagpasacoro! ¡Hindi cacaunting cagaling̃an ang guinawâ ng̃ Dios, na
ipakita cung gaano ang cahalagahan natin, ng̃ayón pa namán sa mg̃á
panahóng itóng totoong nápacasasamâ!
—Dahil sa ganitóng muntíng turò, marahil ay kinácagat ang canyàng mg̃a
labì ng̃ generalillong Buisit,—ang sagót namán ng̃ isá.
—¿Anó cayâ ang nangyari sa canyá cung hindi ang mg̃a Capisanan ng̃ mg̃a
fraile?
—At ng̃ lalong umínam ang ating pagdiriwang, ipagbigay álam sa uldóg na
tagapagluto at sa procurador … ¡Gaudeamus (cainan) sa tatlóng araw!
—¡Amen!, ¡Amen! ¡Mabuhay si Salvi¡ ¡Mabuhay!
Ibá namán ang salitaan sa isáng convento.
—¿Nakita na ninyó? Iyá’y isáng nag-aral sa mg̃a jesuita; ¡lumálabas sa
Ateneo ang mg̃a filibustero!—ang sabi ng̃ isáng fraile.
—At ang mg̃a caaway ng̃ mg̃a fraile.
—Sinabi co na: ipinapahamac ng̃ mg̃a jesuita ang lupaíng itó,
pinahahalay ang ugali ng̃ cabatàan; datapuwa’t pinababayaan, sila’t
dahil sa gumuguhit sa papel ng̃ iláng mg̃a waláng cawawaang cahig manóc
cung lumilindol….
—¡At ang Dios ang nacacaalam cung papaano ang mg̃a pagcacagawâ!
—Siyá ng̃â, ¿datapuwa’t mang̃ahas cayóng sumalansang sa canila? ¡Pagca
nang̃ng̃iníg at gumágalaw ang lahat! ¿sino ang macasusulat ng̃ mg̃a
cahig-manóc! ¡Walâ, si parì Secchi!….
At nang̃agng̃ing̃itîan ng̃ malakíng pagpapawaláng halagá.
—¿Ng̃uni’t ang mg̃a sigwá? at ¿ang mg̃a bagyó?—ang tanóng ng̃ isá ng̃
matindíng paglibác;—¿hindi ba cadakidakilàan iyán?
—¡Sino mang mang̃ing̃isda’y nahuhulàan ang mg̃a bagay na iyán!
Páhiná 476—Pagcâ ang namiminuno’y isang halíng … ¡sabihin mo sa akin cung anó
ang anyô ng̃ iyong ulo, at sasabihin co sa iyó cung anó ang iyong
panicad! Ng̃uni’t makikita rin ninyó cung nang̃agtatangkilican ang
mang̃agcacaibigan: halos hiníhing̃î ng̃ mg̃a pamahayagang bigyán ng̃
isáng mitra (ng̃ catungculang pagca arzobispo ú obispo) si parì Salvi.
—¡At cacamtan ng̃â niyá! ¡Masusunduan niyá ang catungculang iyán!
—¿Sa acalà mo cayà?
—¡At hindi bagá! Ng̃ayó’y ibinibigay ang catungculang iyán cahi’t sa
waláng cabuluháng bagay. Nacakikilala acó ng̃ isáng sa lalong waláng
cabuluha’y nagcamit ng̃ mitra: sumulat ng̃ isáng waláng cawawaang aclát,
ipinakilalang waláng caya ang mg̃a cung hindi sa mg̃a gawain ng̃
camáy … ¡psh! ¡matatandâ ng̃ pangcaraniwan!
—¡Tunay ng̃â! ¡Nacasisirà sa religión ang ganyáng caraming mg̃a
paglihís sa catuwiran!—ang bigláng sabi namán ng̃ isá;—cung may mg̃a
matá sana ang mitra at caniláng makita ang mg̃a bao ng̃ ulong sa
canilá’y pagpuputung̃an….
—¡Cung ang mg̃a mitra sana’y pawang mg̃a likhâ ng̃ Naturaleza,—ang
dagdág namán ng̃ isá, na ang tinig ay lumalabas sa ilóng.—
—Cayâ ng̃â cumacapit sa canilá; ¡ang pagcawaláng lamán ang sa canilá’y
humahalina!—ang sagót ng̃ isa.
Ang mg̃a itó at iba páng mg̃a bagay ang mg̃a sábihan sa mg̃a convento,
at ipinatátawad na namin sa mg̃a bumabasa ang pagsasaysáy ng̃ mg̃a ibáng
mg̃a upasalà na may mg̃a culay político, metafísico at mahahangháng.
Ating ihatid ang bumabasa sa bahay ng̃ isáng waláng anó mang
catungculan, at sapagcá’t cácauntî ang cakilala natin sa Maynilà’y doon
tayo pumaroon sa bahay ni capitang Tinong, ang lalaking mapag-anyaya, na
ating nakitang pinipilit anyayahan si Ibarra upáng papurihan siya ng̃
isáng dalaw.
Sa mayama’t maluang na salón ng̃ canyáng bahay sa Tundó ay naroon si
capitang Tinong, nacaupo sa isáng malapad na sillón, na hináhagpos ang
noo’t ang batoc, na may anyóng lubháng nahahapis, samantalang umíiyac at
pinagwiwicaan siyá ng̃ canyáng asawang si capitana Tinchang, sa haráp
ng̃ Páhiná 477canyáng dalawáng anác na babae, na nagsisipakiníg mulâ sa isáng
suloc na hindi nang̃agsisiimic, nang̃atútulig at nang̃abábagbag ang
loob.
—¡Ay, Virgen sa Antipolo!—ang sigáw ng̃ babae.—¡Ay, Virgen del
Rosario at de la Correa! ¡ay!, ¡ay! ¡Nuestra Señora de Novaliches!
—¡Nanay!—ang sa canyá’y sinabi ng̃ bunso sa canyáng mg̃a anác na
babae.
—¡Sinasabi co na sa iyó!—ang ipinatuloy ng̃ babae, na pagsisi ang
anyô;—¡sinasabi co na sa iyó! ¡ay Virgen del Cármen, ay!
—¡Ng̃uni’t hindi ca namán nagsasabi sa akin ng̃ anó man!—ang
ipinang̃ahás isagót ni capitang Tinong na napapaiyac;—baligtád,
sinasabi mo sa aking mabuti ang aking guinágawâ sa pagmamalimít co sa
bahay na iyón at manatili sa pakikipag-ibigan cay capitang Tiago, sa
pagcá’t … sa pagcá’t mayaman … at sinabi mo sa aking….
—¿Anó? ¿anó ang sinabi co sa iyó? ¡Hindi co sinasabi sa iyo iyán, walâ
acóng sinasabing anó man sa iyó! ¡Ay! ¡cung pinakinggán mo sana acó!
—¡Ng̃ayo’y acó ang bibigyan mong casalanan!—ang itinutol ng̃ masacláp
na tinig, at sacâ tumampál ng̃ malacás sa camáy ng̃ sillón;—¿hindi mo
ba sinabi sa aking magaling ang aking guinawâ na siyá’y aking
inanyayahang cumain dito sa atin, sa pagcá’t palibhasa’y mayaman …
sinasabi mong hindi dapat tayong makipagcaibigan cung di sa mayayaman
lamang? ¡Abá!
—Tunay ng̃ang sinabi co iyán sa iyó, sa pagcá’t … sa pagcá’t walâ ng̃
magágawâ; walâ cang guinágawâ cung hindi purihin siyá;
dito, doon, sa lahát ng̃ panig, ¡abaá!
Datapuwa’t hindi co inihatol sa iyong makipagkita ca sa canyá ó
makipagsalitaan ca sa canyá sa pagcacapisang iyon; hindi mo maicacailà
itó sa akin.
—¿Nalalaman co bang paparoon siyá roon?
—¡Abá! ¡dapat mong maalaman!
—¿Paano? ¿siyá’y hindi co man lamang nakikilala pa niyon?
—¡Aba! ¡dapat mo siyáng makilala!
—Ng̃uni’t Tinchang, ¡paano’y niyón co lamang siyá nakita, at niyón co
lamang namán náring̃ig na siya’y pinag-uusapan!
—¡Aba! ¡dapat sanang nakita mo siyá ng̃ una, náring̃ig ang usapan
tungPáhiná 478cól sa canyá, sa pagcá’t lalaki icaw, may salawal ca at bumabasa ca
ng̃ —ang di mabilíng na sagót ng̃ asawa, casabáy ng̃
pagpapahatid sa canyá ng̃ cakilakilabot na irap.
Waláng maalamang itutol si capitan Tinong.
Hindi pa nasiyahan si capitana Tinchang sa canyáng pagwawaguíng itó’y
pinacsáng siyá’y papangguipuspusín, caya’t sa canyá’y lumapit na
nacasuntoc.
—¿Cayâ ba nagpagál acó ng̃ mahabang panahón at nagtipíd ng̃ hindi
cawasà, at ng̃ dahil sa iyóng cahaling̃a’y ipahamac mo ang bung̃a ng̃
aking mg̃a pagod?—ang ipinagwica sa canyá,—Ng̃ayó’y paririto silá’t
ng̃ icaw ay dalhín sa tapunán, huhubaran camí ng̃ ating pag-aarì, gaya
ng̃ nangyari sa asawa ni … ¡Oh, cung lalaki lamang acó! ¡cung lalaki
lamang acó!
At ng̃ makita niyáng tumútung̃o ang canyáng asawa, mulíng nagpasimulâ
ng̃ pagtang̃uyng̃óy, ng̃uni’t laguì ring inuulit:
—¡Ay, cung lalaki lamang acó! ¡cung lalaki lamang acó!
—At cung naguing lalaki icaw,—ang itinanóng sa cawacasan ng̃ lalaking
nadadalimumot na,—¿anó sana ang gagawin mo?
—¿Anó? ¡abá!, ¡abá!, ¡abá! ¡ng̃ayón di’y háharap aco sa Capítan
General, upáng acó’y humandóg sa pakikihamoc laban sa mg̃a
nanghihimagsic, ng̃ayón din!
—Ng̃uni’t ¿hindi mo ba nababasa ang sinasabi ng̃ ¡Basahin mo!
«Nasugpô ng̃ boong higpít, lacás at catigasán ang caliluháng imbî at
casamâsamaan, at hindi malalao’t daramdamin ng̃ mg̃a suwail na caaway
ng̃ Ináng Bayan at ng̃ caniláng mg̃a cainalám, ang boong bigát at
cabang̃isán ng̃ mg̃a cautusan» … ¿nakita mo na? wala ng̃ himagsican.
—Hindi cailang̃an, dapat cang humaráp na gaya ng̃ guinawa ng̃ madla ng̃
taóng 72, at nang̃acaligtás ng̃a namán.
—¡Siya ng̃a! humaráp din si parì Burg….
Datapuwa’t hindi natapos ang salita; tinacbó siya ng̃ babae at tinacpán
ang canyáng bibíg.
—¡Halá! ¡sabihin mo ang pang̃alang iyán at ng̃ bucas di’y bitayin ca sa
Bagumbayan ¿Hindi mo ba nalalamang sucat na ang saysayin ang pang̃alang
Páhiná 479iyan upang parusahan ca, na hindi cailangan ang gumawa pa ng̃
¡Halá! ¡sabihin mo!
Cahi’t ibiguin man ni capitan Tinong sundin ang utos ng̃ canyáng asawa’y
hindi rin mangyayari; natatacpan ang canyang bibig ng̃ dalawáng camáy
ng̃ canyáng asawa, at iniipit ang canyang maliit na ulo laban sa licuran
ng̃ sillón, at marahil namatay sa pagcainis ang abáng lalaki cung hindi
namag-itan ang isáng bagong dumatíng na tao.
Itó’y ang caniláng pinsang si Primitivo, na nasasaulo ang Amat, isáng
lalaking may mg̃a apat na pong taón ang gulang, malinis ang pananamit,
titiyanin at may catabaan.
——ang bigláng sinabi;—¿anó ang nangyayari?
[262]
—¡Ay, pinsan!-anáng babae na umiiyac at tumatacbong patung̃o sa
canyá;—ipinatawag cata, sa pagcá’t hindi co maalaman cung anó ang
mangyayari sa aming mg̃a babae … ¿anó ba ang hatol mo sa amin?
¡Magsalita ca, icaw na nag-aral ng̃ latin at mg̃a
(pakikipagmatuwiran)!..
—Ng̃uni’t bago magsalita acó, [263]
At marahang naupô. Anaki mandín ang mg̃a sinabing wicang latin ay may
bisàng nacapagbibigay capanatagán, capuwa tumiguil ng̃ pagtang̃is ang
mag-asawa, at nang̃agsilapit sa canyá at hinihintay sa canyáng mg̃a labì
ang aral, na gaya namán ng̃ guinágawa ng̃ mg̃a griego ng̃ una cung
hinihintay ang pangligtas na salita ng̃ «oráculo» na macapagliligtas sa
canilá sa manglulusob na mg̃a tagá Persia.
—¿Bakit cayó umiiyac? [264]
—Nalalaman mo na ang balità tungcol sa panghihimagsic.
— ¿At anó? ¿May utang ba sa inyó si don Crisóstomo?
Páhiná 480—Wala, ng̃uni’t talastasin mong inanyayahan siyá ni Tinong na cumain
dito, bumati sa canyá sa tuláy ng̃ España … ¡sa liwanag ng̃ araw!
¡Wiwicain niláng si don Crisóstomo’y canyáng caibigan!
—¿Caibigan?—ang bigláng sinabing námamangha ang latino, at saca
tumindíg, [265] ¡Sabihin
mo sa akin cung sino ang casacasama mo at sasabihin co sa iyo cung sino
icaw! [266]
Namutla ng̃ catacottacot si capitang Tinong ng̃ canyang marinig ang
gayóng caraming salitáng ang catapusá’y ; ang tunog na itó’y
ipinalálagay niyáng masama ang cahulugan. Pinapagdaóp ng̃ canyáng asawa
ang dalawáng camáy sa pagsamò, at nagsabi:
—Pinsan, huwag mo camíng causapin ng̃ayon ng̃ latín; talastás mo nang
hindi cami mg̃a filósofong gaya mo; causapin mo camí ng̃ tagalog ó
castilà, datapuwa’t hatulan mo camí ng̃ dapat naming gawín.
—Sayang na hindi cayó marunong ng̃ latín, pinsan; ang mg̃a catotohanan
sa latín ay casinung̃aling̃an sa tagalog, sa halimbawà: [267] sa latín ay isáng
catotohanang tulad sa Daóng ni Noé; minsa’y guinamit co sa gawa ang
bagay na iyán, ang pinangyarihan ay acó ang nabugbóg. Dahil dito,
cahinahinayang na hindi cayó marunong ng̃ latín; sa latín ay mahuhusay
na lahát.
—Camí ay maraming nalalaman namáng at ng̃uni’t ng̃ayó’y hindi tayo magcacáwatasan. ¡Bigyán mo ng̃a
ng̃ isáng si Tinong at ng̃ huwág siyáng bitayin!
—¡Masama ang guinawa mo, totoong cásamasamaan ang guinawa mo, pinsan,
sa iyong guinawáng pakikipagcaibigan sa binatang iyan!—ang mulíng
sinabi ng̃ latino.—Nagbabayad ang mg̃a waláng casalanan sa gawâ ng̃
mg̃a macasalanan; halos ihahatol co sa iyong gawin mo na ang iyong
(casulatang piPáhiná 481naglálagdaan ng̃ mg̃a hulíng kalooban ng̃
isáng tao)…. ….[268]
At nagpapailing-iling na masamâ ang loob.
—¡Saturnino, anó ang nangyayari sa iyo!—ang sigáw ni capitana
Tinchang, na puspós ng̃ tacot;—¡ay, Dios co! ¡Namatáy! ¡Isáng
manggagamót! ¡Tinong, Tinonggoy!
Dumaló ang dalawáng anác na babae at nagpasimula ang tatló ng̃
pananambitan.
—¡Itó’y isang panghihimatáy lámang, pinsan, isáng panghihimatáy! Lalo
pa sanang icatutuwâ co cung … cung …; datapuwa’t sa cawaláng palad
ay walà cung di isáng panghihimatay lamang. [269] ¡Magdalá cayó rito ng̃ tubig.
—¡Huwág cang mamatáy!—ang panambitan ng̃ babae;—¡huwág cang mamatáy,
sa pagcá’t paririto silá’t huhulihin icaw! ¡Ay, cung icaw ay mamatáy at
saca pumarito ang mg̃a sundalo, ¡ay! ¡ay!
Winiligán ng̃ pinsan ng̃ tubig ang mukha ni capitang Tinong, at
pinag-saulìan itó ng̃ pag-iisip.
—¡Halá, huwág cayóng umiyác! nasumpung̃an co na ang
gamót. Ilipat natin siyá sa canyáng hihigán; ¡hala! ¡tapang̃an ninyó ang
inyóng loob! nárito acó at ang lahát ng̃ carunung̃an ng̃ mg̃a tao sa
una…. Magpatawag cayó ng̃ isáng doctor;—at ng̃ayón din, pinsan cong
babae, pumaroon ca sa capitán general at dalhán mo siyá ng̃ isáng
handóg, isáng tanicalang guinto, isáng singsíng…. (dumudurog ng̃ bató ang handóg); sabihin mong iyá’y handóg dahil
sa pascó. Sarhán ninyó ang mg̃a bintanà, ang mg̃a pintô, at sino mang
magtanóng sa aking pinsan, sabihin ninyóng may sakít na mabigát.
Samantala’y susunuguin co ang lahát ng̃ mg̃a súlat, mg̃a papel at mg̃a
libró at ng̃ huwag siláng macakita ng̃ anó man, gaya ng̃ guinawâ ni Páhiná 482don
Crisóstomo. [270].
—¡Oo, tanggapin mo, pinsan; sunuguin mong lahát!-ani capitana
Tinchang;—nárito ang mg̃a susì, nárito ang mg̃a sulat ni capitang
Tiago, ¡sunuguin mong lahát! Huwag ca sanang mag-iiwan ng̃ anó mang
pamahayagang galing sa Europa, sa pagcá’t totoong nacapagbibigay
pang̃anib. Nárito itong mg̃a na aking iniing̃ata’t ng̃
mapagbalutan ng̃ mg̃a sabón at ng̃ mg̃a damít. Nárito ang mg̃a libro.
—Pumaroon ca na sa capitán general, pinsan,—aní Primitivo;—pabayaan
mo acóng mag-isá. Bigyán mo acó ng̃ capangyarihan
ng̃ isáng tagapamatnugot na romano, at makikita mo cung paano ang
pagliligtás na gagawín co sa bay … sa aking pinsáng lalaki bagá.
At nagpasimula ng̃ sunódsunod na pag-uutos, ng̃ paghalo ng̃ mg̃a
estante, ng̃ pagpupunit ng̃ mg̃a papel, mg̃a libró, mg̃a sulat at iba
pa. Hindi nalao’t nag-álab sa ang isáng sigâ; caniláng sinibác
ng̃ palacól ang mg̃a lumang escopeta; itinapon nilá sa cumón ang mg̃a
cálawang̃ing revolver; ang alilang babaeng ibig sanang iligpít ang cañón
ng̃ isáng revolver at ng̃ magamit na hihip ay kinagalitan:
— ¡Sa apóy!
At ipinatuloy ang canyáng pagsúnog.
At nacakita ng̃ isáng líbróng ang balát ay pergamino (balát ng̃ vaca) ay
binasa niyá ang pang̃alan:
«Mg̃a revolución ng̃ mg̃a globo sa lang̃it» (mg̃a ganáp na pag-inog ng̃
mg̃a planeta sa caniláng talagáng tinatacbuhan), na sinulat ni
Copérnico; ¡pfui! —ang bigláng sinabi
at saca inihaguis sa ning̃as. ¡Mg̃a revolución at saca si Copérnico pa!
¡Patong patong na casalanan! Cung di dumatíng acó sa capanahunan …
«Ang calayaan ng̃ Filipinas»; ¡Tatata! ¡pagca mg̃a libro! ¡Sa apóy!
At sinunog ang mg̃a libróng waláng caanoano mang casamaan, na sinulat
Páhiná 483ng̃ mg̃a taong waláng malay. Hindi man lamang nacaligtas ang
nagng̃ang̃alang «Capitang Juan», na napacawalang sala. May catuwiran si
pinsáng Primitivo: nagbabayad ang mg̃a waláng casalanan sa mg̃a sála ng̃
mg̃a macasalanan.
Nang macaraan ang ápat ó limáng oras ay pinagsasalitaanan ang
casalucuyang mg̃a nangyayari sa isáng púlong ng̃ mg̃a nagmámataas, sa
loob ng̃ Maynilà. Silá’y caramihang matatandáng babae at mg̃a dalagang
matatandáng nacaca-ibig mag-asawa, mg̃a asawa ó mg̃a anác na babae ng̃
mg̃a cawaní ng̃ pamahalaan, nang̃acasuot ng̃ báta, nang̃agpápaypay at
nang̃aghíhicab. Capanayám ng̃ mg̃a lalaki, na cawang̃is din namán ng̃
mg̃a babaeng sa caniláng pagmumukha’y nahihiwatigan kung anó ang
caniláng pinag-aralan at ang caniláng pinagbuhatan, ang isáng guinoong
may catandáan na, maliit at pingcáw, na pinagpipitaganan ng̃ mg̃a
naroroon, at siyá namá’y nagpapakita sa canyáng mg̃a caharap ng̃ isáng
pagpapawaláng halagá sa canyáng hindi pag-imic.
—Ang catotohanan ay dating totoong nasususot acó sa mg̃a fraile at sa
mg̃a guardia civil, dahil sa cagaspang̃án ng̃ caniláng mg̃a asal,—ang
sabi ng̃ isáng matabáng guinoong babae; ng̃unit ng̃ayóng nakikita co ang
sa canila’y pinakikinabang at ang caniláng mg̃a paglilingcod, hálos
aking icagágalac na pacasál sa alín man sa canilá. Macabayan acó.
—¡Gayón din ang sabi co!—ang idinagdág ng̃ isáng babaeng
payát;—¡sáyang at ng̃ayo’y walâ rito ang náunang gobernador; cung siyá
ang náririto’y lilinising parang «patena» ang bayang itó!
—¡At malilipol ang mg̃a lahì ng̃ mg̃a filibusterillo!
—Hindi ba ang sábiha’y marami pa ang mg̃a pulóng kinacailang̃ang
padalhán ng̃ mg̃a mámamayan doon. ¡Bakit hindi itápon doon ang ganyán
caraming mayayabang na mg̃a indio! Cung acó ang capitán general….
—Mg̃a guinoong babae,—anáng pingcáw;—nalalaman ng̃ capitán general
cung anó ang canyáng catungculan; ayon sa aking náring̃ig ay totoong
galit na galit siyá; sa pagcá’t canyáng pinuspós ng̃ mg̃a biyaya ang
Ibarrang iyán.
—¡Pinuspos ng̃ mg̃a biyaya!—ang inulit ng̃ payát na babae, na
nagpápaypay ng̃ malaki ang poot;—¡tingnán na ng̃a lamang ninyó ang
pagca hindi marunong cumilala ng̃ útang na loob nitong mg̃a indio!
¿Mangyayari bagáng silá’y ipalagáy na mg̃a tao sa pagpapanayám? ¡Jesús!
Páhiná 484—At ¿nalalaman ba ninyó ang aking náring̃ig?—ang tanóng ng̃ isáng
militar.
—¡Tingnán natin!—¿Anó iyón?—¿Anó ang sinasabi nilá?
—Pinagtitibay ng̃ mg̃a taong mapaniniwalaan,—anáng militar sa guitná
ng̃ lalong malakíng hindi pag-imic ng̃ madlâ;—na ang lahát ng̃ mg̃a
caing̃ayang iyón sa pagtatayô ng̃ isáng páaralan ay walâ cung di pawang
catacata lámang.
—¡Jesús! ¿nakita na ninyó?—ang bigláng sinabi ng̃ mg̃a babae, na
nang̃ag sisipaniwalà na sa catacata.
—Isáng sangcalan lámang ang páaralan; ang bantà niyá’y magtayô ng̃
isáng cutà, at ng̃ buhat doo’y macapang̃anlóng cung silá’y lusubin na
namin….
—¡Jesús! ¡pagcálakilaking cataksilan! Ang isáng indio ng̃a lámang ang
tang̃ing macapagtátaglay ng̃ ganyáng pagcaimbiimbíng mg̃a isipan,—ang
bigláng sinabi ng̃ babaeng matabâ. Cung acó ang capitán general, nakita
sana nilá … nakita sana nilá….
—¡Gayón din ang sabi co!—ang bigláng sinabi namán ng̃ babaeng payát na
ang pingcáw ang kinacausap. Dáracpin co ang lahát ng̃ abogadillo,
cleriguillo, máng̃ang̃alacal, hindi co na pagagawán pa ng̃ at
silá’y aking itatapon ó ipadádalá sa ibáng lupaín. ¡Bawa’t masamâ’y
bunutin patí ng̃ ugát!
—¡Abá, sabihana’y castilà ang magugulang ng̃ filibusterillong
iyán!—ang pahiwatig ng̃ pingcáw na hindi tumiting̃in cang̃ino man.
—¡Ah, gayón palá!—ang sinabing mariin ng̃ hindi masiyahang babaeng
matabâ;—¡cailán ma’y ang mg̃a halûan ang dugô! ¡sino mang indio’y hindi
nacawawatas ng̃ panghihimagsic! ¡Mag-alagà ca ng̃a namán ng̃ mg̃a uwác!
¡mag-alagà ca ng̃a namán ng̃ mg̃a uwác!…
—¿Nalalaman ba ninyó ang naring̃ig cong salitaan?—ang itinanóng ng̃
isáng babaeng halûan ang dugô (mestiza), na sa gayóng paraa’y pinutol
ang salitaan.—Ang asawa raw ni capitáng Tinong … ¿naaalaala ba ninyó?
iyong may-ari ng̃ bahay na ating pinagsayawan at hinapunan niyóng fiesta
sa Tundó….
—¿Iyón bang may dalawáng anác na babae? ¿at anó?
—¡Abá, ang babaeng iyó’y bagong caháhandog ng̃ayóng hapon sa capitán
general ng̃ isáng singsíng na isáng libong piso ang halagá!
Luming̃ón ang pingcáw.
Páhiná 485—¿Siyá ng̃a ba? ¿at bakit?—ang tanóng na numíningning ang mg̃a matá.
—Ang sabi raw ng̃ babae, iyón daw ay bigáy niyáng papascó….
—¡Isáng buwán pa muna ang lálampas bago dumating ang pascó!
—Marahil nang̃ang̃anib na bacá lagpacán siya ng̃ sigwá …—ang
pahiwatig ng̃ babaeng matabâ.
—At caya siyá’y cumúcubli,—ang idinugtóng ng̃ babaeng payát.
—Ang pagsasanggaláng cahi’t hindi pinúpucol nino man ay pagpapakilalang
tunay na may casalanan.
—Iyán ng̃a ang sumasaisip co; tinamaan ninyó ang sugat.
—Kinacailang̃ang tingnáng magalíng iyán,—ang hiwatig ng̃
pingcáw;—nang̃ang̃anib acóng baca riyá’y may nacáculong na pusà.
—¡Nacáculong na pusà! iyán ng̃a! iyán ng̃a sana ang sasabihin co!—ang
inulit ng̃ babaeng payát.
—At acó,—ang sinabi namán ng̃ isáng babae, na umagaw ng̃ pananalita
sa payát;—ang asawa ni capitang Tinong ay napacaramot … hanggá
ng̃ayo’y hindi pa tayo pinadádalhan ng̃ anó mang hangdóg, gayóng tayo’y
napaparoon na sa canyáng bahay. Tingnán ninyó, pagcá ang isáng maramot
at macamcam ay nagbibitiw ng̃ isang handóg na isáng libong piso’y …
—¿Ng̃uni’t totoó ba iyán?—ang tanóng ng̃ pingcáw.
—¡At napacatotoo! ¡at napacatunay! sinabi sa aking pinsáng babae ng̃
nang̃ing̃ibig sa canyá, na ayudante ng̃ capitán general. At hálos ibig
cong acalaing ang singsíng na iyón ang suot ng̃ pang̃anay ng̃ araw ng̃
cafiestahan. ¡Siya’y lagui ng̃ batbát ng̃ mg̃a brillante!
—¡Siyá’y isáng tindahang lumalacad!
—Isáng paraan din namáng magalíng upáng macapagbilí, na gaya rin ng̃
alin man sa ibáng mg̃a paraan. Nang huwag ng̃ bumilí pa ng̃ isáng
tautaohan ó bumayad pa ng̃ isang tindahan….
Linisan ng̃ pingcáw ang pulong na iyon sa pamamag-itan ng̃ isáng
dahilán.
At ng̃ macaraan ang dalawáng oras, ng̃ nang̃atutulog na ang lahát,
tumangáp ang iláng namamayan sa Tundo ng̃ isáng anyaya sa pamamag-itan
ng̃ mg̃a Páhiná 486sundalo … Hindî mapabayáan ng̃ Punong may capangyarihang ang
mg̃a tang̃ing táong mg̃a mahal at may mg̃a pag-aari ay matulog sa
caniláng báhay, na hindi magalíng ang pagcacaing̃at at bahagya na ang
lamig: ang pagtulog sa Fuerza ng̃ Santiago at iba pang mg̃a bahay ng̃
gobierno’y lálong tiwasáy at nagsasaulì ng̃ lacas. Casama sa mg̃a táong
itóng pinacamamahal ang caawa-awang si capitang Tinong.
LX.
MAG-AASAWA SI MARIA CLARA.
Natútuwâ ng̃ mainam si capitán Tiago. Sa boong panahóng itóng
catacot-tacot ay walâ sino mang nakialam sa canyá: hindi siyá
ibinilanggô, hindi pinahirapan siyá sa pagcáculong na sino ma’y hindi
macausap, mg̃a pagtanóng, mg̃a máquina eléctrica, mg̃a waláng licat na
pagbasâ ng̃ tubig mulâ sa talampacan hanggáng tuhod sa mg̃a tahanang na
sa ilalim ng̃ lupà, at ibá pang mg̃a catampalasanang totoong kilalá ng̃
mg̃a tang̃ing guinoong tumatawag sa caniláng sarili ng̃ «civilizado».
Ang canyáng mg̃a caibigan, sa macatuwíd bagá’y ang canyáng naguíng mg̃a
caibigan (sa pagcá’t tinalicdán na ng̃a ng̃ lalaki ang canyáng mg̃a
caibigang filipino, mulâ sa sandaling silá’y maguíng mg̃a hinalain sa
gobierno), nang̃agbalíc na namán sa canícaniláng bahay, pagcatapos ng̃
iláng araw ng̃ caniláng pagliliwalíw sa mg̃a bahay ng̃ gobierno. Ang
capitán general din ang siyáng sa canilá’y nagpalayas sa mg̃a tahanang
canyáng pinamamahalaan, palibhasa’y ipinalagáy niyáng hindi silá
carapatdapat na manatili roon, bagay na lubháng ipinagdamdám ng̃
pingcaw, na ibig sanang ipagsayá ang malapit ng̃ dumating na pascó sa
casamahan ng̃ gayóng mayayaman at masagana.
Umuwi sa canyáng bahay si capitáng Tinong na may sakít, putlain at
namámagâ,—hindi nacagalíng sa canyá ang pagliliwalíw,—at lubháng
nagbago, na anó pa’t hindi nagsásalitâ ng̃ catagâ man lamang, hindi
bumabatì sa canyáng mg̃a casambaháy, na tumatang̃is, nagtátawa,
nagsásalitâ at nang̃ahahalíng sa galác ng̃ loob. Hindi na umaalis sa
canyáng bahay ang cahabaghabag na tao, at ng̃ huwág lumagáy sa pang̃anib
na macabatì sa isáng filibustero. Cahi’t ang pinsán mang si Primitivo,
bagá man tagláy niyá ang boong carunung̃an ng̃ mg̃a tao sa una, ay hindi
macuhang siyá’y mapaimíc.
——ang sabi sa canyá;—pinisíl sana nilá ang liig mo
cung hindi co sinunog ang lahát mong mg̃a papel; datapuwa’t cung nasunog
co sana ang boong bahay, hindi man lamang sana hinipo cahi’t ang buhóc
mo. Pero Páhiná 488[271].
Hindi cailâ cay capitán Tiago ang mg̃a nangyaring catulad ng̃
pinagdanasan ni capitán Tinong. Nagcacanlalabis sa lalaki ang
pagkilalang utang na loob, bagá man hindi niyá maturól cung sino caya
ang pinagcacautang̃an niyá ng̃ gayóng tang̃ing mg̃a pagtatangkilic.
Ipinalálagay ni tía Isabel na ang bagay na iyó’y himalâ ng̃ Virgen sa
Antipolo, ng̃ Virgen del Rosario, ó cung hindi ma’y ng̃ Virgen del
Cármen, at ang lalong cáliitang canyáng mahihinala’y himalâ ng̃ Nuestra
Señora de la Correa: ayon sa canyá’y hindi sasala sa alin man sa canilá
ang gumawâ ng̃ himalâ. Hindi itinátanggui ni capitán Tiago ang
cababalaghán, ng̃uni’t idinúrugtong:
—Pinaniniwalaan co, Isabel, datapuwa’t marahil ay hindi guinawáng
mag-isa ng̃ Virgen sa Antipolo; marahil siyá’y tinulung̃an ng̃ aking
mg̃a caibigan, ng̃ aking mamanugang̃in, ni guinoong Linares, na
nalalaman mo nang binibirò pati ni guinoong Antonio Cánovas, iyón bagáng
nacalagáy ang larawan sa «Ilustración», iyóng aayaw papaguingdapating
ipakita sa mg̃a tao cung di ang cabiyác lamang ng̃ canyáng mukhâ.
At hindi mapiguil ng̃ mabait na tao ang isáng ng̃itî ng̃ canyáng
pagcatuwâ, cailán ma’t canyáng máring̃ig ang isáng mahalagáng balità
tungcól sa mg̃a nangyari. At tunay ng̃a namáng dapat icatuwâ.
Pinagbubulungbulung̃anang mabibitay si Ibarra; sa pagcá’t bagá man
maraming totoo ang mg̃a caculang̃ang pangpatibay upáng siyá’y
maparusahan, nitóng huli’y may sumipót na nagpapatotoo sa sumbóng na
laban sa canyá; na may mg̃a pahám na nagsaysáy na maáari ng̃ang cutà ang
escuélahan, ayon sa anyó ng̃ pagcacágawâ, bagá man may cauntíng
caculang̃án, bagay na siyá na ng̃a lamang maáasahan sa hang̃ál na mg̃a
indio. Ang mg̃a aling̃awng̃áw na itó ang siyáng sa canyá’y nacapapanatag
at nacapagpapang̃itî sa canyá.
Cung paano ang pagcacaiba ng̃ mg̃a bálac ni capitáng Tiago at ng̃
canyáng pinsáng babae, nang̃agcacahatì namán ang mg̃a caibigan ng̃
familia sa dalawáng Páhiná 489bahagui; nananalig ang isáng bahaguing yaó’y gawâ
ng̃ himalâ, at ang isáng bahagui namá’y inaacalang gawâ yaón ng̃
pámahalaan, bagá man ang naniniwalà ng̃ ganito’y siyáng lalong cácauntî.
Nagcacabahabahagui namán ang mg̃a nagpapalagay na yaó’y himalâ: nakikita
ng̃ sacristan mayor sa Binundóc, ng̃ babaeng maglalacò ng̃ candilà at
ng̃ puno ng̃ isáng cofradía, ang camáy ng̃ Dios na pinagagalaw ng̃
Virgen del Rosario; sinasabi namán ng̃ insíc na magcacandilà na siyáng
nagbibili ng̃ candilà cay capitán Tiago cung siyá’y napasasa Antipolo,
casabay ang pagpapaypáy at pag-ugóy ng̃ mg̃a hità:
—¡No siya osti gongóng; Miligen li Antipolo esi! Esi pueli mas con
tolo; no siya osti gongóng.[272]
Pinacámamahal ni capitang Tiago ang insíc na iyón, na nagpapánggap na
manghuhulà, manggagamot, at ibá pa. Minsa’y sa pagting̃in sa palad ng̃
camáy ng̃ canyáng nasirang asawang na sa icaanim na buwan ang cabuntisán
ay humulà ng̃ ganitó:
—¡Si eso no hómele y no pactaylo, mujé juete-juete
At sumilang sa maliwanag si María Clara upáng maganap ang hulà ng̃ hindi
binyagan.
Si capitan Tiago’y maing̃at at matatacutin, caya’t hindi agad-agad
macapagpasiyá na gaya ng̃ guinawa ni Paris na taga Troya, hindi niyá
matang̃i ng̃ gayón gayón lamang ang isá sa dalawáng Virgen, sa tacot
niyáng bacá magalit ang isá sa canilá, bagay na macapágbibigay ng̃
malaking capahamacán.—«¡Mag ingat!»—ang sabi niyá sa canyáng
sarili;—«¡baca pa ipahamac natin!»
Na sa ganitóng pag aalinlang̃an siyá, ng̃ dumating ang pangcát na
cacampi ng̃ gobierno; si doña Victorina, si Don Tiburcio at si Linares.
Nagsalitâ si doña Victorina sa ng̃alán ng̃ tatlong lalaki, bucód sa
nauucol sa canyáng sarili; binangguit niyá ang mg̃a pagdalaw ni Linares
sa capitan general, at inulit-ulit ang cabutihang magcaroon ng̃ isang
camag anac na mataás na tao.
Páhiná 490—¡Ná!—ang iwinacas,—como izimos: el que a buena zombra ze acobija
buen palo ze le arrima.[274]
—¡Tum … tum … tumbalic, babae!—ang isinala ng̃ doctor.
May tatlóng araw ng̃ guinágagad ni doña Victorina ang mg̃a andaluz, sa
pamamag-itan ng̃ pag-aalis n-g “d” at sa paghahalili ng̃ “z”, at ang
hang̃ad niyáng ito’y waláng macapag-alis sa canyáng ulo; mamagaling̃in
pa niyang canyáng ipabugnós ang canyáng postizong buhóc na kinulót.
—¡Zi!—ang idinugtóng, na ang tinutucoy ay si Ibarra:—eze lo tenfa muy
merezio; yo ya lo ije cuando le vi la primera vez; ezte un filibuztero
¿ique te ijo a ti, primo, el general? ¿Que le haz icho, que noticias le
izte é Ibarra?[275]
At ng̃ makita niyáng nalalaon ng̃ pagsagót ang pinsan, nagpatuloy ng̃
pananalita na si capitang Tiago ang kinacausap:
—Créame uzté, zi le conenan a muelte, como ez e ezperar, zera por mi
primo.[276]
—¡Guinoong babae! ¡guinoong babae!—ang itinutol ni Linares. Datapuwa’t
hindi niyá itó binigyang panahón.
—¡Ay, qué iplomático te haz güerto! Zabemoz qwe ere;i el conzejero del
General, que no puede vivir zin ti … ¡Ah, Clarita! ¡qué placer é
verte
Humaráp si Maria Clarang namúmutlâ pa, bagá man nananag-uli na ang
dating cagaling̃an ng̃ catawang pinapanghina ng̃ sakit. Napupuluputan
ang mahabang buhóc ng̃ sutlang cintas na may culay bughaw. Kiming
bumati, ng̃umitî ng̃ mapanglaw, at lumapit cay doña Victorina upang
gawin ang paghahalicang caugalîan sa mg̃a babae.
Páhiná 491Pagcatapos ng̃ caugalîang cumustahan, nagpatuloy ng̃ pananalitâ ang
nagpápanggap na andaluza:
—Venimoz á visitaroz; ¡oz haveiz zalbao graciaz á vuestraz
relacionez na canyáng tiníting̃nan ng̃ macabulugan si Linares.
—¡Tinangkilic ng̃ Dios ang aking amá!—ang marahang isinagót ng̃
dalaga.
—Zi, Clarita, pero el tiempo é los milagroz ya ha pazeo: rozotroz loz
ezpañolez ecimoz: ezconfía é la Virgen y échate á corré.[279]
—¡Tum … tum … tumbalíc!
Si capitán Tiago na hanggang sa sandalíng yaó’y hindi nacacaguiit sa
pananalitá’y nang̃ahás tumanóng, at bago pinakinggáng magalíng ang
sagót:
—Cung gayó’y inaacalà po ba ninyó, doña Victorina, na ang Virgen …?
—Venimoz precizamente á hablar con uzté é la ,[280]—ang
matilinghagang sagót ni doña Victorina, na itinuturo si María
Clara;—tenemoz que hablar é negocioz.[281]
Napagkilala ng̃ dalagang dapat niyáng lisanin ang nang̃agsasalitaan,
caya’t humanap siyá ng̃ dahilán at lumayo roon, na nang̃ang̃abay sa mg̃a
casangcapan.
Napacaimbî at napacalisyà ang salitaan at usapan sa pagpupulong na itó
caya’t minamagaling pa namin ang huwág ng̃ saysayin. Sucat ng̃ sabihing
ng̃ silá’y magpaalaman ay pawang nang̃atutuwang lahát, at sinabi
pagcatapos ni capitan Tiago ang ganitó cay tía Isabel:
—Ipasabi mo sa fonda, na bucas ay mag-aalay tayo ng̃ piguing.
Untiunting ihandà mo si María Clara na ating ipacacasal na hindi
malalaon.
Tiningnan siya ni tía Isabel na nagugulat.
—¡Makikita mo rin! ¡Pagca naguíng manugang na natin si guinoong
Linares, magmamanhic-manaog tayo sa lahat ng̃ mg̃a palacio;
pananaghilîan tayo, mang̃amamatay ang lahat sa capanahilian!
Páhiná 492At sa gayón ng̃a’y kinabucasan ng̃ gabi’y mulî na namáng punô ng̃ tao
ang bahay ni capitan Tiago, at ang caibhán lamang ng̃ayo’y pawang mg̃a
castila’t insíc lamang ang canyáng mg̃a inanyayahan; tungcól sa
magandáng cabiyác ng̃ cataoha’y ipinakikiharap doon ng̃ mg̃a babaeng
castilàng tubò sa España at sa Filipinas.
Náririyan ang pinacamarami sa ating mg̃a cakilala; si parì Sibyla, si
parì Salvi, na casama ng̃ iláng mg̃a franciscano’t mg̃a dominico; ang
matandáng teniente ng̃ guardia civil na si guinoong Guevara, na lalo ng̃
mapangláw ang mukhâ cay sa dati; ang alférez na sinásaysay na macalibo
na ang canyáng dinanas na pakikibaca, na minámasdan ang lahát ng̃ boong
pagpapalalò, palibhasa’y sa acalà niyá’y siyá’y isáng don Juan de
Austria sa catapang̃an; ng̃ayó’y teniente siyá’t may gradong comandante;
si De Espadaña, na canyáng minámasdan itó ng̃ boong gálang at tacot at
iniiwasan ang canyáng titig, at si doña Victorina na nagng̃ing̃itng̃it.
Hindi pa dumarating si Linares, sa pagcá’t palibhasa’y mahalagáng
guinoo, dapat na siyá’y magpáhuli sa pagdating cay sa mg̃a ibá: may mg̃a
taong nápacatung̃ag, na ang acala’y cung magpáhuli ng̃ isáng oras sa
lahát ng̃ bagay, naguiguing malalaking tao na.
Si María Clara ang siyáng tinútudlà ng̃ mg̃a upasalà: sinalubong silá
ng̃ dalaga ng̃ alinsunod sa ugaling pakikipagmahalan, na hindi nalilisan
ang canyáng anyóng malungcót.
—¡Psh!—anáng isáng dalaga;—may cauntíng capalaluan….
—Magandagandá rin namán,—ang sagót namán ng̃ isáng dalaga
rin;—datapuwa’t ang lalaking iyá’y pumili sana ng̃ ibáng dalaga na
hindi totoong mukháng tang̃á.
—Ang salapî, caibigan; ipinagbíbili ng̃ makisig na binatà ang canyáng
sariling catawán.
Sa cabiláng dáco’y itó namán ang salitaan:
—¡Pacacasal ng̃ayóng ang unang nang̃ibig sa canyá’y malapit ng̃
bitayin!
—Tinatawag cong maing̃at ang ganyán; pagdaca’y handâ na ang cahalili.
—¡Abá, cung mabao!…
Náriring̃ig marahil ang gayóng mg̃a salitaan ng̃ dalagang si María
Clara, na nacaupô sa isáng silla at naghuhusay ng̃ isáng bandejang mg̃a
bulaclác, sa pagPáhiná 493cá’t námamasid na nang̃áng̃atal ang canyáng mg̃a camáy,
minsang mamutlá’t mang̃atlabing macáilan.
Malacás ang salitaan sa pulutóng ng̃ mg̃a lalaki, at, ayon sa caraniwa’y
pinag uusapan nilá ang ucol sa hulíng mg̃a nangyari. Nang̃ag salitaang
lahát patí ni don Tiburcio, liban na lamang cay parì Sibyla, na
nananatili sa pagpapawaláng halagáng hindi pag-imíc.
—¿Náring̃ig cong lilisanin daw po ninyó, pari Salví, ang bayan?—ang
tanóng ng̃ bagong teniente, na dahil sa canyáng pagcataas sa
catungcula’y ng̃ayó’y naguíng mairuguín.
—Walâ na acóng sucat gawín sa bayang iyán; sa Maynilà na títira acó
magpacailan man … ¿at cayó pô?
—Lilisanin co rin ang bayan,—ang isinagót na casabay ang
pagtindíg;—kinacailang̃an acó ng̃ gobierno, upáng aking linisin ang
mg̃a lalawigan sa mg̃a filibustero, na ang casama co’y isáng pulutóng
ng̃ mg̃a sundalo.
Dagling tiningnán siyá ni pari Salví mulâ sa mg̃a paá hanggáng sa ulo,
at sacâ siyá tinalicuráng lubós.
—¿Tunay na bang nalalaman cung anó ang cahihinatnan ng̃ pang̃ulo ng̃
mg̃a tulisan, ng̃ filibusterillo?—ang tanóng ng̃ isáng cawaní ng̃
pámahalaan.
—¿Si Crisóstomo Ibarra ba ang sinasabi ninyó?—ang tanóng ng̃ isá.—Ang
lalong mahihintay at siyá namáng sumasacatuwiran ay siyá’y bitaying gaya
ng̃ mg̃a binitay niyóng 72.
—¡Siyá’y itatapon!—ang sinabing mapangláw ng̃ matandáng teniente.
—¡Itatapon! ¡Itatapon lamang siyá! ¡Ng̃uni’t marahil ay mananatili sa
tapunán magpacailán man!—ang bigláng sinabing sabaysabáy ng̃ ilán.
—Cung ang binatàng iyán,—ang patuloy na sinabi ng̃ teniente Guevara,
ng̃ malacás at anyóng may galit;—ay natutong mag-íng̃at; cung siyá’y
natutong huwag tumiwalang totoo sa mg̃a tang̃ing taong canyáng
casulatán; cung hindi sana napacadunong ang ating mg̃a fiscal na
magbigáy kahulugán ng̃ napacalabis namán sa nasusulat, pinasiyahán
sanang waláng anó mang casalanan ang binatàng iyán.
Ang pagpapatibay na itó ng̃ matandáng teniente at ang anyô ng̃ canyáng
tínig ay nagbigáy ng̃ malakíng pangguiguilalás sa mg̃a nakíkinig, na
waláng nasabing anó man. Tuming̃ín sa ibáng daco si parì Salví, marahil
ng̃ huwag Páhiná 494niyáng makita ang titig na mapangláw ng̃ matandâ. Nalaglág sa
mg̃a camáy ni María Clara ang mg̃a bulaclác at hindi nacakilos. Si pari
Sibylang marunong sa hindi pag-imic, tila mandín siyáng tang̃ing
marunong namáng tumanóng.
—¿May sinasabi pô ba cayóng mg̃a sulat, guinoong Guevara?
—Sinasabi co ang sinalitâ sa akin ng̃ (tagapagtanggól), na
gumanáp ng̃ canyáng catungculan ng̃ boong casipaga’t pagmamalasakit.
Liban na lamang sa iláng mg̃a talatang may culabóng pananalitâ, na
isinulat ng̃ binatàng itó sa isáng babae, bago siyá yumaong ang tung̃o’y
sa Europa, mg̃a talatang kinakitaan ng̃ fiscal ng̃ isáng balac at isáng
balà laban sa Gobierno, na canyáng kinilalang siyá ng̃â ang may sulat,
waláng násumpung̃ang anó mang bagay na mapanghawacan upáng siyá’y
mabigyáng casalanan.
—¿At ang (sinaysáy) ng̃ tulisán bago siyá mamatáy?
—Nasunduan ng̃ defensor na mawal-ang halagá, sa pagcá’t ayon din sa
tulisáng iyón, silá’y hindi nakipag-usap cailán man sa binatà, cung di
sa isáng nagng̃ang̃alang Lucas lamang, na canyáng caaway, ayon sa
napatotohanan, at nagpacamatáy, marahil sa sigáw ng̃ sariling budhî.
Napatotohanang pawang taksíl na gagád lamang ang mg̃a letra ng̃
casulatang nacuha sa bangcay niyá, sa pagcá’t ang letra’y catulad ng̃
dating letra ni guinoong Ibarra ng̃ panahóng may pitóng taón na ng̃ayón
ang nacararaan, datapuwa’t hindi catulad ng̃ letra niyá ng̃ayón, bagay
na nagpapasapantahang ang gumamit na huwaran ay itóng sulat na guinamit
upáng siyá’y isumbóng. Hindi lamang itó, sinasabi ng̃ defensor, na cung
di raw kinilalang siyá ang may titic ng̃ sulat na iyón, malaki sanang
cagaling̃an ang sa canyá’y nagawa, datapuwa’t pagcakita niya sa sulat na
iyó’y namutlâ siyá, nasirà ang loob at pinagtibay ang lahat ng̃ doo’y
natititic.
—Ang sabi pô ninyó,—ang tanóng ng̃ isáng franciscano;—ay nauucol ang
sulat na iyón sa isáng babaeng canyáng pinagpadalhan, ¿anó at dumating
sa camáy ng̃ fiscal?
Hindi sumagót ang teniente; tinitigang sandalî si pari Salvi, at sacâ
lumayô, na pinipilipit na nang̃áng̃atal ang matulis na dulo ng̃ canyáng
balbás na úbanin, samantalang pinag-uusapan ng̃ mg̃a ibá ang mg̃a bagay
na iyón.
—¡Diyá’y nakikita ang camáy ng̃ Dios!—anáng isá;—kinasusutan siyá
patí ng̃ mg̃a babae.
Páhiná 495—Ipinasunog ang canyáng bahay, sa acalà niyáng sa gayó’y macalíligtas
siyá, datapuwa’t hindi niyá naisip ang nacaling̃id, sa macatuwíd baga’y
ang canyáng caagulo, ang canyáng —ang idinugtóng ng̃ isáng
tumatawa.—¡Talagá ng̃ Dios! ¡Santiago, ipagtanggól mo ang España!
Samantala’y humintô ang matandáng militar, sa isá sa canyáng
pagpaparoo’t parito, at lumapit cay María Clara, na nakikinig ng̃
salitaan, hindi cumikilos sa canyáng kinauupuan; sa mg̃a paanan niyá’y
naroroon ang mg̃a bulaclác.
—Cayó po’y isáng dalagang totoong matalinò,—ang marahang sinabi sa
canyá ng̃ teniente,—magalíng pô ang inyóng guinawâ ng̃ inyóng
pagcacábigay ng̃ sulat … sa ganyáng paraa’y macaaasa cayóng dalawá sa
isáng mapanatag na hinaharap.
Nakíta ng̃ dalagang lumálayô ang teniente na ang mg̃a matá’y anyóng na
hahalíng at kinacagat ang mg̃a labì. Sa cagaling̃ang palad ay nagdaan si
tía Isabel. Nagcaroon si María Clara ng̃ casucatang lacás upáng siyá’y
tangnán sa damít.
—¡Tia!—ang ibinulóng.
—¿Anó ang nangyayari sa iyó?—ang itinanóng ni tía Isabel, na gulát,
ng̃ canyáng mámasdan ang mukhà ng̃ dalaga.
—¡Ihatid pô ninyó acó sa aking cuarto!—ang ipinakiusap, at sacà
bumitin sa camáy ng̃ matandà upáng macatindig.
—¿May sakít ca, anác co? ¿Tila nawalán icaw ng̃ mg̃a butó? ¿anó ang
nangyayari sa iyó?
—Isáng hilo … ang dami ng̃ tao sa salas … ang dami ng̃ ilaw …
kinacailang̃an cong magpahing̃a. Sabihin pô ninyó sa tatay na matutulog
acó.
—¡Nanglálamig ca! ¿ibig mo ba ang chá?
Umilíng si María Clara, sinarhán ng̃ susi ang pintô ng̃ canyáng tulugán,
at salàt na sa lacás ay nagpatihulóg sa sahíg, sa paanán ng̃ isáng
larawan at sacâ humagulhól:
—¡Iná! ¡iná! ¡aking iná!
Pumapasoc ang liwanag ng̃ buwán sa bintanà at sa pintuang canugnóg ng̃
bataláng bató.
Nagpapatuloy ang música ng̃ pagtugtóg ng̃ masasayang ; dumarating
hanggáng sa tulugán ang mg̃a tawanan at ang aling̃awng̃áw ng̃ mg̃a
salitaan; macailang tumugtóg sa canyáng pintuan ang canyáng amá, si tía
Isabel, si doña Páhiná 496Victorina at patí si Linares, datapuwa’t hindi cumilos
si María Clara: malacás na hing̃al ang tumatacas sa canyáng dibdib.
Nagdaan ang mg̃a horas: natapos ang mg̃a catuwaan sa mesa, náriring̃ig
ang sayáw, naupós ang candilà at namatáy, datapuwa’t nanatili ang dalaga
sa hindi pagkilos sa tablang sahig, na liniliwanagan ng̃ buwán, sa
paanán ng̃ larawan ng̃ Iná ni Jesús.
Untiunting nanag-uli ang báhay sa catahimican, nang̃amatáy ang mg̃a
ílaw, mulíng tumawag si tía Isabel sa pintuan.
—¡Abá, nacatulog!—anáng tía ng̃ sabing malacás; palibhasa’y bata’t
waláng anó mang pinanínimdim, tumutulog na parang patáy.
Nang lubhâ ng̃ tahimic ang lahát; nagtindig si María Clara ng̃ marahan
at luming̃ap sa canyáng paligid: námasid ang bataláng bató, ang maliliit
na mg̃a bálag, na napapaliguan ng̃ mapangláw na liwanag ng̃ buwán.
—¡Isáng mapanatag na hináharap! ¡Tumutulog na parang patáy!—ang sinabi
ng̃ marahan at sacâ tinung̃o ang bataláng bató.
Nagugupiling ang ciudad, waláng nariring̃ig na manacanacâ cung dî ang
ugong ng̃ isang cocheng nagdaraan sa tuláy na cahoy sa ibabaw ng̃ ilog,
na ilinarawan ng̃ payapang tubig nitó ang sinag ng̃ buwan.
Tuming̃ala ang dalaga sa lang̃it na ang calinisa’y wang̃is sa zafir;
marahang hinubád ang canyáng mg̃a sinsing, mg̃a hicáw, mg̃a aguja at
peineta, inilagáy niyá ang lahat ng̃ itó sa palababahan ng̃ batalán at
tiningnan ang ílog.
Humintô ang isáng bancáng tiguíb ng̃ damó sa paanán ng̃ ahunáng
nalalagay sa bawa’t bahay na na sa pampang̃in ng̃ ilog. Isá sa dalawáng
lalaking nacasacáy sa bangcáng iyón ay pumanhic sa hagdanang bató,
linundág ang pader, at ng̃ macaraan ang sandali’y náring̃ig ang canyáng
mg̃a paglacad na pumápanhic sa hagdanan ng̃ batalán.
Nakita siyá ni María Clarang tumiguil pagcakita sa canyá, ng̃uni’t
sumandal lamang, sa pagcá’t untiunting lumapit at tumiguil ng̃ tatlong
hacbáng na lámang ang layó sa dalaga. Umudlót si María Clara.
—¡Crisóstomo!—ang sinabing marahang puspós ng̃ tácot.
—¡Oo, acó’y si Crisóstomo!—ang isinagót ng̃ binatà ng̃ boong
capanglawan.Páhiná 497—Kinuha acó sa bilangguang pinag absang̃án sa akin ng̃ aking
mg̃a caibigan, ni Elias, isáng caaway, isáng táong may catuwirang acó’y
pagtamnan ng̃ galit.
Sumunod sa mg̃a salitáng itó ang isáng mapangláw na hindi pag-imic;
tumung̃ó si María Clara at inilawít ang dalawáng camáy.
Nagpatuloy ng̃ pananalitâ si Ibarra:
—¡Isinumpà co sa piling ng̃ bangcáy ng̃ aking ináng icaw ay aking
paliligayahin, cahi’t anó man ang aking cáratnan! Mangyayaring magcúlang
icaw sa iyóng isinumpâ, siyá’y hindi mo iná; ng̃uni’t acó, palibhasa’y
acó ay anác niyá, pinacadadakilà co ang pag-aalaala sa canyá, at cahi’t
nagdaan acó sa libolibong pang̃anib, naparito acó’t upáng tuparín ang
aking isinumpâ, at itinulot ng̃ pagca-cátaong icaw rin ang aking
macausap. María, hindi na tayo magkikitang mulî; batà ca at bacâ
sacali’y sisihin ca ng̃ iyóng sariling budhî … naparito acó upáng sa
iyó’y sabihin, bago acó pumanaw, na pinatatawad catá. ¡Ng̃ayon,
cahimana-wari’y lumigaya ca, at paalam!
Binantâ ni Ibarrang lumayô, datapuwa’t piniguil siyá ng̃ dalaga.
—Crisóstomo!—anya;—sinugò ca ng̃ Dios at ng̃ acó’y iligtas sa waláng
cahulilip na capighatian … ¡pakinggán mo acó at sacâ mo acó hatulan!
Matimyás na bumitíw sa canyá si Ibarra.
—Hindi acó naparito’t ng̃ hing̃an catang sulit ng̃ guinawâ mo …;
naparito acó’t ng̃ bigyan catang capayapaan.
—¡Aayaw acó ng̃ capayapaang iniháhandog mo sa akin; acó ang magbibigay
sa akin din ng̃ capayapaan! Pinawáwal-an mo acóng halagá, at ang
pagpapawaláng halagá mo’y siyáng sampong sa camatayan co’y magbibigay
capaitan!
Namalas ni Ibarra ang masilacbóng samà ng̃ loob at pagpipighati ng̃
abáng babae, at tinanóng niyá itó cung anó ang hináhang̃ad.
—¡Na icaw ay maniwalang sinintá co icaw cailán man!
Ng̃umiti ng̃ boong saclap si Crisóstomo.
—¡Ah! ¡nagcuculang tiwalà ca sa akin, nagcuculang tiwalà, ca sa iyong
catoto sa camusmusán, na cailán ma’y hindi ikinaila sa iyó ang isa man
lamang na caisipán!—ang bigláng sinabi ng̃ dalaga na
nagpipighati.—¡Aking natátaroc ang iniisip mo! Pagcâ napagtanto mo ang
aking buhay, ang malungcot na buhay Páhiná 498na ipinatanto sa akin ng̃ panahóng
acó’y may sakit, maháhabag ca sa akin at hindi mo ng̃ing̃itian ng̃
ganyán ang aking dalamhatì. ¿Bakit bagá’t hindi mo pa binayaang acó’y
mamatáy sa mg̃a camáy ng̃ hangál na gumágamot sa akin? ¡Icaw sana’t
acó’y liligaya!
Nagpahing̃ang sumandali si María Clara’t sacâ nagpatuloy ng̃ pananalitâ:
—¡Inibig mo, nagculang tiwalà ca sa akin, patawarin nawâ acó ng̃ aking
Iná! Sa isá sa mg̃a calaguimlaguim na gabì ng̃ aking masacláp na
pagcacasakit, ipinahayag sa akin ng̃ isáng táo ang pang̃alan ng̃ aking
tunay na amá, at ipinagbawal sa aking icáw ay aking sintahin … liban
na lámang cung ang akin ding amá ang magpatawad sa iyó sa paglabág na sa
canyá’y iyóng guinawâ!
Umudlót si Ibarra at nagugulumihanang tinitigan ang dalaga.
—Oo,—ang ipinagpatuloy ni María Clara; sinabi sa akin ng̃ táong iyóng
hindî maitutulot ang ating pag-iisang catawán, sa pagcá’t ibabawal sa
canyá ng̃ canyang sariling budhî, at mapipilitang canyang ihayág, cahi’t
magcaroon ng̃ malakíng casiráan ng̃ puri, sa pagca’t ang aking amá’y
si….
At saca ibinulóng sa taing̃a ng̃ binata ang isáng pang̃alang sa cahinaan
ng̃ pagsasasalita’y si Ibarra lámang ang nacáring̃ig.
—¿Anó ang aking magagawâ? ¿Dapat co bang yurakin dahil sa aking
pagsinta ang pag-aalaala co sa aking iná, ang capurihán ng̃ aking
amáamahan at ang dang̃al ng̃ aking tunay na amá? ¿Magagawâ co bá itó na
hindî icáw ang unaunang magpapawaláng halagá sa akin?
—¿Ng̃uni’t ang catibayan, nagcaroon ca ba ng̃ catibayan?
¡Nang̃ang̃ailang̃an icáw ng̃ catibayan!—ang bigláng sinabi ni
Crisóstomo, na parang sinásacal.
Dinucot ng̃ dalaga sa canyáng dibdíb ang dalawáng papel.
—Nárito ang dalawáng súlat nang aking ina, dalawáng súlat na itinitic
sa guitnà ng̃ mataós na sigáw ng̃ sariling budhî ng̃ panahóng tagláy pa
niyá acó sa canyáng tiyán. Tanggapín mo’t iyong basahin, at iyong
makikita cung paano ang canyáng pagsumpa sa akin at paghahang̃ád na
acó’y mamatay …, ang aking camatayang hindi nasunduan, bagá man
pinagpilitan ng̃ aking amá, sa pamamag-itan ng̃ mg̃a gamót! Nalimutan
ang mg̃a súlat na itó nang aking amá, sa bahay na canyáng tinahanan,
nacuha ng̃ táong iyón at ining̃atan, at caya lamang ibinigay sa akin ay
nang palitan co ng̃ iyóng súlat …, dî umano’y ng̃ siya raw ay
macaasang Páhiná 499hindî acó pacácasal sa iyó cung waláng capahintulutan ang
aking amá. Búhat ng̃ daladalahin co sa aking catawán ang dalawáng súlat
na iyáng naguíng capalít ng̃ súlat mo, nacacáramdam acó ng̃ lamíg sa
aking pusò. Aking ipinahamac icáw ipinahamac co ang aking sinta…. ¿anó
ang hindî gágawin ng̃ isáng anác na babae sa icagagaling ng̃ isáng ináng
patay na at ng̃ dalawáng amáng capuwa buháy? ¿Akin bang masasapantahà
man lámang cung saan gagamitin ang iyong súlat?
Nanglúlumo si Ibarra. Nagpatuloy si María Clara:
—¿Anó pa ang nálalabi sa akin? ¿masasabi co ba sa iyo cung sino ang
aking amá, masasabi co ba sa iyong huming̃i ca sa canyá ng̃ tawad, sa
iyó pa namáng anác ng̃ pinapaghirap niyá ng̃ hindi cawasa? ¿masasabi co
ba sa aking amá na icaw ay patawarin, masasabi co ba canyáng acó’y
canyáng anác, acó pa namáng pinacahang̃adhang̃ád niyá ang aking
camatayan? ¡Walâ na ng̃ang nálalabi sa akin cung hindi ang pagtitiis,
ing̃atan co sa sarili ang lihim at mamatáy sa pagpipighati!… Ng̃ayón,
caibigan co, ng̃ayóng nalalaman mo na ang buhay ng̃ iyong abang si
María, ¿mangyayari pa bang maidulot mo pa sa canya iyáng pagpapawaláng
halagáng ng̃iti?
—¡María, icaw ay isáng santa!
—Lumiligaya acó, sa pagca’t, acó’y iyong pinaniniwalaan….
—Gayón man,—ang idinugtóng ng̃ binatà, na nagbago ng̃ anyô ng̃
tinig,—nabalitaan cong mag-aasawa ca raw….
—Oo,—at humagulhól ang dalaga;—hinihing̃i sa akin ng̃ aking amá ang
pagpapacahirap na itó … bagá man hindi niyá catungcula’y sininta niyá
acó’t canyáng pinacain, tinutumbasan co ang utang na loob na itó, sa
pagbibigay capanatagan sa canyá, sa pamamag-itan nitóng bagong
pakikimag-anac na itó, ng̃unit….
—¿Ng̃uni’t….
—Hindi co lilimutin ang pagtatapat na aking isinumpâ sa iyó.
—¿Anó ang inaacala mong gawín?—ang idinugtóng ni Ibarra, at
pinagsisicapang basahin sa canyáng mg̃a matá ang canyáng balac.
—¡Madilím ang hináharap na panahón at na sa cadiliman ang Palad! Hindi
co nalalaman ang aking gagawin; ng̃uni’t talastasin mong minsan lamang
cung acó’y Páhiná 500umibig, at cung walang pag-ibig ay hindi acó cacamtan nino
man. At icaw, ¿anó ang casasapitan mo?
—Ang calagayan co’y isáng bilanggong tanan … tumatacas acó. Hindî
malalao’t malalaman ang aking pagcatacas, María….
Tinangnán ni María Clara ng̃ dalawáng camáy ang ulo ng̃ binatà,
hinagcáng muli’t muli ang mg̃a labì, niyacap niyá siyá, at sacâ biglang
linayuan pagcatapos.
—¡Tumacas ca! ¡tumacas ca!—anya;—¡tumacas ca, paalam!
Tinitigan siyá ni Ibarra ng̃ mg̃a matáng nagníningning; ng̃uni’t sa
isáng hudyát ng̃ dalaga’y lumayo ang binatang tila lang̃ó,
hahapayhapay….
Mulíng linucsó ang pader at sumacay sa bangca. Tinatanaw siyá sa paglayô
ni María Clarang nacadung̃aw sa palababahan ng̃ batalán.
Nagpugay si Elías at niyucuran siyá ng̃ boong galang.
LXI.
ANG PANGHUHULI SA DAGATAN.
—Pakinggán pô ninyó ang aking gágawing aking inisip,—ani Elías na nag
ninilaynilay, samantalang pinatutung̃uhan nilá ang San Gabriel. Itatagò
co cayó ng̃ayón sa bahay ng̃ isá cong caibigan sa Mandaluyong; dádalhin
co sa inyó ang lahát ninyóng salapî, na aking iniligtás at itinagò co sa
paanán ng̃ balitì, sa matalinghagang pinaglibing̃an sa inyóng núnong
lalaki; at umalís cayó rito sa Filipinas.
—¿At ng̃ pasaibang lupaìn acó?—ang isinalabat ni Ibarra.
—Upáng manatili cayó sa capayapaan sa natitira pa ninyóng búhay. May
mg̃a caibigan cayó sa España, cayó’y mayaman, macapagpapa cayó.
Sa papaano mang paraan, ang ibang lupai’y isáng bayang sa ati’y lalong
magalíng cay sa sarili.
Hindi sumagót si Crisóstomo; naglininglining na hindi umiimic.
Dumarating silá ng̃ sandalíng iyón sa ilog Pasig, at nagpasimulâ ang
bangcâ ng̃ pagsalung̃a sa agos. Nagpápatacbo ang isang nagcacabayo sa
ibabaw ng̃ tuláy ng̃ España at may náriring̃ig na isáng mahaba’t
matinding tunóg ng̃ pito.
—Elías,—ang muling sinabi ni Ibarra; nanggaling ang inyóng casawîang
pálad sa aking familia, iniligtas ninyóng macaalawa ang aking búhay, at
hindi lamang may malaking utang na loob acó sa inyó, cung di namán
cautang̃án co rin sa inyó ang pagsasauli ng̃ inyóng cayamanan, at
yayamang gayó’y sumama cayó sa akin at magsama tayong parang magcapatid.
Dito’y sawi rin cayóng capalaran.
Umiling ng̃ boong capanglawan si Elias, at sumagót:
—¡Hindi mangyayari! Tunay ng̃a’t hindi acó mangyayaring sumintá’t
magtamó ng̃ ligaya sa lupang aking kinamulatan, ng̃uni’t mangyayaring
acó’y magkahirap at mamatáy sa lupaíng iyán at marahil ay dahil sa
canyá; handóg dín cahi’t cacaunti! ¡Ibig cong ang capahamacan ng̃ akíng
baya’y siyáng aking maguíng capahamacán, at sa pagcát hindi
pinapagcacaisa tayo ng̃ isáng mahal na caisipan, sa pagcá’t hindi
tumítiboc ang ating mg̃a pusò sa íisang pang̃alan, nais cong mapakisama
Páhiná 502acó sa aking mg̃a cababayan sa casawiang palad ng̃ lahát, mapakisama man
lamang acó sa pagtang̃is sa pagdaralita naming lahát, na inisín ng̃
íisang casamáng palad ang lahat naming mg̃a pusò!
—¿Cung gayó’y bakit inihahatol ninyó sa aking acó’y manaw?
—Sa pagcá’t sa ibáng panig ay mangyayaring cayó’y lumigaya at acó’y
hindi, sa pagcá’t hindi cayó handa sa pagcacahirap, at sa pagcá’t
casususutan ninyó ang inyóng bayan, cung dahil sa canyá’y masawing palad
cayó isáng araw; at wala ng̃ totoong casamasamaang palad na gaya ng̃
masusot sa canyáng bayang kinamulatan.
—¡Hindi matuwíd ang inyóng palagáy sa akin!—ang bigláng sinabi ni
Ibarra sa masaclap na tutol;—nalilimutan ninyóng carárating co pa
lamang dito’y pagdaca’y hinanap co ang canyang icagagaling.
—Huwág pô cayóng manghinuha, guinoo, hindi co cayó sinísisi; ¡maano na
ng̃ang cayó’y siyáng uliranín ng̃ lahat! Datapuwa’t aayaw acóng huming̃i
sa inyó ng̃ mg̃a hindi mangyayari, at huwag po cayóng magagalit cung
sabihin co sa inyóng cayó’y dinaraya ng̃ inyóng pusò. Dating iniibig pô
ninyó ang kinamulatan ninyóng bayan, sa pagcá’t ganyán ang sa inyó’y
itinurò ng̃ inyóng amá; dating iniibig pô ninyó ang kinamulatan ninyóng
bayan, palibhasa’y sa canyá naroroon ang inyóng sinta, cayamanan,
cabataan, sa pagcá’t ng̃uming̃iti sa inyó ang lahát hindi pa gumagawa sa
inyó ng̃ lihís sa catuwiran ang kinamulatan ninyóng bayan; dating
iniibig ninyó ang kinamulatan ninyóng bayan, cawang̃is ng̃ ating
pag-ibig sa lahát ng̃ bagay na nagbibigay sa atin ng̃ caligayahan.
Datapuwa’t ang araw na cayó’y maghirap, magutom, pag-usiguin, ipagcanulo
at ipagbilí ng̃ inyó ring mg̃a cababayan, sa araw na iya’y inyóng
susumapain ang inyóng sariling catawan, ang inyóng kinamulatang bayan at
ang lahat.
—Nacasasakit sa akin ang inyong mg̃a salita,—aní Ibarra na
naghíhinanakit.
Tumung̃ó si Elias, nagdilidili at muling nagsalita:
—Ibig cong iligtás cayó sa carayaan, guinoo, at ilihís co sa inyó ang
isáng malungcót na pagsasapit sa panahóng hináharap. Inyó pong
alalahanin ang pakikipag-usap co sa inyó sa bangca ring itó at liwanag
nitó ring buwang itó, na may isáng buwan na ng̃ayón, humiguit cumulang;
sumasaligaya cayó niyón. Páhiná 503Hindi macarating hanggang sa inyó ang pamanhíc
ng̃ mg̃a culang-palad; pinawaláng halagá ninyó ang caniláng mg̃a daíng,
sa pagcá’t daing ng̃ mg̃a masasamáng tao, lalong pinakinggán ninyó ang
caniláng mg̃a caaway at, cahi’t acó’y nang̃atuwira’t cayo’y aking
pinamanhica’y cumampí rin cayó sa panig ng̃ mg̃a umáapi sa canilá, at
niyaó’y sumasainyóng mg̃a camáy ang acó’y sumamáng tao ó ang acó’y
papatáy upáng aking maganáp ang isáng mahál na pang̃acò. Hindi itinulot
ng̃ Dios, sa pagcá’t namatáy ang matandáng punò ng̃ mg̃a tulisán …
¡Nacaraan ang isáng buwán at ng̃ayó’y ibá na ang inyóng caisipán!
—Sumasacatuwiran po cayó, Elías, ng̃uni’t ang tao’y isáng hayop na
sumusunod sa casalucuyang mg̃a nangyayari: niyó’y nabubulagan acó,
masama ang aking loob, ¿ayawán co ba? Ng̃ayó’y inaclás ng̃ capahamacán
ang aking piríng; tinuruan acó ng̃ aking pag-iisá at paghihirap sa
bilangguan; nakikita co ng̃ayón ang cakilakilabot na na
cumíkitib sa mg̃a namamayan dito ng̃ayón, na cumacapit sa canyáng mg̃a
lamán at nagcacailang̃an ng̃ isáng makirót at ganáp na paglipol.
¡Binucsán nilá ang aking mg̃a matá, ipinamalas sa akin ang bulóc na
sugat at caniláng pinipilit na acó’y maguing masamáng tao! At yamang
caniláng inibig, magpifilibuster acó, ng̃uni’t tunay na filibustero;
tatawaguin co ang lahát ng̃ culang pálad, ang lahát ng̃ nacaráramdam ng̃
tibóc ng̃ pusò sa loob ng̃ canyáng dibdib, yaóng mg̃a taong sa inyó’y
nang̃agpasugò sa akin … hindi acó maguiguing masamáng tao, cailán ma’y
hindi masamáng tao ang nakikibaca dahil sa canyáng kinaguisnang bayan,
tumbalíc. Sa loob ng̃ tatlóng daang taó’y silá’y hinahalina natin,
hinihing̃an natín silá ng̃ pagsintá, minímithî nating tawaguin siláng
capatíd, ¿anó ang caniláng isinaságot? Tayo’y sinasagot ng̃ lait at
paglibác, at ikinacait sa atin patí ng̃ ating calagayang pagca tao na
gaya rin ng̃ ibá. ¡Waláng Dios, waláng pag-asa, waláng habág sa capuwa
tao; wala ng̃a cung di ang catuwiran ng̃ lacás!
Nagng̃ang̃alit si Ibarra; nang̃ang̃atal ang canyáng boong catawán.
Dumaan silá sa tapát ng̃ palacio ng̃ General, at caniláng námasid na
tíla nang̃agsísigalaw at nang̃agcácagulo ang mg̃a bantáy na sundalo.
—¿Canilá na yatang nasiyasat ang pagcacatanan?—ang ibinulóng ni
Elías—Humigâ po cayó, guinoo, at cayó’y tatabunan co ng̃ damó, sa
pagcá’t daraan tayo sa tabi ng̃ Polvorista’y baca máino ng̃ bantay na
sundalo cung bakit dalawá tayo.
Páhiná 504Ang bangcâ ay isá riyán sa maninipis at makikipot na sasakyáng hindi
lumalacad cung di dumúdulas sa ibabaw ng̃ tubig.
Alinsunod ng̃a sa inacalà na ni Elías, siyá’y pinahintô ng̃ bantáy na
sundalo at tinanóng cung saan siyá galing.
—Nagdalá po acó ng̃ damó sa Maynilà, sa mg̃a oidor at sa m`ga
cura,—ang isinagót, na canyáng guinagád ang anyô ng̃ pananalitâ ng̃
mg̃a tagá Pandacan.
Lumabás ang isáng sargento’t inalám cung anó ang nangyayari.
—¡Sulong!—ang sinabi sa canya nitó; ipinauunawà co sa iyó na huwag
cang magpápasacay sa iyong bangcâ cang̃ino man; bagong catatacas ng̃
isáng bilanggò. Cung siyá’y mahuli mo at maibigay mo sa aki’y bibigyan
catá ng̃ isáng magaling na pabuyà.
—Opó, guinoo; ¿anó po ba ang mg̃a icakikilala co sa canyá?
—Siyá’y nacalevita at nagwiwicang castilà; halá, ¡icaw ang bahalà!
Lumayô ang bangcâ. Luming̃ón si Elias at canyáng nakita ang anyô ng̃
bantáy na sundalong nacatindig sa tabi ng̃ pampáng.
—Masasayang sa atin ang iláng minutong panahón,—ang sabing
marahan;—dapat pumasoc tayo sa ilog Beata at ng̃ cunuwari’y taga
Peñafrancia acó. Makikita po ninyó ang ilog na inawit ni Francisco
Baltazar.
Natutulog ang bayan sa liwanag ng̃ buwán. Nagtindíg si Crisóstomo’t
upáng canyáng takhán ang catahimican ng̃ mg̃a linaláng na tulad sa
líbing̃an. Makipot ang ilog at ang canyáng mg̃a pampang̃i’y capatagang
natátamnan ng̃ damó.
Itinapon sa pampáng ni Elias ang canyáng dala, tinangnán ang isáng
mahabang tikín at cumuha sa ilalim ng̃ damó ng̃ mg̃a bayóng na waláng
lamán. Nagpatuloy sila ng̃ pamamangca.
—Cayó po ang may arì ng̃ inyóng calooban, guinoo, at ng̃ inyóng
hinaharap na panahón,—ang sinabi niyá cay Crisóstomo, na nananatili sa
hindi pag-imíc.—Ng̃uni’t cung itutulot po ninyó sa akin ang isáng
pagpapahiwatig, sasabihin co sa inyó: Tingnán po ninyóng magalíng ang
inyóng gágawin, inyóng papag-aalabin ang pagbabaca, palibhasa’y cayó’y
may salapî at catalinuhan at macacakita agád cayó ng̃ maraming mg̃a
kagawad, at sa cawaláng palad ay maraming masasamâ Páhiná 505ang loob. Datapuwa,
sa pagbabacang itóng inyóng gagawin, ang lalong mang̃ahihirapa’y ang
mg̃a waláng icapagtátanggol at ang mg̃a waláng malay. Ang mg̃a damdamin
ding may isáng buwán na ng̃ayóng sa aki’y umudyóc na sa inyó’y makiusap,
upáng hing̃in ang mg̃a pagbabagong útos, ang mg̃a damdamin ding iyan ang
siyáng umaakit ng̃ayón sa aking sa inyó’y magsabi na maglininglining
muna cayó. Hindi pô nag-iisip ang mg̃a tagaritong humiwaláy sa Iná ng̃
ating kináguisnang lupà; waláng hiníhing̃ì cung di cauntíng calayaan,
cauntíng pagbibigay catuwiran at cauntíng guiliw. Tutulung̃an cayó ng̃
mg̃a may galit, ng̃ mg̃a masasamáng tao, ng̃ mg̃a walà ng̃ pagcasiyahan
sa samâ ng̃ loob, datapuwa’t hindi makikialam ang bayan. Magcacamali po
cayó, cung dahil sa nakita ninyóng ang lahát ay madilím ay mag-acalà po
cayóng walâ ng̃ pagcasiyahan sa samâ ng̃ loob ang bayan. Nagdaralitâ
ng̃â ang bayan, tunay ng̃â, datapuwa’t umaasa pa, nananalig pa, at cayâ
lamang siyá titindig ay cung maubos na ang canyang pagtitiís, sa
macatuwíd bagá’y cung cailán ibiguin ng̃ mg̃a namamahalang maubos ang
pagtitiis na iyán, bagay na may calayuan pa. Acó man ay hindi marahil
sumama sa inyó, hindi acó gagamit cailán man ng̃ mg̃a huling panggamót
na iyán, samantalang nakikita cong may pag-asa pa ang mg̃a tao.
—¡Cung magcagayo’y gagawin cong hindi cayó casama!—ang mulíng sinabi
ni Crisóstomong talagáng handâ na.
—¿Iyán pô ba ang matibay na panucalà ninyó?
—¡Ang matibay at tang̃ì, sacsí co ang pang̃alan ng̃ aking amá! Hindi co
maaaring ipaagaw ng̃ pagayón na lamang ang aking capayapaa’t ligaya, acó
na waláng ibáng hinang̃ád cung di ang cagaling̃an, acó na ang lahát ay
aking iguinalang at tiniis dahil sa pagsinta sa isáng religióng
magdarayà at mapagpaimbabaw, dahil sa pagsintá sa isáng bayang aking
tinubuan. ¿Anó ang caniláng itinumbás sa akin? Ang acó’y ibaón sa isang
imbíng bilangguan at sìraín ang magandáng caasalan ng̃ aking talagáng
maguiguing esposa. ¡Hindi! ¡cung hindi acó manghiganti’y maguiguing
isáng casamasamàang gawâ, maguiguing pagpapalacás ng̃ caniláng loob
upáng silá’y gumawâ ng̃ bago’t bagong mg̃a paglabág sa catuwiran!
¡Hindi, cung di co gawín ang gayó’y maPáhiná 506guiguing isáng caruwagan, cahinâan
ng̃ loob, humibíc at tumang̃is gayóng may dugó’t may buhay, gayóng
inilangcáp nilá sa paglait at paghamít ang paglulugsô ng̃ capurihán!
¡Tatawaguin co ang bayang mangmáng na iyán, ipakikilala co sa canyá ang
imbí niyang calagayan; na huwág siyáng umisip sa mg̃a capatíd; walâ ng̃â
cung hindi mg̃a lobo na nang̃aglálamunan, at sasabihin co sa caniláng
laban sa caapiháng itó’y tumítindig at tumututol ang waláng hanggáng
carapatán ng̃ tao upang tuclasín sa lacás ang canyáng calayaan!
—¡Ang bayang waláng malay ang siyáng maghihirap!
—¡Lalong magalíng! ¿Maipakikihatid po ba ninyó acó hanggáng sa
cabunducan?
—¡Hanggáng sa malagay cayó sa capanatagán!—ang sagót ni Elías.
Mulíng silá’y lumabás sa Pasig. Manacanacang nagsasalitaan silá ng̃
mg̃a waláng cabuluhán.
—¡Santa Ana!—ang ibinulóng ni Ibarra,—¿napagkikilala po ba ninyó ang
bahay na itó?
Casalucuyang dumaraan silá sa tapát ng̃ bahay na líwaliwan sa labás ng̃
bayan ng̃ mg̃a jesuita.
—¡Diya’y aking tinamó ang mahabang panahóng maligaya’t masayá!—ang
buntong-hining̃á ni Elías.—Napaririyan camí buwán buwán … ng̃
panáhóng iyó’y wang̃is acó sa mg̃a ibá: may cayamanan, may familia,
nananag-inip at nakikiníkinita ang isáng magandáng panahóng sásapit.
Nakikita co ng̃ mg̃a panahóng iyón ang aking capatíd na babae na na sa
isáng colegiong calapít; hinahandugan acó ng̃ mg̃a bordadong gawâ ng̃
canyáng mg̃a camáy … sinasamahan siyá ng̃ isáng caibigang babae, na
isáng magandáng dalaga. Nagdaang lahát na parang isáng panaguinip.
Nanatili silá sa hindi pag-imíc hanggáng sa dumating sa Malapad-na-bató.
Ang nacapamangcâ cung gabi sa Pasig, minsan man lamang, sa isá riyán sa
mg̃a caayaayang gabíng handóg ng̃ Filipinas, pagca nagsasabog ang buwan,
mulâ sa dalisay na bugháw, ng̃ malungcót na pagpapaalaala; pagca
itinatagò ng̃ dilím ang caimbihán ng̃ mg̃a tao at kinúcublihan ng̃
catahimican ang abáng aling̃awng̃aw ng̃ caniláng tinig; pagca ang
Naturaleza ang tang̃ing nagsasalità, ang mg̃a gayón ang macauunawà ng̃
pinagdidilidili ng̃ dalawáng binatà.
Páhiná 507Nagtútucâ ang carabinero sa Malapad-na-bató, at ng̃ makitang waláng
lamán ang bangcâ, at waláng anó mang idinudulot na sucat niyáng
másamsam, ayon sa dating caugaliang pinaglamnán na ng̃ calahatlahatang
mg̃a carabinero at ng̃ mg̃a carabinerong nang̃aroroon, pinabayaan siláng
macaraan agád.
Hindi rin naman nagsasapantaha ng̃ anó man ang guardia civil sa Pasig,
caya’t hindi silá binagabag.
Nagpasimulâ ng̃ paguumaga ng̃ silá’y dumating sa dagatang noo’y maamo’t
payapang tulad sa isáng calakilakihang salamín. Cumuculimlím ang buwán
at nagcuculay rosa ang Casilang̃anan. Naaninagnagan nilá sa malayò ang
isáng bagay na culay nag-aaboabó, na untiunting lumalapit.
—Dito ang tung̃o ng̃ falúa,—ang ibinulóng ni Elías;—humigâ po cayó at
cayó’y tátacpan co nitóng mg̃a bayóng.
Lalong lumiliwanag at nakikita ng̃ magalíng ang anyô ng̃ sasakyán.
—Lumalagay silá sa pag-itan ng̃ pampáng at natin,—ang ipinahiwatig ni
Elías na nababalisa.
At untiunting binago ang tung̃o ng̃ canyáng bangcâ, na anó pa’t
sumasagwang patung̃o sa Binang̃unan. Nahiwatigan niyá ng̃ malakíng
pang̃ing̃ilabot na nagbabago namán ng̃ tumpá ang falúa, samantalang
sinisigawan siya ng̃ isáng tinig.
Humintô si Elías at nag-isíp-ísip. Malayò pa ang tabí at silá’y
marárating ng̃ bala ng̃ mg̃a fusíl ng̃ falúa. Inacalang magbalíc sa
Pasig; lalong matúlin ang canyáng bangcâ cay sa falúa. Ng̃uni ¡laking
casamáng palad! nakita niyáng nanggagaling sa Pasig ang isáng bangcâ at
námamasdang cumíkinang ang mg̃a capacete at mg̃a bayoneta ng̃ mg̃a
guardia civil.
—Húli na tayo,—ang ibinulóng na namúmutlâ.
Pinagmasdán niyá ang canyáng malalakíng bísig, guinamit ang tang̃ing
pasiyáng nálalabi at nagpasimulâ ng̃ pagsagwán ng̃ boong lacás niyá, na
ang tumpá’y sa dacong pulô ng̃ Talim. Samantala’y sumusung̃aw ang araw.
Dumúdulas sa túbig ang bangcâ ng̃ totoong matúlin; nakita ni Elías, sa
ibabaw ng̃ falúa, na pumípihit, ang ilang taong nacatindíg, na siyá’y
kinácawayan.
Páhiná 508—¿Marúnong po ba cayóng magpalacad ng̃ isáng bangcà?—ang tanóng cay
Ibarra.
—Marunong pô, ¿bakit?
—Sa pagcá’t mapapahamac tayo cung hindi acó tátalon sa túbig at ng̃
silá’y aking iligáw. Hahabulin nilá acó, acó’y mabuting lumang̃óy at
sumisid … silá’y ilálayô co sa inyó, at pagcacágayo’y magpipilit
cayóng lumigtás.
—¡Huwag, matira po cayó at ipagbili natin ng̃ mahál ang ating buhay sa
canilá!
—Waláng cabuluhán, walâ tayong sandata; papatayin tayong tulad sa
maliliit na ibon, ng̃ caniláng mg̃a fusil.
Náring̃ig ng̃ sandaling iyón, ang isáng sa tubig, cawang̃is ng̃
pagpatac sa tubig ng̃ isáng bagay na maínit, na casunód agád-agád ng̃
isáng putóc.
—¿Nakita na ninyó?—aní Elías, at inilagay sa bangcâ ang
sagwán.—Magkikita tayo sa gabíng sinusundan ng̃ Pascó sa
pinaglibing̃an sa inyóng nunong lalaki. ¡Lumigtás po cayó!
—¿At cayó pô?
—Iniligtás acó ng̃ Dios sa lalong mahihigpít na mg̃a pang̃anib.
Naghubád si Elías; pinunit ng̃ isáng bála ang canyáng tang̃ang barò at
náring̃ig ang dalawáng putóc. Hindi siyá nagulumihanan, kinamayán ng̃
mahigpít si Ibarra, na nananatilí sa pagcahigà sa bangcâ; tumindíg at
lumucsó sa tubig na itinúlac muna ng̃ paá ang muntíng sasakyán.
Náring̃ig ang iláng sigáw, at hindi nalaon at sa malayô-layô ng̃ cauntî
ay sumipót ang úlo ng̃ binatà, na parang ibig na huming̃á, at sacâ
mulíng lumubóg sa tubig.
—¡Ayún, ayún siyá!—ang sigawan ng̃ iláng tinig at mulíng humáguing ang
mg̃a bála.
Hinabol siyá ng̃ falúa at ng̃ bangcâ; isáng bahagyang guhit ng̃ bulà ang
siyáng pinagcacakitaan ng̃ canyáng dinaraanan, na anó pa’t nalalao’y
lalong nálalayô sa bangcâ na lulutanglutang na anaki’y waláng tao.
Cailan ma’t sumusung̃aw sa tubig ang lumálang̃oy at ng̃ huming̃á,
pagdaca’y pinagbabarilanan siyá ng̃ mg̃a guardia civil at ng̃ mg̃a
faluero.
Páhiná 509Tumátagal ang paghahabulan; malayò na ang bangcà ni Ibarra, lumalapit
namán sa tabí ang lumálang̃oy, at ang layò na lamang ay may mg̃a
limampóng dipá. Pagód na ang mg̃a gumagaod, datapuwa’t si Elías ay gayón
din, sa pagcá’t madalás isipót ang ulo, at sa ibá’t ibang daco
sumísipot, na wari’y inilíligaw mandín ang mg̃a umuusig sa canyá. Hindi
na itinuturò ng̃ tacsíl na bulâ ng̃ tubig ang dinaraanan ng̃ maninisid.
Minsan pang nakita nilá siyá sa dacong ang layò sa tabí ay sampóng dipá,
binaril siyá nilá …; nagdaan pagcatapos ang mg̃a minuto; walâ ng̃
sumipót uli sa ibabaw ng̃ payapa at waláng taong tubig sa dagátan.
Nang macaraan ang calahating oras, sinasapantahà ng̃ isáng manggagaod na
canyáng námasdan sa tubig, sa malapít sa guílid, ang mg̃a bacás ng̃
dugô, ng̃uni’t umíiling ang canyáng mg̃a casama, sa isáng anyóng hindi
mapagwarì cung sumasang-ayon silá ó hindi.
LXII.
PAGPAPALIWANAG NI PARI DAMASO.
Naguíng waláng cabuluháng mátimbon sa ibabaw ng̃ isáng mesa ang mg̃a
mahahalagáng handóg sa pagcacasál; cahi’t ang mg̃a brillante na nasa
caniláng mg̃a na terciopelong azul, ang mg̃a bordado mang
pinyá, ang mg̃a pieza man ng̃ sutlâ ay hindi nacaaakit sa mg̃a paning̃ín
ni María Clara. Tinítingnan ng̃ dalaga, na hindi nakikita at hindi
binabasa ang pamahayagang nagbabalità ng̃ pagcamatáy ni Ibarra, na
nalunod sa dagátan.
Caguinsagunsa’y naramdaman niyáng dumarapo sa ibabaw ng̃ canyáng mg̃a
matá ang dalawáng camay, tinátang̃nan siyá at isáng masayáng tínig, ang
cay parì Dámaso, ang sa canya’y nagsásalitâ:
—¿Síno acó? ¿síno acó?
Lumucsó si María Clara sa canyáng upuan at pinagmasdán siyáng may
malakíng tácot.
—Tang̃aria, ¿natácot ca ba, há? Hindi mo acó hinihintay, ¿anó?
Talastasín mong naparito acóng galing sa mg̃a lalawigan upang humaráp sa
iyóng casál.
At lumapit na tagláy ang isáng ng̃itì ng̃ ligaya, at inilahad cay María
Clara ang camáy at ng̃ hagcán. Lumapit si María Clarang nang̃ang̃atal at
ilinapit ng̃ boong paggalang ang camáy na iyón sa canyáng mg̃a labì.
—¿Anó ang nangyayari sa iyo, María?—ang tanóng ng̃ franciscano, na
nawalan ng̃ masayáng ng̃itî at napuspós ng̃ balísa;—malamíg ang camáy
mo, namumutlâ ca … ¿may sakit ca ba, bunso co?
At hinila ni parì Dámaso si María Clara sa canyáng candung̃ang tagláy
ang isáng pagliyag na hindi nasasapantaha nino mang canyáng macacaya,
tinangnán ang dalawáng camáy ng̃ dalaga, at siyá’y tinanóng sa
pamamag-itan ng̃ titig.
—Walâ ca na bang catiwalà sa iyóng ináama?—ang itinanóng na ang anyó’y
naghíhinananakit mandín;—halá umupô ca rito’t saysayin mo sa akin ang
mg̃a maliliit na bagay na isinásamà ng̃ iyong loob, gaya ng̃ dating
guinagawa mo sa Páhiná 511akin ng̃ panahóng icaw ay musmós pa, pagca nacacaibig
cang gumawa ng̃ mg̃a muñecang pagkit. Nalalaman mo ng̃ magpacailan man
ay minámahal catá … cailán ma’y hindi catá kinagalitan….
Nawalâ ang magaspáng at bugál-bugál na tinig ni parì Dámaso at ang
humalili ay mairog na anyô ng̃ pananalitâ. Nagpasimula si María Clara
ng̃ pag-iyác.
—¿Tumatang̃is ca ba, anác co? ¿bakit ca ba umíiyac? ¿Nakipagcagalit ca
ba cay Linares?
Nagtakip ng̃ mg̃a taing̃a si María Clara.
—¡Huwág sana ninyó siyáng bangguitín … ng̃ayón!—ang sigáw ng̃
dalaga.
Tiningnán siyá ni parì Dámasong puspós ng̃ pagtatacá.
—¿Aayaw ca bang ipagcatiwalà sa akin ang iyong mg̃a lihim? ¿Hindi ba
laguing pinagsicapang cong bigyáng catuparan ang bawa’t iyong maibigan?
Itining̃ala ng̃ dalaga sa canyá ang mg̃a matáng punô ng̃ mg̃a luhà,
sandaling siyá’y tinitigan, at muling tumang̃is ng̃ malakíng capaitan.
—¡Huwág cang tumang̃is ng̃ ganyán, anác co, sa pagcá’t nagbíbigay sákit
sa akin ang iyong mg̃a luhà! ¡Saysayín mo sa akin ang iyóng mg̃a
ipinagpipighatî; makikita mo cung tunay na minamahal ca ng̃ iyóng
ináama!
Marahang lumapit sa canyá si María Clara, lumuhód sa canyáng paanán,
itining̃alâ sa canyá ang mukháng napapaliguan ng̃ luhà, at saca sinabi
sa canyá ng̃ tinig na bahagyâ ng̃ mawatasan:
—¿Iniibig po ba ninyó acó?
—¡Musmós!
—¡Cung gayó’y … ampunin ninyó ang aking amá at huwág po ninyó acóng
ipacasál!
At saca sinabi ng̃ dalaga ang hulíng pagkikita nilá ni Ibarra, ng̃uni’t
iniling̃id niyá ang lihim ng̃ canyáng paguiguing tao.
Bahagyâ nang macapaniwalà si parì Dámaso sa canyáng náriring̃ig.
—¡Samantalang siyá’y buháy,—ang ipinatuloy ng̃ dalaga,—inacalà cong
lumaban, naghíhintay acó, acó’y umaasa! Ibig cong mabúhay upang
macáring̃ig acó ng̃ mg̃a balitang tungcól sa canyá … ¡datapuwa’t
ng̃ayóng siyá’y pinatáy, walâ na ng̃ang cadahilanan upáng mabuhay acó’t
magcasákit!
Páhiná 512Sinabi niyá ang mg̃a salitáng itó ng̃ madálang, mahinà ang tinig,
banayad, waláng luhà.
—Ng̃uni’t tang̃á, ¿hindi ba macalilibong magaling si Linares cay …?
—¡Nang buháy pa siyá’y macapag-aasawa acó … inaacalà cong magtanan
pagcatapos … waláng hináhang̃ad ang aking amá cung di ang
pakikicamag-ánac! Ng̃ayóng patáy na siyá, sino ma’y hindi macatatawag sa
aking esposa … Nang buháy pa siyá’y mangyayaring acó’y magpacasamâ,
málalabi sa akin ang sayá ng̃ loob sa pagcaalam na siyá’y buháy pa at
marahil maaalaala acó; ng̃ayóng siyá’y patáy na … ang convento ó ang
libing̃an.
Palibhasa’y totoong matindí ang pananalita ng̃ dalaga, nawala cay parì
Dámaso ang masayáng anyô at naggunamgunam.
—¿Lubhâ bang malakí ang pag-ibíg mo sa canyá?—ang itinanóng ng̃
pautál.
Hindi umimic si María Clara. Inilung̃ayng̃ay ni parì Dámaso sa canyáng
dibdib ang canyáng ulo at hindi umimic.
—¡Anác co!—ang biglang sinabi ng̃ tinig na sira;—patawarin mo acó, na
hindi co sinasadya’y aking ipinahamac ang iyong caligayahan. Ang
mangyayari sa iyo sa hinaharap ang aking iniisip, minimithî co ang iyong
caligayahan. ¿Paano ang aking pagpapahintulot na pacasál icaw sa isáng
tagá rito, upang icaw ay aking mapanood ná esposang cahabaghabág at
ináng culang palad? Hindi co maialís sa iyóng ulo ang iyóng pagsintá,
caya’t humadláng acó ng̃ boo cong lacás, guinawa co ang lahát ng̃ lihís
sa catuwiran, dahil sa iyó, sa iyo lamang dahil. Cung icaw ay naguing
asawa niyá, tatang̃is ca pagcatapos, dahil sa calagayang pagca inianác
dito ng̃ asawa mo, na laguing nabibing̃it sa lahát ng̃ pag-api’t
pagpapahirap na waláng calasag sa pagsasanggaláng; cung maguíng iná ca
na’y tatang̃isan mo ang casawiang palad ng̃ iyong mg̃a anác; cung silá’y
papag-aralin mo’t ng̃ dumúnong, inihahandà mo sa canilá ang masacláp na
mararating; maguiguing caaway silá ng̃ religión, at cung magcágayo’y
makikita mo silá sa pagcabitay ó sa pagcapatapon; cung pabayaan mo
namáng mangmáng, makikita mo namáng silá’y tinatampalasan at
sumasacaimbihán! ¡Hindi co ng̃a mangyaring maitulot! Dahil dito’y
inihahanap catá ng̃ isáng asawang macapaghahandóg sa iyó ng̃ pagca ináng
maligaya ng̃ mg̃a anác na macapag-uutos at hindi mapag-uutusan, na
Páhiná 513macapagpaparusa’t hindi magdaralità…. Nalalaman cong mabait ng̃a ang
yong catoto buhat sa camusmusán, minámahal co siyá’t gayón din ang
canyáng amá, datapuwa’t pinagtamnán co silá ng̃ gálit, mula ng̃ makita
cong silá ang maguiguing dahil ng̃ iyong casawaliang palad, sa pagcá’t
catá’y minamahal, catá’y pinacasisintá, catá’y iniibig na cawang̃is ng̃
pag-ibig sa isáng anác; waláng umiirog sa akin cung di icaw na ng̃a
lamang; napanood co ang iyóng pag-lakí; hindi nacararaan ang isáng oras
na hindi catá inaalaala; napapanaguinip co icaw; icaw ang tang̃ing
catuwaan co….
At tumang̃is si parì Dámasong tulad sa isáng musmós.
—¡Cung gayón, cung acó’y inyóng minámahal, huwag po sanang ipahamac
ninyó acó magpacailán man; patáy na siyá, ibig cong mag-monja!
Itinuon ng̃ matandâ ang noo sa canyáng camáy.
—¡Mag-monja, mag-monja!—ang inulit ulit.—Hindi mo nalalaman, anác co,
ang pamumuhay, ang talinghagang nagcúcubli sa loob ng̃ mg̃a pader ng̃
convento, hindi mo nalalaman! Macalilibong iniibig cong mapanood cong
icaw ay nagcacasákit sa mundo, cay sa makita co icaw na nacuculong sa
convento. Sa mundo’y máriring̃ig ang iyong mg̃a daíng, doo’y wala cung
di ang mg̃a pader … ¡Icaw ay magandá, totoong magandá, hindi ca
sumilang sa maliwanag upang icaw ay másoc sa pag-momonja, upang maguing
esposa ca ni Cristo! Maniwalà ca sa akin, anác co, kinacatcat na lahát
ng̃ panahón; macalilimot ca cung malaon, iibig ca, iibig ca sa asawa mo
… cay Linares.
—¡O ang convento ó … ang camatayan!—ang inulit ni María Clara.
—¡Ang convento, ang convento ó ang camatayan!—ang mariing sabi ni parì
Dámaso.—María, matanda na acó, hindi na mangyayaring tumagál pa ang
aking pagcacaling̃a sa iyo’t sa iyóng capanatagan…. Humirang ca ng̃
ibang bagay, humanap ca ng̃ ibáng sisintahin, ibáng binatà, cahi’t na
sino, datapuwa’t huwag lamang ang convento.
—¡Ang convento ó ang camatayan!
—¡Dios co, Dios co!—ang isinigaw ng̃ sacerdote, na tinacpan ng̃ mg̃a
camáy ang ulo;—pinarurusahan mo acó, anóng gagawin! datapuwa’t
caling̃ain mo ang aking anác na babae!…
Páhiná 514At lining̃ón ang dalaga:
—¿Ibig mong maguing monja? maguiguing monja ca; aayaw acong mamatáy
icaw.
Hinawacan ni Maria Clara ang canyang dalawáng camay, pinisíl, hinagcán
at lumuhod.
—¡Ináama co, ináama co!—ang inulit-ulit.
Umalis pagcatapos si parì Damasong mapangláw, nacatung̃ó at nagbúbuntong
hining̃á.
—¡Dios, Dios, tunay ng̃ang nabubuhay ca, yamang acó’y iyóng
pinarurusahan! ¡ng̃uni’t manghiganti ca sa akin at huwag mong pahirapan
ang waláng casalanan, iligtás mo ang aking anác!
LXIII.
ANG GABING SINUSUNDAN NG̃ PASCO NG̃ PANG̃ANG̃ANAC.
Sa itaas, sa balisbís ng̃ isáng bundóc, sa tabí ng̃ isáng agúsan,
natatago sa guitnâ ng̃ mg̃a cahoy ang isáng dampâ na nacalagay sa ibabaw
ng̃ mg̃a licolicong punò ng̃ mg̃a cahoy. Sa ibabaw ng̃ canyáng bubóng na
cúgon ay gumagapang na saganà sa calaguan ang calabaza, na humihitic ng̃
mg̃a bung̃a at ng̃ mg̃a bulaclác; napapamutihan ang abáng tahanang iyón
ng̃ mg̃a sung̃ay ng̃ usa’t ng̃ mg̃a bung̃ô ng̃ baboy-ramó, na may mg̃a
pang̃il ang ibá. Diyán tumatahan ang isáng mag-ánac na tagalog, na ang
pang̃ang̃aso’t pagpuputól ng̃ cahoy na panggatong ang guinágawa.
Sa lilim ng̃ isáng cahoy, ang nunong lalaki’y gumágawa ng̃ mg̃a walis na
tinting, samantalang naglálagay ang isáng dalaga sa isáng bacol ng̃ mg̃a
itlóg ng̃ inahíng manóc, mg̃a dayap at mg̃a gulay. Dalawáng batà, isáng
lalaki’t isáng babae’y magcasamang naglálaro. May isá pang batàng
lalaking putlain, mukháng namámanglaw, malalaki ang mg̃a matá at malalim
cung tuming̃ín, at siyá’y nacaupô sa ibabaw ng̃ isáng nacahigáng punò
ng̃ cahoy. Mapagkikilala natin sa canyáng namamayat na mukha ang anác na
lalaki ni Sisa, si Basilio, na capatíd ni Crispín.
—Paggalíng ng̃ paá mo,—ang sabi sa canyá ng̃ batang babae;—maglálaro
tayo ng̃ pico-picong-tagúan, acó ang inainahan.
—Saasama ca sa amin sa pag-akyát sa taluctóc ng̃ bundóc,—ang dagdág
ng̃ batàng lalaki;—iinom ca ng̃ dugó ng̃ usáng pinigaan ng̃ catas ng̃
dayap at icaw ay tatabâ, at cung mataba ca na’y tuturuan catá ng̃
paglucso sa magcabicabilang malalaking bató, na na sa ibabaw ng̃ agúsan.
Ng̃uming̃itî ng̃ mapangláw si Basilio, tinítingnan ang súgat ng̃ canyáng
paá at pagcatapos ay ibinabaling ang paning̃in sa araw na mainam na
totoo ang sicat.
—Ipagbili mo ang mg̃a walís na itó,—anáng nunong lalaki sa dalaga;—at
ibilí mo ng̃ anó man ang mg̃a capatid mo, sa pagcá’t Pascó ng̃ayón.
Páhiná 516—¡Mg̃a reventador, ibig co ng̃ mg̃a reventador!—ang sigáw ng̃ batàng
lalaki.
—¡At ibig co namán ang isáng ulong mailagáy co sa aking manica!—ang
sigáw namán ng̃ batàng babae, at tinangnán sa tápis ang canyáng capatid.
—At icaw, ¿anó namán ang ibig mo?—ang tanóng ng̃ nunò cay Basilio.
Tumindíg itóng nahihirapan at lumapit sa matandáng lalaki.
—Guinoo,—ang sinabi niyá;—¿nagcasakít po palá acóng mahiguít na isáng
buwán?
—Buhat ng̃ masumpong ca naming hindi nacacaalam-tao’t punô ng̃ mg̃a
sugat ay dalawang buwan na sa itaás ang nacararaan; ang isip nami’y
mamámatay icaw….
—¡Gantihín nawa cayó ng̃ Dios; camí po’y totoong mahihirap!—ang mulíng
sinabi ni Basilio; datapuwa’t yayamang Pascó ng̃ayón, ibig cong pa sa
bayan upáng aking tingnán ang aking iná’t capatid na maliit. Marahil
hinahanap nilá acó.
—Ng̃uni’t anác co, hindi ca pa magalíng at malayo ang bayan mo; hindi
ca darating doon sa hating gabí.
—¡Hindi po cailang̃an, guinoo! Marahil po’y totoong namamanglaw ang
aking iná’t capatíd na maliit; sa taón taó’y nagsasamasama camí sa
fiestang itó … ng̃ taóng nagdaa’y isáng isda ang aming kinaing
tatló … ang iná co marahil ay iyác ng̃ iyác ng̃ paghánap sa akin.
—¡Hindi ca darating na buháy sa bayan, batà! Sa gabíng itó’y may
inahíng manóc tayo at tapa ng̃ baboy-ramó. Hahanapin ca ng̃ aking mg̃a
anác na lalaki cung umuwi siláng galing sa parang….
—Marami po cayóng mg̃a anác, at ang aking iná’y wala cung di camíng
dalawá lamang; ¡marahil ipinalalagay na acóng patáy! ¡Ibig co pô siyang
bigyán sa gabíng itó ng̃ galác, ng̃ isáng aguinaldo … isáng anác!
Naramdamán ng̃ matandáng lalaking nangguiguilid ang canyáng luhà,
ipinatong sa ulo ng̃ batàng lalaki ang canyáng camáy at sinabi sa
canyáng nababagbag ang pusò:
—¡Tila ca matandáng tao! Halá, paroon ca na, hanapin mo ang iyong
nanay, ibigay mo sa canyá ang aguinaldo … ng̃ Dios, gaya ng̃ sabi mo;
cung Páhiná 517nalaman co lamang ang pang̃alan ng̃ iyong bayan, sana’y naparoon
acó ng̃ icaw ay may sakit. Lácad na, anác co, at samahan ca nawa ng̃
Dios at ng̃ poong si Jesús. Sasamahan ca ng̃ apó cong si Lucía hanggáng
sa bayang malapit dito.
—¿Bakit, aalis ca ba?—ang tanóng sa canyá ng̃ batàng lalaki.—Diyán sa
ibabá’y may mg̃a sundalo, maraming mg̃a tulisán. ¿Aayaw ca bang makita
ang aking mg̃a reventador? ¡Pum! ¡purumpum!
—¿Aayaw ca ba ng̃ pico-picong taguan?—ang tanóng namán ng̃ batàng
babae;—¿nacapagtago ca na ba? ¿Hindi ba totoong nacatutuwa ang habulin
at magtago?
Ng̃umitî si Basilio; dinampót ang canyáng tungcód at nagsalitáng
nanglálaglag ang mg̃a luhà sa mg̃a matá:
—Bábalic acó agad,—anyá;—dadalhín co rito ang maliit cong capatíd,
makikita ninyó siyá at cayó’y makikipaglarô sa canyá; siyá’y casíng lakí
mo.
—¿Pipilaypilay rin ba cung lumacad?—ang tanóng ng̃ batàng babae;—cung
gayó’y siyá ang ating gagawing iná-inahan sa pico-pico.
—Huwag mo camíng calilimutan,—ang sabi sa canyá ng̃ matandáng
lalaki;—dalhín mo itong tapa ng̃ baboy-ramó at ibigay mo sa iyong
nanay.
Sinamahan siyá ng̃ mg̃a batá hanggáng sa tulay na cawayang nacalagáy sa
ibabaw ng̃ agúsang maing̃ay ang lagaslás.
Pinacapit siyá ni Lucía sa canyáng mg̃a bisig at nawalâ silá sa mg̃a
paning̃ín ng̃ mg̃a batà.
Malicsíng lumacad si Basilio, bagá man may tali ang canyáng binti.
…………………………………………………………..
Humahaguinit ang hang̃ing sa labás at nang̃áng̃aligkig sa guináw ang
mg̃a tagá San Diego.
Niyó’y gabíng sinúsundan ng̃ Pascó ng̃ Pang̃ang̃anác, ng̃uni’t gayón
ma’y malungcót ang bayan. Waláng nacasabit sa mg̃a bintanang isáng farol
man lamang na papel, waláng anó mang caing̃ayan sa mg̃a bahay na
nagbabalità ng̃ casayahang gaya ng̃ mg̃a nacaraang taón.
Sa «entresuelo» ng̃ bahay ni capitang Basilio’y nagsasalitaan sa tabí
ng̃ isáng , ito’t si don Filipo (pinapagcaibigan silá ng̃
pagcapahamac ni don Filipo), Páhiná 518samantalang sa cabiláng namá’y
tumátanaw sa daan si Sinang, ang canyáng pinsang si Victoria at ang
magandáng si Iday.
Nagpápasimula ng̃ pagsicat ang buwáng patunáw sa naaabot ng̃ paning̃in
at pinapagcuculay guintô ang mg̃a alapaap, mg̃a cahoy at mg̃a bahay, at
tulóy nang̃agbibigay ng̃ mahahaba’t wari’y mg̃a fantasmang mg̃a anino.
—¡Hindi cácauntî ang inyóng capalarang lumabás, na alinsunod sa pasyá
ng̃ hucóm ay walang casalanan, sa mg̃a panahóng itó!—ang sabi ni
capitang Basilio cay don Filipo;—tunay ng̃a’t sinunog nilá ang inyóng
mg̃a libro, ng̃uni’t lalong malakí ang nang̃awalâ sa mg̃a ibá.
Lumapit sa ang isáng babae at tuming̃ín sa dacong loob.
Nagníningning ang canyáng mg̃a matá, namamayat ang canyáng mukhâ, lugáy
at gusót ang canyáng mg̃a buhóc, binibigyan siya ng̃ buwán ng̃ cacaibáng
anyô.
—¡Si Sisa!—ang bigláng sinabi ni don Filipo, at saca siyá humaráp cay
capitang Basilio, samantalang lumálayô ang ulól na babae.
—¿Hindi po ba na sa sa bahay siyá ng̃ médico?—ang
itinanóng;—¿gumaling na po ba?
Ng̃umitî ng̃ masacláp si capitang Basilio.
Natacot ang médicong siyá’y isumbóng na caibigan ni don Crisóstomo, at
ang guinawa’y pinaalís si Sisa sa canyáng bahay. Ng̃ayó’y muling
nagpapacabicabila na namáng ulól na gaya ng̃ dati, umaawit, hindi
gumagawâ ng̃ masamâ cang̃ino man at natitira sa gubat….
—¿Anó anó pa po ang mg̃a nangyari sa bayan mulâ ng̃ umalis camí rito?
Nalalaman cong tayo’y may curang bago at bagong alférez….
—¡Catacotacot na mg̃a panahón, umúudlot ang cataohan!—ang ibinulóng ni
capitang Basilio, na ang nacaraan ang iniisip.—Tingnán po ninyó,
kinabucasan ng̃ inyóng pag-alís ay nasumpung̃ang patáy ang sacristang
mayor, nacabitin sa palupo ng̃ canyáng bahay. Dinamdám na totoo ni parì
Salví ang canyáng pagcamatáy at sinamsam na lahát ang canyáng mg̃a
papel.—¡Ah, namatáy rin ang filósofo Tasio, at ibinaón siya sa
libing̃an ng̃ mg̃a insíc.
—¡Cahabaghabag namán si don Anastasio!—ang ibinuntóng hining̃á ni don
Filipo,—¿at ang canyang mg̃a libro?
Páhiná 519—Sinunog na lahát ng̃ mg̃a madasalin, sa pagcá’t sa ganyá’y inaacalà
niláng silá’y mararapat sa Dios. Walâ acong nailigtas cahi’t ang libro
man lamang ni Ciceron … waláng guinawáng anó man ang gobernadorcillo
upang sansalain ang gayóng gawâ.
Capuwà hindi umimíc ang dalawá.
Nariring̃ig ng̃ sandalíng iyón ang awit na cahapishapis at mapangláw ng̃
ulól na babae.
—¿Nalalaman mo ba cung cailán ang casál ni María Clara,—ang tanóng ni
Iday cay Sinang.
—Hindi,—ang isinagót nitó;—tumanggap acó ng̃ isáng sulat ni María
Clara, ng̃uni’t aayaw cong bucsán sa tacot na aking maalaman. ¡Caawaawa
si Crisóstomo!
Ang balità’y cung di cay Linares, si capitang Tiago’y nabitay sana, ¿anó
ang cahihinatnán ni María Clara?—ang pahiwatig ni Victoria.
Nagdaan ang isáng batàng lalaking pipilaypilay; tumatacbóng ang tung̃o’y
sa plaza na pinanggagaling̃an ng̃ awit ni Sisa. Siya’y si Basilio.
Nasumpung̃an ng̃ batà ang canyáng bahay, na waláng tao at guibà;
pagcatapos ng̃ maraming pagtatanóng, ang canyáng nausisa lamang ay ang
canyáng iná’y ulól at nagpapagalagala sa bayan; walâ siyang cabalibalità
cay Crispin.
Kinain ni Basilio ang luhà, linunod ang canyáng pighatî, hindi na
nagpahing̃a’t hinanap ang canyáng iná. Dumatíng sa bayan, ipinagtanóng
ang canyáng iná, at dumatíng ang awit sa canyáng mg̃a taing̃a.
Piniguilan ng̃ culang palad ang pang̃ang̃atál ng̃ canyáng mg̃a bintî at
nag-acalang tumacbó’t ng̃ payacap sa canyáng iná.
Linisan ng̃ ulól na babae ang plaza’t tinung̃o ang tapát ng̃ bahay ng̃
bagong alférez. Ng̃ayo’y gaya rin ng̃ unang may isáng bantay na sundalo
sa pintuan, at isáng ulo ng̃ babae ang siyáng nanung̃aw sa bintanà,
ng̃uni’t hindi na ang Medusa, ng̃ayó’y isáng batà ang gulang; hindi
pawang sawíng palad ang bawa’t alférez.
Nagpasimulâ ng̃ pag-awit si Sisa sa tapat ng̃ bahay, na tinititigan ang
buwang nagduruyan sa isáng lang̃it na azul at napapag-itanan ng̃ mg̃a
alapaap na culay guintô. Nakikita siyá ni Basilio’y hindi macapang̃ahas
lumapit, at marahil hiniPáhiná 520hintay niyáng umalis doon; lumalacad sa
magcabilacabila, ng̃uni’t pinang̃ing̃ilagan ang paglapit sa cuartel.
Pinakikinggang magalíng ng̃ babaeng batà pang na sa sa bintanà ang awit
ng̃ ulól na babae, at ipinag-utos sa bantáy na sundalong papanhikin ang
ulól na iyón sa cuartel.
Pagcakita ni Sisang lumalapit ang sundalo at ng̃ maring̃ig ang tinig
nito, sa malaking tacot ay nagpacatacbótacbó, at ang Dios ang nacacaalam
cung paano ang pagtacbó ng̃ isáng ulól. Sinundán siyá ni Basilio, at sa
pang̃ang̃anib na bacá hindi na niya makita’y tumacbó at nalimutan tulóy
ang sakít ng̃ canyáng mg̃a paá.
—¡Tingnán na ng̃a lamang ninyó cung paano ang paghabol ng̃ batàng iyán
sa ulól na babae!—ang sigáw na nagagalit ng̃ isáng alilang babae, na na
sa daan.
At ng̃ makita niyáng ipinagpapatuloy ang paghagad sa ulól na babae,
dumampót ng̃ isáng bató’t inihaguis sa batà, at sinabi:
—¡Ayán ang iyó! ¡pagcasayangsayang at natatalì ang áso!
Naramdamán ni Basilio ang isáng pucól sa canyáng ulo, ng̃uni’t nagtuloy
ng̃ pagtacbó at hindi inalumana. Tinátahulan siyá ng̃ mg̃a áso,
sumisigaw ang mg̃a gansâ, binúbucsan ang mg̃a ibáng bintanà at may
sumusung̃aw na isáng mapagusisa, at sinásarhan namán ang ibáng bintana,
sa pang̃ang̃anib na bacâ iyo’y cawang̃is din ng̃ gabi ng̃ mg̃a
caguluhan.
Dumatíng silá sa labás ng̃ bayan. Nagpasimulà si Sisa ng̃ paghinà ng̃
pagtacbó; malakíng totoó ang calayuan niyá sa humahabol sa canyá.
—¡Nanay, acó pô!—ang isinigáw sa canyá ng̃ siyá’y mátanawan.
Bahagyâ lamang náring̃ig ng̃ ulól na babae ang tinig ay nagpasimulâ na
namán ng̃ pagtácas.
—¡Nanay, acó pô!—ang isinigáw ng̃ bata na waláng pagcasiyahan sa
pighatî.
Hindi nacácaring̃ig ang ulól na babae, sinúsundan siyá ng̃ anác na
humihing̃al. Naraanan na nilá ang mg̃a pananím at malapit na silá sa
gubat.
Nakita ni Basiliong pumasoc sa gubat na iyón ang canyáng iná at siyá’y
pumasoc namán. Ang mg̃a damó, ang maliliit na cahoy, ang matiníc na mg̃a
Páhiná 521yantóc at ang mg̃a ugát na umuutláw sa lupá ay nang̃agsisihadláng sa
tacbó ng̃ dalawá. Sinúsundan ng̃ anác ang naaaninagnagán niyáng catawán
ng̃ canyáng iná, na manacanacang liniliwanagan ng̃ mg̃a sínag ng̃ buwang
pumapasoc sa mg̃a pag-itan ng̃ mg̃a sang̃á. Yaón ang talinghagang gubat
ng̃ familia ni Ibarra.
Macailang natisod at nárapâ ang batà, ng̃uni’t tumítindig, hindi
nagdaramdam sakít; ang boong caluluwa niyá’y pumatung̃o sa canyáng mg̃a
matá, na sumúsunod sa anyô ng̃ irog niyáng iná.
Caniláng dinaanan ang ílat na bumubulong ng̃ matimyás; ang mg̃a tiníc
ng̃ cawayang nang̃ahulog sa putic ng̃ pampáng ay tumitimo sa mg̃a paá
niyáng hubád: hindi humihintô si Basilio upáng bunutin ang mg̃a tiníc na
iyón.
Nakita niyá ng̃ boong pagtatacá na tinutung̃o ng̃ canyáng iná ang
malagóng parang at pumasoc sa pintóng cahoy na pangsará sa
pinaglibing̃an ng̃ matandáng castilà sa paanán ng̃ balitì.
Binantâ ni Basiliong siyá’y pumasoc namán, ng̃uni’t nasunduan niyáng
nacasará ang pintô. Ipinagsasanggalang ang pintóng iyón ng̃ ulól na
babae, ng̃ canyáng mg̃a payát na bísig at gusamót na ulo, na anó pa’t
pinapananatili ng̃ canyáng boong lacás sa pagcásara.
—¡Nanay, acó pô, acó pô, acó’y si Basilio, ang inyóng anác!—ang sigáw
ng̃ batang hapô na, at nagpacálugmoc.
Datapuwa’t hindi nagluluwag ang ulól na babae; isinisicad ang canyáng
mg̃a paá sa lupà at ipinaglalabang mainam ang pintô.
Sinuntóc ni Basilio ang pintô, inihahampas doon ang ulong napapaliguan
ng̃ dugô, umiyác, ng̃uni’t waláng cabuluháng lahát. Nagtindíg ng̃ boong
hírap, pinagmasdán ang pader at iniisip niyáng canyáng hagdanán,
ng̃uni’t walâ siyáng nasumpung̃ang magawang hagdán. Nilibot niyá, ng̃
magcágayon, at nakita niyá ang isáng sang̃á ng̃ malungcót na cahoy na
humahalang sa isá namang sang̃á rin ng̃ ibang cahoy. Nag-ukyabít siyá:
gumágawâ ng̃ cababalaghán ang canyáng pagsintáng-anác, nagpalipatlipat
siyá sa mg̃a sang̃á hanggang sa dumating sa balitì, at napanood pa
niyáng itinutuon ang ulo ng̃ canyáng iná sa pintô.
Náring̃ig ni Sisa ang ing̃ay na guinágawâ ni Basilio sa mg̃a sang̃á,
luming̃ón at nag-acalang tumacas, ng̃uni’t nagpatihulog sa cahoy ang
anác, niyácap niyá ang canyáng iná at pinuspós ng̃ halíc, at hinimatáy
pagcatapos.
Páhiná 522Námasdan ni Sisa ang noóng napapaliguan ng̃ dugô; yumucód sa canyá, ang
mg̃a matá ng̃ babae’y tila mandín tatacas sa kinálalagyan, pinagmasdan
siyá sa mukhâ at ang mg̃a namúmutlang pagmumukháng iyó’y siyáng pumagpág
ng̃ bait na gumugupiling sa canyáng mg̃a utac ng̃ ulo, may sumipót na
tulad sa isáng kisláp sa canyáng pag-iisip, nakilala ang canyáng anác
at, nagpacabigáybigáy ng̃ isáng sigáw, at pagcatapos ay nahandusay sa
hinimatáy na batàng canyáng niyayacap at hináhagcan.
Nanatiling hindi cumikilos ang iná at ang anác….
Nang pagsauláng-tao si Basilio’y nakita niyang hindi nacacaalam tao ang
canyáng iná. Tinawag niyá ang canyáng iná, canyáng ipinang̃alan ang
lalong matitimyás na palayaw, at ng̃ mamasid niyáng hindi naguiguising
at hindi man lamang humihing̃a’y nagtindig, tinung̃o ang agos at cumuha
ng̃ cauntíng túbig na canyáng inilagáy sa binalisungsóng na dahon ng̃
saguing, at canyáng winiligán ng̃ tubig na iyon ang namumutláng mukhà
ng̃ canyáng iná. Ng̃uni’t hindi cumilos ng̃ camunti man lamang ang ulól
na babae, nananatili sa pagcapikit.
Pinagmasdán siyá ni Basiliong nagugulat; idinaiti ang canyáng taing̃a sa
pusò ng̃ babae; ng̃uni’t ang payát at lantá ng̃ dibdib ay malamig at
hindi tumitiboc: inilagáy niyá ang canyáng mg̃a labì sa mg̃a labì ng̃
canyáng iná ay walâ siyáng naramdamang camunti man lamang na paghing̃á.
Niyacap ng̃ culang palad ang bangcáy at tumang̃is ng̃ boong capaitan.
Lumiliwanag ang buwan sa lang̃it ng̃ boong cadakilaan, nagbubuntong
hining̃á ang mahinhíng amihan sa paghihip at humuhuni ang mg̃a cagaycáy
sa ilalim ng̃ mg̃a damó.
Ang gabíng pawang caliwanagan at catuwaan sa lubháng maraming mg̃a
musmós, na sa mainit na sinapupunan ng̃ mg̃a casambahay ipinagdiriwang
ang fiestang lalong may mg̃a matatamis na nagugunitá; ang fiestang
nagpapaalaala ng̃ unang titig ng̃ pagsintá na ipinadalá ng̃ lang̃it sa
lupà; sa gabíng iyáng ang lahát ng̃ magcacasambahay na mg̃a binyaga’y
cumacain, umiinom, sumasayaw, umaawit, tumatawa, naglálarò, sumisinta,
nang̃aghahalican … sa gabíng iyán, na sa mg̃a lupaíng malalamíg ay
nagtátaca ang camusmusan sa warí’y himaláng cahoy na pino, na humihitic
ng̃ mg̃a ilaw, mg̃a manica, mg̃a matamis at makiPáhiná 523kintáb na palarang
papel, na pinanonood ng̃ nang̃asisilaw na mabibilog na mg̃a matáng
kinaaninuhan ng̃ pagca waláng malay, ang gabíng iyá’y waláng idinudulot
cay Basilio cung di isáng pang̃ung̃ulila. ¿Sino ang nacacaalam? Marahil
sa bahay ng̃ malungcuting si parì Salví ay nang̃aglalarô rin ang mg̃a
batà, marahil ay caniláng inaawit:
Ang batà’y tumang̃is at humibíc ng̃ di anó lamang, at ng̃ tuming̃alâ
siyá’y canyáng nakita sa canyáng haráp ang isáng tao na pinagmamasdan
siyáng waláng imíc. Tinanóng siyá ng̃ hindi kilalang lalaking iyón ng̃
marahan:
—¡Icaw ba ang anác!
Tumang̃ô ang batà.
—¿Anó ang inaacalà mong gawín?
—¡Ilibíng!
—¿Sa libing̃an?
—Walà acóng salapî, at bucód sa roó’y hindi ipahihintulot ng̃ cura.
—¿At paano?
—Cung tulung̃an sana ninyó acó….
—Mahinang mahina acó,—ang sagót ng̃ hindi kilalá, na untiuntíng
nagpacahandusay sa lupà, na nininiin ng̃ dalawáng camáy; may sugat acó,
dalawáng araw ng̃ hindi acó cumacain at hindi acó natutulog … ¿Walâ
bang ibáng napaparito ng̃ayóng gabí?
Nanatili ang taong iyón sa pagdidilidili at pinagmamasid ang mahalagáng
pagmumukhâ ng̃ batàng lalaki.
—¡Pakinggán mo!—ang ipinagpatuloy na ang tinig ay lalong mahina;
marahil ay patáy na rin acó bago sumicat ang araw … Sa may mg̃a
dalawampóng hacbáng buhat dito, sa cabiláng ibayo ng̃ batis na itó, may
nacatimbóng maraming cahoy na panggatong; dalhín mo rito,
pagpatungpatung̃in mo, ilagáy mo sa ibabaw ang aming mg̃a bangcáy,
tacpán mo ng̃ cahoy rin at sacâ mo susuhan ng̃ apóy, ng̃ maraming apóy,
hanggáng sa cami’y maguing abó….
Nakikinig si Basilio.
Páhiná 524—Pagcatapos, cung sacali’t walâ sino mang dumatíng … huhucay ca rito,
macacasumpong ca ng̃ maraming guintô … at ang lahát na iyá’y iyo.
¡Mag-aral ca!
Nalalao’y lalong hindi mawatasan ang tinig ng̃ hindi kilaláng tao.
—Hayo’t humanap ca ng̃ cahoy … ibig cong tulung̃an catá.
Yumao si Basilio, humaráp sa Silang̃anan ang hindi kilalá at bumulóng na
wari’y nagdárasal:
—¡Mamamatay acóng hindi co nakikitang numingníng ang liwaywáy sa lupàng
aking tinubuan!… ¡cayóng mang̃acacakita ng̃ liwaywáy na iyan, batiin
ninyó siyá … huwag ninyóng limutin ang mg̃a nahandusay sa boong
magdamág!
Itinaás ang mg̃a matá sa lang̃it, gumaláw ang canyáng mg̃a labíng
anaki’y bumúbulong ng̃ isáng dalang̃in, tumung̃ó pagcatapos at
untiuntíng nahandusay sa lupà….
Nang macaraan ang dalawang oras, si hermana Rufa’y na sa sa batalán ng̃
caniláng bahay at guinagawa ang paghihilamos na caugalian pagcacaumaga,
upang pumaroon sa misa. Tinátanawan ng̃ mapamintacasing babae ang
calapít na gubat at canyáng nakitang may pumapaimbulog na nalululong
macapál na úsoc; nagcunót ang mg̃a kilay at, punô ng̃ banál na galit, ay
nagsalitâ:
—¿Sino cayà ang hereje na sa araw ng̃ fiesta’y nagcacaing̃in? Cayà
dumarating ang maraming mg̃a capahamacán. ¡Tingnán mong pa sa Purgatorio
ca, at makikita mo cung cucunin catá roon, hamac na tao!
PANGWACAS NA BAHAGUI.
Sa pagcá’t buhay pa ang marami sa mg̃a taong sinaysay namin ang caniláng
mg̃a guinawâ sa casulatang itó, at sa pagca namán nang̃awalâ na sa ating
mg̃a matá ang mg̃a ibá sa mg̃a taong iyón, hindi ng̃â mangyayaring
malagyán namin ng̃ tunay na pangwacás na bahagui ang aclát na itó. Sa
icagagaling ng̃ tao’y papatayin namin ng̃ boong galac ang lahát ng̃ mg̃a
taong sinaysáy namin dito, na aming sisimulan cay parì Salví at
wáwacasan namin cay doña Victorina, datapuwa’t hindi mangyayari …
¡mg̃a buháy silá! yamang hindi camí cung di ang lupaíng itó rin lamang
ang siyáng sa canilá’y magpapacain….
Mulà ng̃ pumasoc sa convento si María Clara’y iniwan ni parì Dámaso ang
bayang dating canyáng kinalalagyan at sa Maynilà na siya tumitira, na
gaya rin namán ni parì Salví, na samantalang naghíhintay ng̃
catungculang pagca Obispo ó Arzobispo’y manacánacang nagsesermon sa
simbahan ng̃ Santa Clara, at sa convento nitó, ng̃ Santa Clara sa
macatuwid, siyá’y gumaganap ng̃ isáng mataas na catungculan. Hindi pa
maraming buwan ang nacararaan ay tumanggáp si parì Dámaso ng̃ utos ng̃
cagalanggalang na parì Provincial upáng ganapín ang pagcucura sa isáng
malayong lalawigan. Ayon sa sábiha’y nápacalaki ang canyáng tinamóng
samâ ng̃ loob sa bagay na iyón, caya ng̃a’t kinabucasa’y násumpung̃ang
patáy siya sa canyáng tinutulugan. Ang sabi ng̃ ibá’y namatáy sa
, anáng ibá’y sa bang̃ung̃ot, ng̃uni’t pinaram ng̃ médico ang
pag-aalinlang̃an, sinaysáy niyáng biglâ raw namatáy.
Alin man sa mg̃a bumabasa sa ami’y hindi makikilala ng̃ayón cung
caniláng makita si capitang Tiago. Iláng linggó pa muna bago magmonja si
María Clara’y nangyari sa canyá ang isáng malakíng panglulupaypay ng̃
calooban, na anó pa’t nagpasimulâ siyá ng̃ pamamayat at naguing totoong
malungcutin, mapaglininglining at culang tiwalà, tulad sa canyáng
naguing caibigang si capitang Páhiná 526Tinong. Nang másara na ang mg̃a pintuan
ng̃ convento ng̃ Santa Clara’y caracaracang ipinag-utos sa canyáng
nahahapis ng̃ di anó lamang na pinsang si tía Isabel, na tipunin at
cunin ang lahat ng̃ bagay na naguing pag-aarì ng̃ canyáng anác at ng̃
canyáng nasirang asawa, at siyá’y pumaroon sa Malabón ó sa San Diego, sa
pagcá’t sa haharaping panahó’y ibig niyáng mamahay na mag-isá. Nagsákit
ng̃ catacottacot sa liampó at sa pagsasabong, at nagpasimulâ ng̃
paghitít ng̃ opio. Hindi na na pa sa sa Antipulo at hindi na rin
nagpapamisâ; ikinatutuwang totoo ng̃ canyáng matandáng babaeng
capang̃agáw, na si doña Patrocinio, ang canyáng pagdiriwang, sa
pamamag-itan ng̃ paghilíc samantalang siyá’y nakikinig ng̃ mg̃a sermón.
Cung manacânaca’y maglacádlacád cayó, cung dacong hapon, sa únang daan
ng̃ Santo Cristo, makikita ninyóng nacaupô sa tindahan ng̃ isáng insíc
ang isáng maliit na tao, nanínilaw, payát, hucót, malalalim ang mg̃a
mata at anyóng nag-áantoc, culay marumi ang mg̃a labi at ang mg̃a cucó
at tumíting̃in sa tao ng̃ wari’y hindi nakikita. Pagdatíng ng̃ gabí’y
makikita ninyó siyáng tumindíg ng̃ boong hirap, at nanúnungcod na
pinatutung̃uhan ang isáng makipot na daan, pumapasoc sa isáng maliit na
bahay na marumí at sa ibabaw ng̃ pintô nitó’y nababasa ang malalakíng
letrang mapupula: FUMADERO PUBLICO DE ANFION. Itó’y yaóng totoong
cabalitaang si capitang Tiago, na ng̃ayó’y lubós ng̃ nacalimutan ng̃
lahát, na anó pa’t patí ng̃ sacristán mayor ay hindi na siyá naaalaala.
Idinagdag ni doña Victorina sa canyáng mg̃a culót na buhóc na postizo at
sa canyáng pag-aandaandalusahan, pakikiwang̃is bagá sa mg̃a tagá
Andalucía sa pagsasalitâ, ang bagong caugaliang siyá ang nang̃ang̃asiwà
sa pagpapalacad ng̃ mg̃a cabayo ng̃ coche, at pinipilit niyáng si don
Tiburcio’y huwag cumílos. Sa pagcá’t maraming nangyayaring capahamacan
dahil sa cahinaan na ng̃ canyáng mg̃a matá, ng̃ayó’y gumagamit siyá ng̃
«quevedo» (salamin sa mg̃a matáng isinisipit sa ilóng ang pinacatangcáy)
na nagbibigay sa canyá ng̃ anyóng naguing cabalitaan. Hindi na muling
natawag ang doctor upang gumamót cang̃ino man, napapanood siyá ng̃ mg̃a
alilang waláng ng̃ipin sa maraming araw ng̃ isáng linggó, bagay, na
alinsunod sa talastás na ng̃ mg̃a bumabasa’y masamáng tandâ.
Ang tang̃ing tagapagtanggól ng̃ culang palad na itó, na si Linares, ay
maPáhiná 527laon ng̃ nagpapahing̃alay sa Pacò, sa pagcá’t pinatáy siyá ng̃
pag-iilaguín at ng̃ masasamáng guinágawâ sa canyá ng̃ canyáng hipag.
Napasa España ang nagdiwang na alférez, na ang catungcula’y teniente na
may gradong comandante, at iniwan ang canyáng mairog na asawa sa canyáng
barong franela, na hindi mapagsiyasat cung anó na ang culay. Nang makita
ng̃ cahabaghabag na Ariadna ang pagcápabayà sa canyá, namintacasi ring
gaya ng̃ anác na babae ni Minos cay Baco at sa pakikipacatoto sa tabaco,
na anó pa’t nang̃ing̃inom at humihitít ng̃ boong alab ng̃ loob, na hindi
na lamang ang mg̃a nagdádalaga ang sa canyá’y natatacot, cung di namán
ang mg̃a matatandang babae’t ang mg̃a batà.
Marahil mg̃a buhay pa ang ating mg̃a cakilala sa San Diego, sacali’t
hindi silá nang̃amatáy sa pagputóc ng̃ vapor «Lipa» na nagpaparoo’t
parito sa lalawigan. Sa pagcá’t sino ma’y waláng nang̃asiwà upang
maalaman cung sinosino ang mg̃a caawâawang namatáy sa gayóng
capahamacán; at cung canicanino ang mg̃a hìta at mg̃a camáy na sumabog
sa pulô ng̃ Convalecencia at sa mg̃a pampáng ng̃ ilog, lubós na hindi
nalalaman namin cung napasama ó hindi sa nang̃amatáy na iyón ang alin
man sa mg̃a cakilala ng̃ mg̃a mambabasa sa amin. Natutuwà na camí at
gayon din ang gobierno at ang mg̃a pámahayagan ng̃ panahóng iyón, sa
pagcacalám na ang iisaisang fraileng nacasacáy sa vapor ay nacaligtás,
at walâ na camíng hinihing̃ing ibá pa. Ang pang̃ulo sa amin ay ang buhay
ng̃ banál na mg̃a sacerdote, na papanatilihin nawà ng̃ Dios ang caniláng
paghaharì sa Filipinas sa icagagaling ng̃ aming mg̃a caluluwa.[282]
Tungcól cay María Clara’y walà ng̃ naguíng balitang anó pa man, liban na
lamang sa anaki’y siyá’y iniing̃atan ng̃ libing̃an sa canyáng
sinapupunan. Ipinagtanóng naming macailan siyá sa iláng taong may
malalaking capangyarihan sa santo convento ng̃ Santa Clara, ng̃uni’t
sino ma’y waláng nag-ibig magsabi sa amin ng̃ isá man lamang salità,
cahi’t ang mg̃a masalitang madasaling tumátanggap ng̃ bantóg na fritada
ng̃ atáy ng̃ inahíng manóc, at ng̃ salsa na lalò pang cabaPáhiná 528litaang
tinatawag na «salsa ng̃ mg̃a monja», na guinágawâ ng̃ matalinong
taga-paglutong babae ng̃ mg̃a Virgen ng̃ Pang̃inoóng Dios.
Gayón man:
Isáng gabí ng̃ Septiembreng umaatung̃al ang bagyó at hináhampas ng̃
canyáng calakilakihang mg̃a pacpác ang mg̃a bahay sa Maynilà;
dumáragundong ang mg̃a culóg sa tuwing sandalî, waláng humpáy halos ang
pagtatangláw ng̃ mg̃a lintíc at kidlát sa mg̃a iniwáwasac ng̃ buhawi at
naglulubog sa mg̃a namamayan sa caguicláguicláng tacot. Napapanood sa
liwanag ng̃ kidlát ó ng̃ lintíc na nagpapakilwágkilwág, na tulad sa
áhas, ang paglipád ng̃ isáng panig ng̃ bubung̃an ó ng̃ isáng bintana na
dalá ng̃ hang̃in, ang pagcáguibâ ng̃ bahay na cakilakilabot ang
lagapacan: waláng isáng coche at waláng isáng taong lumalacad sa mg̃a
daan. Pagca náriring̃ig sa malayò ang paós na ugong ng̃ culóg na inuulit
ng̃ macasangdaan ng̃ aling̃awng̃aw, cung magcágayo’y nariring̃ig ang
pagbubuntóng-hininga ng̃ hang̃ing umiipoipo sa ulán, na siyáng gumágawâ
ng̃ ulit-ulit na sa mg̃a nacasarang dahon ng̃ bintanang
capís.
Dalawang guardia ang sumisilong sa isáng bagong guinagawang bahay sa
malapit sa convento: isáng sundalo’t isáng .
—¿Anó ang atang guinágawâ rito?—ang sabi ng̃ sundalo;—sino ma’y
waláng lumalacad sa daan … dapat tayong pumaroon sa isáng bahay;
tumatahan ang babae co sa daang Arzobispo.
—Malayolayô rin buhat dito hanggáng doon at mababasâ tayo,—ang sagót
ng̃ .
—¿Anó ba ang cabuluhan noon, huwág lamang patayín tayo ng̃ lintíc?
—¡Bah! huwág cang mag-alaala; dapat magcaroon ang mg̃a monja ng̃ isáng
«pararayo» upang silá’y máligtas.
—¿Siyá ng̃a ba?—anáng sundalo,—ng̃uni’t anóng cabuluhan ng̃
pararayo’y ng̃itng̃it ng̃ dilím ang gabí?
At tuming̃alâ upang macakita sa cadiliman: ng̃ sandaling iyó’y cumináng
ang isáng kidlát na inulit at pagdaca’y sinundán ng̃ malacas at
calaguimlaguim na culóg.
Páhiná 529—¡Nacú! ¡Susmariosep!—ang bigláng sinabi ng̃ sundalo, na nagcucruz at
tulóy hinihila ang canyáng casama;—¡umalís tayo rito!
—¿Anó ang nangyayari sa iyó?
—¡Tayo na, umalís tayo rito!—ang inúlit ng̃ sundalo na nagtataguctucan
ang ng̃ipin sa tacot.
—¿Anó ang nakita mo?
—¡Isáng fantasma!—ang ibinulóng na nang̃áng̃atal ang boong catawán.
—¿Isáng fantasma?
—¡Sa ibabaw ng̃ bubung̃an … marahil siyá ang monja na naglíligpit ng̃
mg̃a bága sa boong gabi!
Tuming̃alâ ang at ibig niyáng makita.
—¡Jesús!—ang bigláng sinabi at siyá nama’y nagcruz.
Siyá ng̃â namán, sa makináng na ilaw ng̃ kidlát ay canyáng nakita ang
isáng anyóng taong nacatindíg, halos sa palupo ng̃ bahay, nacataas sa
lang̃it ang mukhà’t ang mg̃a kamáy, na para manding humíhing̃î sa canyá
ng̃ awa. ¡Mg̃a lintíc at culóg ang itinútugón ng̃ lang̃it!
Nang macatapos ang ugong ng̃ culóg ay náring̃ig ang isáng mapangláw na
daíng.
—¡Hindi gawâ ng̃ hang̃in ang daing na iyán, iyá’y sa fantasma!—ang
ibinulóng ng̃ sundalo, na siyáng canyáng pinacatugón sa guinawang sa
canyá’y pagpindót ng̃ canyáng casama.
—¡Ay! ¡ay!—ang naglulumampas na daíng sa hang̃in at nang̃ing̃ibabaw sa
ing̃ay ng̃ ulán: hindi matacpán ng̃ mg̃a haguinít ng̃ hang̃in ang
matamís at cahabaghabag na tinig na iyóng puspós ng̃ capighatîan.
Mulíng cumináng ang isáng kidlát na nacasisilaw ang tindí.
—¡Hindi, hindi fantasma!—ang bigláng sinabi ng̃ ;—mulí
pang nakita co siyá; casinggandá ng̃ Virgen … ¡Umalís na tayo rito’t
magbigáy álam tayo!
Hindi na hinintay ng̃ sundalong ulitin pa ang pagyacag sa canyá’t
nang̃agsialís ang dalawá.
¿Sino cayâ ang humihibic sa calaguitnaan ng̃ gabí, na hindi inaalintana
ang Páhiná 530malacás na hang̃in, ang ulán at bagyó? ¿sino cayà ang matatacuting
virgeng esposa ni Jesucristo, na nakikilaban sa nang̃agng̃ang̃alit na
bagyó, tubig, lintíc at culóg at hinirang pa namán ang cagulatgulat na
gabí at ang may calayaang lang̃it, upang itaghóy mulà sa isáng
mapang̃anib na cataasan ang canyáng mg̃a daing sa Dios? ¿Linisan cayà
ng̃ Dios ang canyáng templo at aayaw ng̃ dingguín ang mg̃a hibíc sa
canyá? ¿Bacâ cayà hindi macalampás sa bubung̃án ng̃ convento ang mg̃a
mithî ng̃ cáluluwa at ng̃ macapailánglang hanggáng sa trono ng̃ lubháng
Mahabaguin?
Humihip ng̃ boong galit ang bagyó halos sa magdamág; hindi sumicat ang
isá man lamang bituin sa boong gabí; nagpatuloy ang waláng pagcasiyahan
sa hirap na mg̃a ¡ay! na nacacahalo ng̃ mg̃a buntóng hining̃á ng̃
hang̃ing malacás, datapwa’t nasunduan niyáng bing̃í ang Naturaleza’t ang
mg̃a tao; nagpuyát palibhasa ang Dios ay hindi siyá náriring̃ig.
Kinabucasan, ng̃ mapaspás na sa lang̃it ang maiitim na mg̃a alapaap ay
mulíng sumicat ang araw sa guitnâ ng̃ nadalisay na himpapawíd, humintô
sa pintuan ng̃ convento ng̃ Santa Clara ang isáng coche at doo’y nanaog
ang isáng lalaki, na napakilalang siyá’y kinacatawan ng̃ may
capangyarihan at hining̃ing siyá’y pakipag-usapin sa abadesa at sa lahát
ng̃ mg̃a monja.
Ang sabi’y may humaráp na isáng monjang basáng basá at punít-punít ang
suot na hábito, tumatang̃is at isinumbóng ang cakilakilabot na mg̃a
cagagawan at hining̃ing siyá’y tangkilikin ng̃ tao laban sa mg̃a
catampalasanan ng̃ pagbabanalbanalan. Ang sábihan din namá’y totoong
cagandagandahan ang monjang iyon, na may mg̃a matáng ang cagandaha’t
catamisa’y walâ pang nakikitang macacawang̃is.
Hindi siya inampón ng̃ kinacatawan ng̃ may capangyarihan,
nakipagsalitaan itó sa abadesa at iniwan ang monjang iyón at hindi
pinakinggán ang canyáng mg̃a samò at mg̃a luhà. Napanood ng̃ monjang
sinarhan ang pintô pagcalabás ng̃ tao, na gaya marahil ng̃ panonood, ng̃
hinatulang magdusa, ng̃ pagsasará sa canyá ng̃ pintuan ng̃ lang̃it,
sacasacali’t dumating ang araw na maguiguing casíng bang̃ís at mawawalán
ng̃ damdamin ang lang̃it na gaya ng̃ mg̃a tao. Ulól daw ang monjang iyón
ang sabi ng̃ abadesa.
Páhiná 531Hindi marahil nalalaman ng̃ taong iyóng sa Maynilà’y may isáng hospicio
na pinag-aalagaan sa mg̃a nasisira ang isip; ó bacà cayà namán
ipinalálagay niyáng ang convento ng̃ mg̃a monja’y isáng ampunan ng̃ mg̃a
ulól na babae, bagá man hinahacang may catatagáng camangmang̃an ang
taong iyóng upáng macapagpasiya cung sirà ó hindi ang pag-iisip ng̃
isáng tao.
Sinasabi rin namáng baligtád ang ipinasiya ng̃ general J. ng̃ canyáng
mabalitaan ang nangyaring iyón; tinangcâ niyáng tangkilikin ang ulól na
babae caya’t hining̃î niyá itó.
Ng̃unit ng̃ayó’y waláng humaráp na sino mang dalagang cagandagandahang
waláng umampón, at hindi itinulot ng̃ abadesang dalawin at tingnán ang
convento, at sa ganitó’y tumutol siyá sa pang̃alan ng̃ Religión at ng̃
mg̃a Santong Cautusán sa Convento.
Hindi na mulíng napagsalitaanan pa ang nangyaring iyón, at gayón din ang
tungcól sa cahabaghabag na si María Clara.
WACAS ÑG PAGSASAYSAY.
MGA TALABABA:
[1] , ang sabi sa “original” na wicang castilà.
Ang sabing “pátria” ay waláng catumbas sa wícà natin cung dî: ang
tinubuang lupà, ang tinubuan bayan, ang kinaguisnang bayan, ang
kinamulatang bayan, at iba pa. Ng̃uni’t ang sinasabing bayan ò lupà
rito’y saclaw ang boong Sangcapuluang Filipinas, hindî ang lupang Naic ó
bayang Malabon ó lalawigang Tayabas, cung di ang capisanan ng̃ lahat ng̃
bayan, ng̃ lahat ng̃ lalawigan sa boong Sangcapuluang ito, casama ang
mg̃a bundóc, gubat, ilog, dagat at iba pa.—P.H.P.
[2] “Casaysayan ng̃ ano mang nangyayari.” Ipinang̃ung̃usap na
“istoria”; sa pagka’t sa wicang castila’y hindî isinasama ang h sa
pagbasa—P.H.P.
[3] Ang cáncer ay masamáng “bùcol” ó bagâ, na hindî
maisatagalog na “bagâ” ó búcol, sa pagca’t ibang iba sa mg̃a sakit na
itó. Caraniwang napagagaling ang “bagâ” ó búcol, datapowa’t ang “cáncer”
ay hindî. Bawa’t dapuan ng̃ “cáncer” ay namamatay. Wala pang lunas na
natatagpuan ang mg̃a pantás na manggagamot upang mapagalíng ang
“cáncer”, na cung pamagatá’y “carcinoma.” May nagsasabing napagagaling
ang “carcinoma” sa pamamag-itan ng̃ paglapláp sa búcol, cung panahóng
bagong litáw, na walang ano mang itítira, datapuwa’t palibhasa’y hindî
nararamdaman ng̃ may sakít ng̃ carcinoma na siya’y mayroon nito, cung dî
cung malubha na, iyan ang cadahilana’t walâ ng̃ magawâ ang mg̃a
cirujano. Ang caraniwang dinadapuan ng̃ cáncer, carcinoma, ay ang mg̃a
taong bayan at hindi ang taga bukid; at lalong madalas sa babae cay sa
lalakí. Sa suso ó sa bahay-bata madalás dumápò cung sa babae. Ang sakít
na “cancer” ay tinatawag na “Noli me tangere,” na ang cahuluga’y “Howag
acong salang̃ín nino man;” sapagca’t cung laplapin at hindi macuhang
maalís na lahat at may matirang cahi’t gagahanip man lamang ay
nananag-ulî at lalong lumalacas ang paglaganap, tulad sa inuulbusang
halaman, damó ó cahoy na lalong lumálacas ang paglagô, at pagcacagayo’y
lalong nadadalî ang pagcamatay ng̃ may sakit.—P.H.P.
[4] Tinatawag na civilización ang caliwanagan ng̃ isip dahîl sa
pag-aaral ng̃ mg̃a bago’t bagong dunong. Nagpasimula ang tinatawag na
“civilización moderna,” ó bagong civilización, ng̃ icalabinglimang
siglo, at nacatulong na totoo na bagay na ito ang pagcátuclas ng̃
limbagan.—P.H.P.
[5] , ang taong hindi inaanyayaha’y cusang dumádalo sa
isang piguíng. Maraming di ano lamang sa mañg̃a bayanbayan, at
lalonglalo na dito sa Maynilà, ang mañg̃a taong di nating calahì, na
hindî man inaanyayahan ay nagdudumalíng dumaló sa mang̃a piguíng nang
mang̃a filipino, na canilang tinatawag , at ang mang̃a taong
yaong di natin calahì ang siyang tinatawag ni Rizal na mang̃a
sa piguíng.—P.H.P.
[6] Ang catutubong mahusay at dî nagbabagong calacarán ng̃ mg̃a
linikhâ ng̃ Dios—P.H.P.
[7] Nang panahóng sulatin ni Rizal ang Noli me
tangere ay hindi pa umaagos dito sa Maynila ang tubig na inumíng
nanggagaling sa ilog San Mateo at Marikina. Talastas nang madla, na ang
guinugol sa pagpapaagos na ito ay ang ipinamanang salapi, upang iucol sa
ganitong bagay, ni D. Francisco Carriedo, castilang naguíng magistrado
sa Real Audiencia nang una. ¡Salamat sa isáng castílà, sa isáng hindî
nating caláhì ay nagcaroon ang Maynílà ng̃ tubig na totoong
kinacailang̃an sa pamumuhay! Maraming mayayamang filipinong bago mamatay
ay nagpapamana ng̃ maraming salapî at mahahalagáng cayamanan sa mg̃a
fraile ó sa mg̃a monja, datapowa’t hindî nang̃ababalinong magpamana ng̃
anó mang iguiguinhawa ó magagamit sa pamumuhay ng̃ caniláng mg̃a
cababayan. Walâ rin acóng nalalamang nagawáng handóg sa mg̃a filipino
ang mg̃a fraile na macacatulad ng̃ pamana ng̃ dakilang si Carriedo;
gayóng dahil sa mg̃a filipino cayâ yumaman at naguíng macapangyarihan
ang mg̃a fraileng iyan.—¡Culang palad na Filipinas!—Nang di pa umaagos
ang tubig na inumíng sinabi na ay sa ilog Pasig ó sa mang̃a ibáng
nacaliliguid sa Maynilà umiiguib nang inumín at ibá pang cagamitan sa
bahay, sacali’t ang bahay walang ó tipunán ng̃ tubig sa
ulán.—P.H.P.
[8] Ang namamatnugot sa paggawâ ng̃ anó man edificio. Tinatawag
na edificio ang bahay, palacio, simbahan, camalig at iba pa.—P.H.P.
[9] Ang ladrillong parang pinggan ang pagcacayarì.—P.H.P.
[10] Ang “maceta” ay wicang castilà na ang cahuluga’y ang
lalagyán ng̃ lupà na pinagtatamnan ng̃ mg̃a halamang guinágawang
pangpamuti, sa macatuwid ay malî ang tawag na “macetas” sa
halaman.—P.H.P.
[11] Patung̃án ng̃ mg̃a “maceta” ó pátirican ng̃ haligue ó ano
mang bagay.—P.H.P.
[12] Ang capisanan ng̃ guinagamit sa pagcaing cuchara,
cuchillo, tenedor at iba pa.—P.H.P.
[13] Ang sabing “caida” ay wìcang castilà, na ang cahuluga’y
ang pagcahulog, pagcálagpac, pagcárapâ pagcatimbuang, ó ang
kinahuhulugan ó ang laláy ng̃ ano mang bagay; datapuwa’t dito sa
Filipinas, ayawan cung anong dahil, tinatawag na “caida” ng̃ mg̃a
castilà at ng̃ mg̃a lahing castila ang macapanhíc ng̃ báhay.—P.H.P.
[14] Ang panig ng̃ bahay na pinaglálagyán ng̃ mesang
cacanán.—P.H.P.
[15] Mulíng pang̃ang̃anac. Ang panahong nagpasimulâ nang
calaghatian nang Siglo XV, na napucaw sa mang̃a taong tubò sa dacong
calunuran ng̃ Sandaigdigan ang masilacbong pagsisiyasat nang mg̃a
maririkit na guinagáwâ sa una nang mg̃a griego at nang mg̃a
latino—P.H.P.
[16] Bataláng bató, na ang caraniwa’y baldosa ang
tungtung̃an.—P.H.P.
[17] Sa convento ng̃ Antipolo ay may isang cuadrong catulad
nitó.—J.R.
[18] Isáng pabilóg na parang culuong na ang caraniwa’y
pinagagapang̃an ng̃ mg̃a halaman.—P.H.P.
[19] Ang ilawang sang̃asang̃a na ibinibiting may mg̃a pamuting
mg̃a cristal na nagkikislapan.—P.H.P.
[20] Isáng papatung̃ang cahoy, na catulad ng̃ papag na mababà
ang anyô.—P.H.P.
[21] Cahoy na caraniwang tawaguin ng̃ tagalog na “Palo-China.”
Ang cahoy na ito’y caraniwan sa Europa at América. Sumisibol din sa
Benguet, dito sa Filipinas, dahil sa malamíg ang sing̃aw roon.—P.H.P.
[22] Natuclasán ang paggawâ ng̃ “piano” ng̃ siglo XIII at
siyang naguing cahalili ng̃ “clavicordio” at ng̃ “espineta.” Alinsunod
sa anyô at lakí ay tinatawag na piano de mesa, piano de cola, piano de
media cola, piano vertical, piano diagonal at iba pa. Ang piano de
cola’y nacahigang parang mesa, na sa isáng dulo’y malapad at sa
cabiláng dulo’y makitid at isá sa mg̃a lalong mahál ang halagá.—P.H.P.
[23] Tinatawag na larawang “al óleo,” (retrato al óleo) ang
larawang ipinípinta sa pamamag-itan ng̃ mg̃a culay ó pinturang tinunaw
sa lang̃is.—P.H.P.
[24] Sambahan ng̃ mg̃a judío.—P.H.P.
[25] Caraniwang tinatawag na Nuestra Señora ang anó mang
larawan ni Guinoong Santa María, na halos may dî mabilang na pamagát:
Nuestra Señora del Carmen, cung may mg̃a escapulario sa camay; Nuestra
Señora del Rosario, cung may tang̃ang cuintás; Nuestra Señora de la
Correa, cung nacabigkís ng̃ balát, Nuestra Señora de Turumba, Nuestra
Señora de Salambaw at iba pang lubháng napacarami.—P.H.P.
[26] “Hindî carapatdapat” ang cahulugán ng̃ sabing “indigno,”
salitang caraniwang sabihin ng̃ mg̃a nacacastiláan.—P.H.P.
[27] Tinatawag na cadete ang nag-aaral sa isáng colegiong doo’y
itinutúrò ang mg̃a bagaybagay na nauucol maalaman ng̃ isáng militar.
[28] Taga ibáng lúpà, sa macatuwid ay hindî taga Filipinas ang
cahulugán ng̃ sabing “extranjero.” Gayon ma’y dî caraniwang tawaguing
“extranjero” ang insíc, ang castílà, ang turco, ang japonés, ang bombay,
ang colombo at ibá pa; sila’y tinatawag ditong insíc, castílá,
“turkiano,” japón, bombay, colombo. Tinatawag lamang “extranjero” ang
inglés, alemán, francés, suizo at ibá pa, sa pagca’t iniuucol lamang ang
sabing “extranjero” sa mg̃a mang̃ang̃alacal na may malalaking
puhunan.—P.H.P.
[29] Ang bubóng na tablá ng̃ mg̃a sasacyán.
[30] Tinatawag na “paisano” ng̃ mg̃a sundalo ang hindî
militar.—P.H.P.
[31] Caraniwang tinatawag na “biscuit” ang biscochong na sa
mg̃a maliliit na latang nanggagaling sa Inglaterra. Tinatawag dito sa
ating “biscocho” ang mg̃a malulutóng na tinapay, gaya ng̃ tinatawag na
“biscocho y caña” at “biscocho y dulce,” at ang tunay na biscocho’y
tinatawag na “sopas” ng̃ mg̃a dî nacaaalám ng̃ wicang castílà. Ng̃ayo’y
gumágawâ na rito sa atin ng̃ masasaráp na biscochong hindî saból sa mg̃a
nanggagaling sa Inglaterra, ang ni G.J.E. Monroy, ang ni G. Claro Ong at ibá pa. Carapatdapat papurihan ang mg̃a
cababayang itóng naglíligtas sa Filipinas na bomobowís sa mg̃a taga
ibáng lupaín sa pagbilí ng̃ mg̃a bagay na dito’y nagágawâ.—P.H.P.
[32] Marang̃al na general ni Cárlos V at ni Felipe II. Siya ang
nagtagumpáy sa panghihimagsic ng̃ Paises Bajos at nacalupig sa
Fort.—P.H.P.
[33] Ang talaán ng̃ mg̃a oficial at mg̃a púnò sa mg̃a hucbó.
[34] Ang may catungculang umusig sa masasamang tao at
mang̃asiwà sa capanatagán ng̃ mg̃a bayanbayan. Ng̃ panahón ng̃ Gobierno
ng̃ España’y may dalawang bagay na Guardia Civil dito sa Filipinas:
“Guardia Civil” ang pang̃alan ng̃ mg̃a na sa bayanbayan ng̃ mg̃a
lalawigan, at “Guardia Civil Veterana” ang na sa ciudad ng̃
Maynílà.—Pawang mg̃a filipino ang mg̃a sundalo ng̃ Guardia Civil at ng̃
Guardia Civil Veterana, at mg̃a castílà ang mg̃a oficial at ang mg̃a
púnò. Manacánacáng nagcacaroon ng̃ alferez at tenienteng mg̃a filipino.
Ang nahalili ng̃ayon sa Guardia Civil ay ang Policía Insular, na
tinatawag ding Policía Constabularia, at sa Guardia Civil Veterana ay
ang Policía Metropolitana na pawang americano at ang Policía Municipal
na pawang filipino. Bucod sa Guardia Civil at Veterana’y may mg̃a
Cuadrillero pa na pawang filipino ang mg̃a sundalo at pinunò, na ang
caraniwa’y fusil na walang cabuluhán at talibóng ang mg̃a sandata. Ng̃
mg̃a hulíng taón ng̃ Gobierno ng̃ castila’y nagcaroon sa Maynílà ng̃
mg̃a tinatawag na “Guardia Municipal,” na ang dalang sandata’y revolver
at sable. Sa macatuwíd ang mg̃a namamahalà ng̃ catahimican ng̃ mg̃a
namamayan, ng̃ mg̃a hulíng panahón ng̃ mg̃a castilà, dito sa Maynílà’y
ang Guardia Civil Veterana, ang Guardia Municipal at ang Cuadrillero, at
sa mg̃a lalawiga’y ang Guardia Civil at ang Cuadrillero, bucód sa
Policía Secreta na itinatag dito sa Maynílà, hindî co matandaan cung ng̃
taóng 1894 ó 1895.—P.H.P.
[35] Ang nagtuturò sa paaralan.—P.H.P.
[36] Colegio ó paaralang mg̃a fraileng dominico ang may-arì at
silá rin ang nang̃agtuturò.
[37] Tinatawag na “dialéctico” ang gumagamit ng̃ dialéctica.
Ang “dialéctica’y” ang carunung̃ang ucol sa pag iisip-ísip at ang mg̃a
pinanununtunang landás sa bagay na itó.—P.H.P.
[38] Si Santo Domingo de Guzman ang nagtatag ng̃ capisanan ng̃
mg̃a fraileng dominico cayá sila’y tinatawag na mg̃a anác ni
Guzman.—P.H.P.
[39] Ang nananatili sa pakikipanayam sa sangcataohan; ang hindî
sacerdote.
[40] Ang nagpápalagay ng̃ mg̃a paláisipang dapat sagutin at
tutulan sa pang̃ang̃atowiran ng̃ catalo.
[41] Ito’y ang balitang si G. Benedicto de Luna, marunong na
abogadong filipino.
[42] Ang pagtatang̃î at pagbubucod ng̃ pinagmamatuwirang anó
man.
[43] Ang mg̃a inanác ó iniapó ng̃ mg̃a unang senador sa Roma.
[44] Mg̃a fraile.
[45] Si Enrique Heine ay bantóg na poeta at crítico alemán.
Sumulat sa wicang alemán. Ipinang̃anác ng̃ 1796 at namatáy ng̃ 1856.
[46] Ang mg̃a dios sa pinagtapunan.
[47] Ang Tyrol ay isáng magandáng panig ng̃ Suiza at Baviera at
isá sa mg̃a lalawigan ng̃ Austria-Hungría. May siyam na raang libong tao
ang namamayan doon.
[48] Tinatawag na equinoccio ang pagcacaisá ng̃ hábà ng̃ araw
at ng̃ gabí. Nagcacaequinoccio pagpapasimulâ ng̃ signo Aries at
pagpapasimulâ namán ng̃ signo Libra. May equinoccio ng̃ tag-araw, mulâ
sa 20 hanggang 21 ng̃ Marzo, at may equinoccio ng̃ tag-ulan, mulâ sa 22
hanggang 23 ng̃ Septiembre.
[49] Halos talós ng̃ lahát ng̃ fipinong ang cahulugán ng̃
“morisqueta” ay canin; ng̃uni’t ang walâ marahil nacacaalám niyan ay
cung saang wicà nanggaling; sa pagca’t ang sabing morisqueta’y hindî
wicang castilà, hindî tagalog, hindî latín, hindî insíc at iba pa. ¿Ang
mg̃a fraile cayâ ang nagtatag ng̃ salitang iyan?
[50] Sinabi co na sa sa isá sa mg̃a paunawà sa Buhay ni
Rizal na sa pasimulâ ng̃ librong itó na ang sabing “indio” ay
wicang castilà na ang cahuluga’y túbò ó inianác sa India. Ang Filipinas
ay mg̃a pulóng na sa panig ng̃ libutáng tinatawag na “Oceanía,” at ang
India ay na sa panig ng̃ libutáng tinatawag na Asia. Ang tawag na indio
ng̃ mg̃a fraile, ng̃ mg̃a castilà at ng̃ mg̃a lahing putî sa mg̃a túbò
sa Filipinas ay isáng pag-alimura at pagcutyâ sa mg̃a lahing caymanggui.
Caacbáy ng̃ sabing indio ang cahulugang tamád, waláng damdamin, hang̃al,
dugong mabábà, cutad na ísip, ugaling pang̃it, waláng cahihiyan at iba
pang lalong mg̃a casamasamâan. Sacsí nitóng mg̃a sabi co ang mg̃a
sinulat ng̃ mg̃a fraile’t castilà tungcol sa Filipinas. Ng̃uni’t ang
lalong nacatátawa’y ang mg̃a táong túbò rin dito sa Filipinas, na dahil
sa maputî ang caniláng balát ay tumatawag sa capowâ tagritong caymangui
ng̃ indio … ¡Mg̃a dukhang damdamin!—P.H.P.
[51] Ito’y lubós na catotohanan. Ang sumusulat nito’y
nacapang̃umpisal ng̃ panahóng cabataan pa sa isáng fraileng palibhasa’y
bahagyâ ng̃ macawatas ng̃ wicang tagalog, ipinipilit na ang casalanang
ikinucumpisal ay sabihin ng̃ nang̃ung̃umpisal sa mg̃a salitáng
cahalayhalay at magagaang na sa Diccionariong wicang castilà at wicang
tagalog na sinulat ng̃ caniláng capowà fraile.—P.H.P.
[52] Ang mg̃a sinising̃íl sa binyag, casal, tawag, libíng,
campana, ciriales at iba pa.
[53] Ang caraniwang tinatawag na “manong” ó “manang”, galing sa
salitang “hermano” “hermana”. May dalawang bagay na manong, ang manong
na franciscano ó franciscana at manong na dominico ó dominicana.
[54] Dating estancado ang tabaco dito sa Filipinas. Ang
Gobierno ng̃ España ay siyang namímilì ng̃ tabacong dahon sa mg̃a
magsasacá sa mg̃a bayang may pahintulot na magtaním ng̃ tabaco, ang
Gobierno ang nagpapadalá dito sa Maynílà siya ang nagpapagawa ng̃ tabaco
at cigarrillo at siya rin ang nagbibilí. Sino ma’y walang nacabibilí ng̃
tabacong dahon cung dî ang Gobierno at sino ma’y walang nacapagbibilí
ng̃ tabacong dahon, ng̃ tabacong yarì at ng̃ cigarrillo cung dî ang
Gobierno. Sa mg̃a bayang may pahintulot na magtaním ng̃ tabaco’y may
mg̃a cagawad ang Gobierno, na siyang nang̃ang̃atawa’t ng̃ gumalíng ang
taním na tabaco at mag-ani ng̃ marami. Ang Gobiernong mamimili ay siya
ring nagháhalaga ng̃ tabacong dahong canyang biníbili. Ng̃ taóng 1883
ay inalís dito sa Filipinas ng̃ Gobierno ng̃ España ang estanco ng̃
tabaco at binigyang calayaan ang lahat na macapagtaním at macapagbilí
ng̃ tabacong dahon, tabacong yarì ó cigarrillo, at ang inihalili sa
estanco ay iba’t ibang bagay na pagpapabowis sa mg̃a tagarito.—P.H.P.
[55] Alac na Jerez, na nanggagaling sa uvas na inaani sa bayang
Jerez de la Frontera, na sacop ng̃ lalawigang Cadiz, caharian ng̃
España. Ang bayang iyo’y mayaman, nasa tabí ng̃ ilog Guadalete at may
62,009 ang nananahang tao.—P.H.P.
[56] Tinatawag na Evangelio ang mg̃a sinulat ni San Mateo, San
Lucas, San Marcos at San Juan. Ang mg̃a sinulat ng̃ apat na Santong
itó, na dî iba cung dî ang casaysayan ng̃ mg̃a ipinang̃aral at buhay ni
Jesucristo, ang siyang pinagpapatuunan ng̃ mg̃a utos at palatuntunan ng̃
Iglesia Católica Apostólica Romana, ng̃ Iglesia Cismática sa Rusia at sa
Grecia, ng̃ Iglesia Protestante at ng̃ Iglesia Filipina
Independiente.—P.H.P.
[57] Ang cahulugan ng̃ sabing indolente ay ang táong hindî
napupucaw ang loob sa mg̃a bagay na sa iba’y nacasakit. Ang walang
malasakit sa ano man, ang mabagal, ang tamád.
[58] “Bailujan,” galing sa sabing “baile,” sayáw. Ang baile ay
wicang castilà. Ang “bailuhan” ay hindî guinagamit ng̃ mg̃a fraile at
ng̃ mg̃a castilà dito sa Filipinas cung dî ang sabing “baile” pagca ang
sayawan ay sa bahay ng̃ capowà castílà, at “bailujan” pagca ang sayawan
ay sa bahay ng̃ mg̃a filipino. Sa maiclíng sabi, ang cahulugan ng̃
“bailujan” ay sayáw na carapatdapat cutyaín, catawátawá, waláng
cahusayan.
[59] Ang “loto” ay isáng cahoy sa Africa. Anang mg̃a poeta, ang
taga ibang lupaíng macacain daw ng̃ bung̃a ng̃ “loto” ay nacalilimot sa
canyang kinamulatang bayan.
[60] Sa macatuwid baga’y sucat na ang magcaroon ng̃ caunting
pag-iisip.
[61] Caugalian sa mg̃a castilang hindî “usted” (cayó pô) na
guinagamit sa caraniwan, cung dî “Vuestra Reverencia” ó “Vuesarevencia”
(sa cagalanggalang pô ninyo) ang siyang ibinibigay na galang sa mg̃a
fraile sa pakikipag-usap sa canila.
[62] Ipinang̃ung̃usap ng̃ “ereje,” sa pagca’t sa wicang
castila’y hindi isinasama ang h sa pagbasa. Tinatawag na “hereje” ang
cristianong sumásalansang ó hindi sumasampalataya sa mg̃a
pinasasampalatayanan ng̃ Iglesia Católica Apostólica Romana.—P.H.P.
[63] Ang kinácatawan ng̃ Dios.
[64] Maliit na general; sa macatuwíd baga’y waláng halagang
general.
[65] Maliit na general Capansanan.
[66] “Su excelencia” sa wicang castila, paunlác na tawag sa
Capitan General at sa iba pa ng̃ mg̃a castila.—P.H.P.
[67] Pang̃alawa ng̃ Real Patrono. Tinatawag na Real Patrono ng̃
Iglesia Católica Romana ang Harî sa España. Haring tagatangkilic ang
cahulugan sa wicang tagalog—P.H.P.
[68] Hindî acó nasísilong cahi’t siya’y pang̃alawá man ng̃
harì—ang ibig sabihin ni Pári Dámaso.—P.H.P.
[69] Mulà sa taóng 1717 hangang 1719 ay naguíng Gobernador
General sa Filipinas si Don Fernando Bustamante. Sa pagca’t canyáng
napagunáwà ang malaking mg̃a pagnanacaw sa pamamanihalà ng̃ salapî ng̃
Harì, minagálíng niya ang magtatag ng̃ mg̃a bágong utos sa pamamahalâ
ng̃ salapî ng̃ calahatán. Pinasimulán niyáng kinulóng sa bilangguan ang
mg̃a taong pinaghihinalàan; sila’y canyáng pinag-usig sa haráp ng̃ mg̃a
tribunal. Galít na galít cay Bustamante ang mg̃a may matataas na
catungculang sa ganito’y nang̃agsipang̃anib na mapahamac, at sa gayóng
cahigpita’y hindî nang̃abihasa cailán man. Sa pagcá’t nabalitàan ni
Bustamante ang panucalang manghimagsic laban sa canyáng capangyariha’t
pamamahálà, at tinatangkílic ng̃ mg̃a fraile sa caniláng mg̃a simbahan
ang lalong mg̃a kilaláng mahihigpít niyáng mg̃a caaway, naglathalà siyá
ng̃ pagtawag sa lahát ng̃ mg̃a lalaking may mahiguít na labíng apat na
taón upang mang̃agsipanig sa hucbòng magsasanggaláng sa capangyarihan
ng̃ Harì. Dining̃íg ng̃ bayan ang pag tawag na iyón, at nátatag ang
isang hucbó ng̃ mg̃a cusang pumasoc sa pagsusundalo. Nang̃agsifirma ang
Arzobispo at iláng mg̃a abogado sa isáng casulatang doo’y itinututol na
waláng capangyarihan at waláng catowiran daw si Bustamante na ipag-utos
ang pagpapabilangô sa notariong si Osejo, na tumacbò at nagtagò sa
simbahang Catedral: dahil dito’y ipinag-utos ng̃ Gobernador General na
dacpín at ibilanggô ang arzobispo at gayon din ang mg̃a abogadong
cainalám sa gayong panucalang catacsilan.—Pinanggaling̃an ang mg̃a
pagpapabilanggong itó ng̃ iba’t ibang mg̃a caguluhan, at sa tacot ng̃
mg̃a fraileng bacâ síla namán ang pag-usiguin, minagalíng nilá ang silá
ang mamatnugot sa mg̃a lumálabag sa capangyarihan ng̃
Gobernador.—Lumabás sa mg̃a simbahan ang mg̃a nagtatagò roon, nagdalá
ng̃ mg̃a sandata, at ng̃ macasanib na sa canilá ang iláng mg̃a tagarito,
lumacad silá’t ang tinung̃o’y ang palacio ng̃ Gobernador, na ng̃
panahóng iyó’y na sa taguilirang ilaya ng̃ tinatawag ng̃ayóng Plaza ni
William McKinley. Nang̃ung̃una sa paglacad ang mg̃a fraile na may mg̃a
hawac na Santo Cristo sa caniláng mg̃a camáy. Nang maalaman ni
Bustamante ang gayóng panghihimagsic, ipinag-utos sa canyáng mg̃a
guardiang barilín ang mg̃a nanghihimagsic na iyón; datapuwa’t hindî
sumunód sa canyáng utos ang mg̃a sundalo, at ng̃ dumating ang mg̃a
nanghihimagsic sa tapát ng̃ palacio, isinucô nilá ang caniláng mg̃a
sandata sa haráp ng̃ pagca damít sacerdote ng̃ mg̃a fraileng náng̃agtaás
ang mg̃a camay na may hawac na mg̃a Santo Cristo at mg̃a larawan ng̃
Santo. Pinabayaan din ng̃ mg̃a sundalong alabardero na silá’y macapasoc.
Lumabás ang cahabaghabag na si Bustamanteng may sandatang hawac, at
sinalubong sa hagdanan ang mg̃a nanghihimagsic. Hinandulong siyá ng̃
mg̃a nanghihimagsic at sa sandali lamang ay may sugat na siyáng malubha.
Dumaló sa canyá ang canyang anác na lalaki, at itó nama’y agád binaril
at nasugatan ng̃ bála. Kinaladcad ng̃ mg̃a nanghihimagsic ang canilang
Gobernador na naghihing̃aló hanggang sa isáng bilangguang na sa silong
ng̃ Audiencia, at doon siya namatáy ng̃ magtatakip silim ng̃ hapon ng̃
araw ring iyong ica 11 ng̃ Octubre ng̃ 1719; ipinagcaít sa canyá ang
lahát ng̃ saclolo at hindi siyá binigyán ng̃ isá mang lamang vasong
tubig. Kinaladcád namán ang anác ng̃ Gobernador General sa talian ng̃
mg̃a cabayo sa palacio, at doon siya namatáy ng̃ hapon ding iyón, at
ipinagcáit sa canyáng macaguibíc ang sino man manggagamot at itinangguí
sa canyá ang lahat ng̃ bagay na saclolo. Ang mg̃a nanghimagsic na
pinamunuan ng̃ mg̃a fraileng pumupuri at nagpapaunlac sa mg̃a pumatáy sa
Gobernador at sa canyáng anác ay nang̃agsitung̃o sa cúta ng̃ Santiago at
doo’y kinuha at pinawalán ang arzobispo, na pagdaca’y siyá, ang nagatang
sa sarili ng̃ catungculang pagca Gobernador General sa Sangcapuluang
itó. Hindi nagcamít parusa cailan man ang mg̃a cakilakilabot na
katampalasanang ito.—Sinipi sa “Censo de las Islas Filipinas” ng̃ 1903,
tomo I, página 342—P.H.P.
[70] “Su Majestad el Rey” sa wicang castilà. Masasabing: “ang
Macapangyarihan Harì.”
[71] Sa matuwid bagá’y hindi niya pinahahalagahan ang taong
sinasabi ng̃ Teniente.
[72] Aayaw kilalanin ng̃ mg̃a fraile si Alfonso XII, na ng̃
panahong sinasabi sa “Noli me tangere” ay síyang hari sa España, cung di
si Cárlos de Borbón na naghahang̃ad na siyáng maghari sa mg̃a castilà.
Dahil sa paghahang̃ád na ito’y silasila ring mg̃a castilà ang
nang̃agsipagbaca, at maraming dugò ang nabuhos. Ang unang nacabaca ng̃
reina Cristina at ng̃ reina Isabel II ay si Cárlos de Borbón, capatid ni
Fernando VII; isinalin niyá pagcatapos ang tinatawag niyang catuwiran sa
Corona ng̃ España sa canyáng anác na si Cárlos Luis, na nagpamagat ng̃
Conde de Montemolin at haring Cárlos VI, na siyang muling nagsabog ng̃
caligaligan, dugô at mg̃a capahamacan sa España, sa isang maning̃as na
pagbabaca at ng̃ siyá’y matalo’y omowi sa Trieste at doon namatáy ng̃
1861.
Humalili cay Cárlos Luis ang canyang capatíd na si Juan Borbón, ng̃uni’t
walà itóng nagawáng may cahulugán.
Ang anác ni Juang nagng̃ang̃alang Cárlos at nagpamagát ng̃ haring Cárlos
VII ang siyang nagpatuloy ng̃ pagbabaca, sa udyóc at tulong ng̃ mg̃a
fraile at macafraile. Pinasimulán ang icatlong pagbabaca sa Españang
mg̃a capowa castila rin ang nagpatayan, ng̃ 8 ng̃ Abril ng̃ 1872. Ng̃
panahong iyó’y maraming totoong salapi ang ipinadaláng galing sa
Filipinas na handóg ng̃ mg̃a fraile cay Cárlos, datapuwa’t wala ring
kinahinatnan ang pagpupumilit nitó, ng̃ mg̃a fraile at ng̃ mg̃a
macafraile, cung dî magsabog ng̃ dugong calahi at papaghirapin ng̃ di
ano lamang ang España. Natapos ang pagbabaca roon ng̃ 27 ng̃ Febrero ng̃
1876, araw na ibinalic ni Cárlos sa Francia. Ang pinacamabuti sa mg̃a
general nito’y si Zumalacárregui at si Cabrera. Cumilala at sumuco si
Cabrera sa haring Alfonso XII ng̃ taóng 1895. Cung pamagatán si Don
Cárlos ng̃ mg̃a castila’y “Cárlos Chapa.”
Marahil ibiguin ng̃ mg̃a bumabasang maalaman cung ano ang dahil ng̃
pagbabacang ito, na nagpasimula ng̃ 2 ng̃ Octubre ng̃ 1833 at nagtapós
ng̃ 27 ng̃ Febrero 1876, at aking sasabihin sa maicling salitâ:
Bago pa lamang nacacawalâ ang España sa capangyarihan ng̃ mg̃a francés,
ay nagpasimulâ na ang panúcalà ng̃ mg̃a fraile at ng̃ mg̃a macafraileng
papanumbalikin doon ang pagtatatag ulî ng̃ “absolutismo”; sa macatuwid
baga’y ang capangyarihan ng̃ haring magawâ ang bawa’t maibigan, at
manumbalic ang “tribunal ng̃ Inquisición.” Hindi pumayag si Fernando VII
sa gayóng balac, at sa gayó’y kinagalitan siya at minagaling ng̃ mg̃a
fraileng sa canyá’y mahalili ang canyáng capatid na si Cárlos María
Isidro de Borbón, na nang̃acong cung siya ang maguiguing harì ay gagawin
niya bawa’t ibiguin ng̃ Papa at ng̃ mg̃a fraile. Bago namatáy si
Fernando ay gumawa itó ng̃ testamentong isinasalin niya ang canyáng
corona sa canyáng anác na babaeng si Isabel. Ng̃ mamatay si Fernando VII
ng̃ 29 Septiembre ng̃ 1833 ay nahahanda na upang bacahin ang hahaliling
reinang si Isabel II, na sa pagca’t musmós pa noon, ang namamahalà ng̃
caharia’y si reina Cristinang nabao cay Fernando VII, at ng̃ icatlóng
araw ng̃ pagcamatay nitó’y pinasimulaan na ng̃â ang pangguguló sa España
ni Cárlos, na tinutulung̃an ng̃ papa, ng̃ mg̃a fraile, ng̃ lahat ng̃
mg̃a párì at ng̃ canilang mg̃a cacampi.
Ng̃ayóng mg̃a panahóng itó’y mahinang mahinà na ang carlismo sa España,
at sila sila’y nagsisirâan. May nang̃agpapang̃alang “integrista” na
siyang nang̃ag-iibig ng̃ “absolutismo” at ng̃ “inquisición,” at
“mestizo” ang itinatawag nila sa sumasang ayon sa calagayang dalá ng̃
panahón at ayaw sa “inquisición” at sa “absolutismo.” Ng̃ayo’y macucurò
na cung bakit aayaw kilalanin ng̃ mg̃a fraileng hárì nila si Alfonso XII
at si Alfonso XIII man; ng̃uni’t ang sawicain ng̃a ng̃ mg̃a castilà’y
“á la fuerza ahorcan” (sapilitan ang pagbitay). Aayaw man sila’y
sapilitang nilálagoc ang apdóng handóg ng̃ catuwiran at ng̃
catotohanan.—P.H.P.
[73] Sa canyáng calagayan ó sa canyáng sarili.
[74] Sa galit ay nabiglaanan.
[75] Sa bibíg lamang.
[76] Mulâ sa púsò, taimtim sa púsò.
[77] Na sa pag-iisip.
[78] Sa isáng pagcacataón, hindi sinasadya.
[79] Sa pagcacataon at sa ganáng akin.
[80] Ang páring catulong ng̃ cura. Ng̃ panahón ng̃ Gobierno
ng̃ España, halos ang lahat ng̃ paring filipino ay pawang coadjutor
lamang ang naaabot na catungculan; bihirang bihirà ang naguiguing cura,
at ang caraniwa’y mg̃a fraile ang naguiguiug cura; caya’t ang lahát ng̃
mg̃a cura halos sa sangcapuluang ito’y pawang mg̃a fraile. Aliping
mistulà ang pagpapalagay ng̃ mg̃a curang fraile sa mg̃a coadjutor na
filipino. Salamat sa revolucióng guinawa ng̃ Katipunang tatag ni Gat
Andrés Bonifacio’y nahang̃ò ang mg̃a paring filipino sa gayóng
caalipinan; datapuwa’t hanggá ng̃ayò’y walá isá man lamang sa mg̃a
paring filipinong nacacagunitang magpaunlác cay Gat Andrés Bonifacio.
Cahimanawarì sila’y mang̃águising sa panahóng hináharap. ¡Wala ng̃
carimarimarim na púsong gaya ng̃ di marunong tumumbás sa utang na
loob!!!
[81] Ang sumusulat ng̃ mg̃a inilalathala sa mg̃a periódico ó
pámahayagan.
[82] Ang may almacen ó tindahan. Tinatawag ding almacenero ang
catìwala sa pag-iing̃at ng̃ mg̃a camalig na ligpitan ng̃ anó man, ó ang
isáng catungculan sa Gobiernong ganito ang pang̃alan.—P.H.P.
[83] Caugalìan ng̃ mg̃a taong may pinag-aralang cung pumapanhic
silá sa bahay ng̃ isang hindî cakilala, ang siya’y iharap sa maybahay
ng̃ isáng cakilala nitó at sabihing:—”May capurihan po acóng
ipakikilala sa inyó si guinoong Fulano.”—P.H.P.
[84] Ang monje Bernardo Schwart, alemân, na siyáng nacátuclas
ng̃ pag-gawâ ng̃ pólvora ng̃ siglo XIV.—P.H.P.
[85] Caraniwan sa catagalugan tawaguing “among” ang parì,
marahil sa turò rin ng̃ fraile. Ang sabing “among” ay galing sa “amo,”
na ang cahuluga’y “pang̃inoon,” at ang tumatawag ng̃ “amo” ay “alipin.”
¿Bakit hindi sila nagpatawag ng̃ “ama” na siyáng cahulugan sa wicang
tagalog ng̃ sabing “padre?” ¿Bakit itinutulot ng̃ mg̃a sacerdote na
silá’y tawaguin “amo?”
[86] Wicang haluang castilà’t tagalog, na cung tawagui’y
“wicang tinulá”. Nagpapatumpictumpic bago’y ibig,—May mg̃a filipinong
hindî nang̃ingiming magsalitang sila’y hindî nacacawatas ng̃ wicang
tagalog, na hindî silá marunong ng̃ wicang tagalog; datapawa’t hindî rin
naman marunong magsalitâ ng̃ tunay na wicang castilà; waláng nalalaman
cung dî ang wicang tindá: ¡cahabaghabag na mg̃a tao!
[87] Ang pagtuturò ng̃ isáng carunung̃an; sa halimbawà: si
Fulano’y nagtuturò ng̃ catedra ng̃ “Derecho” na gaya rin cung sabihing
si Fulano’y nagtuturò ng̃ dunong ng̃ “Derecho.”
[88] Magbigay ang sandata sa haráp ng̃ carunung̃ang; sa
macatuwid baga’y dapat gumalang ang mg̃a militar sa mg̃a táong pantás.
[89] Magbigáy ang sandata sa harap ng̃ mg̃a fraile; dapat
gumalang ang mg̃a militar sa mg̃a fraile.
[90] Wicang castilà ang sabing “mundo” at maraming cahulugán:
ang cabooan ng̃ lahat ng̃ mg̃a kinapal.—Ang lupà.—Ang cabooan ng̃
lahát ng̃ tao.—Baúl na malakí.—Tungcol sa pamumuhay. Isá sa mg̃a
caaway ng̃ caluluwa. Dito’y ang cahulugan ay isáng tang̃ing bahágui ng̃
sangcataohan, sa macatuwid baga’y ang mg̃a tao sa piguíng na
iyón.—P.H.P
[91] Si Lucio Licino Lúcalo, cónsul romano, na bantog dahil sa
totoong magalíng na pagcain sa canyang mesa.
[92] Ang cahulugán dito’y isang malaking tasang malucóng na
pinaglálagyan ng̃ pagcain—Cahulugan din ng̃ wicang “fuente”; Bucál ng̃
tubig na nanggagaling sa lúpà.—Isáng “aparato” upang doo’y lumabas ang
tubig na nanggagaling sa mg̃a “tubo” at ng̃ magamit sa bahay, sa daan ó
sa halamanan.—Mulâ ng̃ isang bagay.—Ang sugat na talagang guinágawâ sa
brazo, sa bintî at iba pa.—Kinacailang̃ang sa pagsasalitâ ng̃ “fuente”
ay magpalabas ng̃ hang̃in sa bibig, sa pagca’t cung hindi ay masasabing
“puente” na ang cahuluga’y tuláy. Ito’y isá sa mg̃a cadahilanan cayâ
ayaw acóng makisunod sa bagong palacad na isulat ng̃ P cahi’t ang
pinanggaling̃a’y F, gaya sa halimbáwà ng̃ Filipinas, Fernando, Faustino
na may mg̃a sumusulat ng̃ayon ng̃ Pilipnas, Pernando, Paustino. Gayon
ma’y iguinagalang co at hindi co pinipintasan ang sa ibang caisipan at
palacad na sinusunod.—Upang maipang̃usap ang “efe” ay idinadaiti ang
labi sa mg̃a ng̃iping itaas sacâ magpalabás ng̃ hang̃in sa pagsasalitâ
ng̃ letra.—P.H.P.
[93] Pinupuri cata. Pasimulâ ng̃ isáng dasál sa Dios na wicang
latíng sinasabi ng̃ mg̃a pári at iba pang católico bago cumain.
[94] Tinatawag ng̃ mg̃a castilang “Península” ang
España.—”Peñinsula” ang sabi ni Doña Victorina, sa pagca’t siya’y isá
riyan si mg̃a babaeng tagálog na nagcacasticastilaan ay bago’y hindî man
lamang marunong mang̃usap ng̃ wicang castilà. Ang tunay na cahulugan ng̃
Península ay ang lupang halos naliliguid ng̃ tubig
magcabicabilà.—P.H.P.
[95] Tulad sa tinatawag nating wicang “castilàng tinda.”
Halohalong salitang inglés, insic, portugués at malayo; gaya namán ng̃
nangyayari na rito sa Filipinas tungcol sa pananalitâ ng̃ inglés na
halohalò ng̃ inglés, castila’t tagalog.—P.H.P.
[96] Guillermo Shakespeare, dakilang poetang inglés at isa sa
mg̃a pang̃ulong dramático sa sangcataohan. Ipinang̃anac sa Strafford ng̃
1564 at namatay ng̃ 1616. Ang mg̃a pang̃ulong sinulat niya’y ang
“Macbet,” “Romeo at Julieta,” “Hamlet,” “Otelo,” “Ang Mercader sa
Venecia,” “Ang panaguinip ng̃ isáng gabíng tag-araw” at iba pa.—P.H.P.
[97] Ang caharian ng̃ China.
[98] Pang̃alawáng libro ng̃ Pentatesco ni Moisés.—Ang
paglalacbay sa ibang lupain ng̃ mg̃a túbò sa isáng nación ó báyan, na
siyáng cahulugán dito.
[99] Ang balbás na sumisibol sa babà, na pinapag aanyong
pera—Ang pera ay ang caraniwang tawaguing “peras.” “Pera” pagcâ íisa;
“peras” pagcâ dalawá ó marami, ito’y cung sa wícang castilàs sa pagcá’t
sa wícà natin ay hindî nagbabago ang tawag cung íisa ó marami man.
Ipinaliliwanag co itó sa pagca’t marami sa mg̃a tagalog na sa dî
caalaman ay tinatawag na “pera” ó “pira” ang isáng céntimo, sa pagtulad
sa mg̃a castilàng tinatawag na “perra chica” ang caniláng cuartang ang
halaga’y isáng céntimo natin ó “perra grande” pagcâ halagang dalawang
céntimo. Asong babae ang cahulugan ng̃ sabing “perra,” at ganito ang
itinawag ng̃ castilà sa canilang cuarta, dahil doo’y may napapanood na
isáng leóng ang camukha’y aso.—P.H.P.
[100] Catutubong hiyas ng̃ espíritu ng̃ tao na siyang tagaacay
sa paggawâ niyá ng̃ anó man. Pagcakilalang tunay ng̃ casamaang dapat
nating pang̃ilagan at ng̃ cagaling̃ang dapat nating gawín—P.H.P.
[101] Nang panahóng nacapangyayari ang Gobierno ng̃ España sa
Filipinas, hindî ipinahihintulot na ang mg̃a castilang lalaki’t babae’y
gumawâ ng̃ anó mang may cabígatán, gaya bagá ng̃ mag-araro, mag-asaról,
mag-pahila ng̃ carretón, magpas-an, ang lalaki, at ang babae namá’y
hindi namimilí ng̃ pagcain sa mg̃a pamilihan, hindi naglulutò, hindi
naglalácad ng̃ maláyò; inaacala ng̃ mg̃a castilang isáng casiraan ng̃
caniláng puri cung mapanood ng̃ mg̃a filipinong sila’y gumagawa ng̃
mabigat, at nakikigaya namán sa canilá ang mg̃a lahing castilà. Naguíng
casabihán tulóy sa catagalugan, dahil sa bagay na itó ang “para ca
namáng castila,” “para ca namáng señora,” sa mg̃a lalaki’t babaeng
tagalog na aayaw magtrabajo ng̃ mabigát.—P.H.P.
[102] Ng̃ panahóng sinasabi ni “Rizal” na nangyari ang
sinasaysay sa librong itó, ang tawag sa bahay-bayan (Casa municipal) ay
tribunal at ang tawag sa Presidente Municipal ay Gobernadorcillo (maliit
na Gobernador) panglibác na pang̃alan. Ang Gobernadorcillo’y
tagapamahalà ng̃ bayan, hucóm sa mg̃a mumuntíng bagay na usapín,
tagausig sa masasamáng tao, taga paning̃íl as mg̃a cabeza de barangay,
nacaaalam ng̃ correo at ibá pa.—P.H.P.
[103] Waláng anó mang calabisán. Lubhà ng̃ang catotohanan ang
sinasabing itó ni Rizal na sucat na ang alalahanín cung bakit
hinatulang mapresidio ang iláng maririlag na guinoong filipino, ng̃ 1872
dahil sa sinapantahang sila’y mg̃a cainalám sa mg̃a nangyari sa arsenal
ng̃ Tang̃uay ng̃ taóng iyón. Ang isá sa lalong mg̃a calaguímlaguím na
sumbóng na guinawâ laban cay Don Antonio Maria Regidor ay ang pagcacuha
sa isáng “aparador” ng̃ canyáng bahay, na “punong-punô ng̃ alaboc,” ng̃
dalawampong “ejamplar” ng̃ librong na sinulat ni
Labra. Basahin ang folletong “Caraing̃ang ipinadalá sa mahál na Hari ni
Don Antonio María Regidor, na sinulat ni Don Manuel Silvela: Madrid
- Pinagdusahan sa Marianas ni Don Antonio María Regidor ang gayong
cakilakilabot na “casalanan.”
Ang isá pang nagdusa sa presidio dahil sa mg̃a gayón ding casalanan ay si Don Máximo Paterno, na ipinagsanggalang ng̃ hindî malilimot na si Don Germán Gamazo sa ganitóng pananalitâ: “Gayon ma’y hindî piniit ó pinag-usig sa haráp ng̃ mg̃a tribunal si Don Máximo Paterno, sa mg̃a sandaling malapit na una ó hulí sa panghihimagsíc (sa Tang̃uay). Panatag at umaasa sa canyáng sariling pagcawalang malay-sala, nang̃asiwang hayág, sa canyáng mg̃a hanap buhay, mulâ ng̃ ica 21 ng̃ Enero, nangyari ang panghihimagsic, hangang sa ica 20 ng̃ Febrero na siya’y dinakíp sa canyáng bahay at inihatid sa cutà ng̃ Santiago. Pinag-usig siyá sa harap ng̃ mg̃a Tribunal na hindî nacapágligtas sa canyá ang canyáng ganitóng pag-asa at capayapaan ng̃ loob, na nagpapakilalang maliwanag na hindi siyá sinasalaguimsiman ng̃ cahi’t muntíng panimdín, palibhasa’y talastás, niyang siyá’y walang sala; at ang lalong cahapishapis ay siya’y hinatulang magdusa. Ang siyá’y nasamsamán ng̃ isáng bilang ng̃ “El Eco Filipino” (pamahayagang nagsásanggaláng sa Madrid ng̃ mg̃a catuwiran ng̃ mg̃a páring clérigo); ang siya’y umambág ng̃ caunting salapî sa pagtatatag ng̃ (pamahayagang) “El Correo de Ultramar” … ang siyáng mg̃a tang̃ing cadahilanan mandin ng̃ hatol na siyá’y magdusa. (Basahin ang folleto: “Caraing̃ang ipinadalá sa Consejo Supremo de la Guerra ni Don Máximo Paterno na sinulat ni Don Germán Gamazo:” Madrid, 1873.)
Sa “El Correo de Ultramar ay nang̃agsisulat ang mg̃a pantás at macabayang castilang sina D. Ramón Mesonero Romanos, D. Mariano Urrabieta, D. Juan Miguel de Arrambide, D. José González de Tejada, Pedro Antonio de Alarcón, D. José Selgas, Baldomero Mendez, D. V. Guimera, D. José Ferrer de Coute, D. J. M. Bello, D. Luis Mariano de Larra at iba. ¿Naglalathalà bagá, ang “El Correo de Ultramar” ng̃ ano mang laban sa mg̃a castilà? Ito’y catulad cung tanung̃íng: ¿sumulat baga si Rizal, si Marcelo Hilario del Pilar, si Mabínì, si López Jaena ng̃ ano mang laban sa catagalugan? Gayón ma’y pinag-uusig ng̃ mg̃a fraile bawa’t bumabasa ng̃ “El Correo Ultramar” dahil sa ang pamahayagang iyo’y hindi catoto ng̃ cadilimán ng̃ isip na dito’y pinipilit laganap ng̃ mg̃a “cahalili ng̃ Dios.”
Ang isá pang napapresidio ay ang sacerdoteng si Don Agustín Mendoza, na naramay rin sa nangyari sa Tang̃uay. ¿Mg̃a cadahilanan? Dingguín ninyó ang canyáng abogadong si Don Rafael Maria de Labra: “ang lahat ng̃ mg̃a sumbong ng̃ Fiscal laban sa nagsasaysay ng̃ayón ay maioowi sa dalawá lamang: ang una’y ang paglalaganap ng̃ isáng lihim na pamahayagang ang pamagát ay “El Globo,” na sino may waláng nacapagharáp ng̃ cahi’t isá man lamang na “ejemplar,” at ang icalawa’y ang pagpapanucálà ng̃ mg̃a lihim na pagpupulong, bagay na waláng nagbabalitâng policía ó sino mang táo ng̃ cahi’t bahagya man lamang. Basahin ang folleto: “Caraing̃ang ipinadalá sa Poder Ejecutivo ni D. Agustin Mendoza, na sinulat ni Don Rafael María de Labra: Madrid, 1878.
Sa isáng salita: “antiespañol” (laban sa castilà) “filibustero” at iba pa ang lahát ng̃ filipinong sa canyáng lupain ay may tagláy ng̃ mg̃a caisipang nauucol sa mg̃a calayaan; ng̃uni’t lalonglalò na cung ang mg̃a caisipáng iya’y sumasacanyáng bahay sa pamamag-itan ng̃ mg̃a libro ó ng̃ mg̃a pahayagan, cailan ma’t dumating ang isang capanahunan, dapat samantalahín ang capanahunang itó upang mapapresidio ang gayóng filipino.”
Ang ibáng nang̃atitic sa itaas ay sinipi co sa “Vida y Escritosa ng̃ Dr. Rizal,” sinulat ni G. Wenceslao E. Retana. Salamat sa casipagan at catalinuhan ng̃ guinoong itó’y maraming catotohanang hindî kilala ang ng̃ayo’y lumilitaw at numiningning.—P.H.P. [104] Ang pagtiguil ó pagcapásalà ng̃ anomang bagay na mg̃a “humor” sa alin mang bahagui ng̃ catawan. [105] Sirâ ang isip. [106] Ng̃ panahóng iyo’y naititipon sa alcalde ang mg̃a catungculang pagca hucóm, gobernador civil administrador ng̃ Hacienda, Subdelegado ng̃ Fondos Locales, administrador ng̃ Correos at iba pa.—P.H.P. [107] Ang dalawang salamíng na sa mg̃a tila bumbóng na tansô ó bacal, na cung doon sumílip ang sinó man ay nacacakita ng̃ mg̃a na sa malayò.—P.H.P. [108] Espiritung nananahan sa alang alang. [109] Alín man sa mg̃a diosang nananahán sa tubig, sa mg̃a gubat at sa iba pa. [110] Isáng semidios ó pang̃alawang dios na ang calahati’y tao’t calahati’y cambíng. [111] Dios na lumilikha ng̃ lahát ng̃ bagay, anáng mg̃a gentil. [112] Ang dalagang bukid. [113] Elefante. Hindî malayong ng̃ caunaunaha’y nagcaroon ng̃ elefante dito sa Filipinas, caya sa wicà natin ay may sadyáng tawag, gadya; samantalang napagkikilalang dito’y talagáng dating waláng cabayo, cayâ sa wicà natin ay waláng sariling pang̃alan ang hayop na itó na di gaya ng̃ áso, baboy, manóc at iba pa. [114] Isáng larawang cahoy, bató, tansô ó kacal. [115] Guintô pa panahóng iyón ang salapi sa Filipinas. [116] Ang may pag aaring bahay ó lúpà. [117] Ang may malalakíng lúpà. [118] Ang waláng catungculang bìgay ng̃ Gobierno. [119] Ang arte ng̃ paggawâ ng̃ larawan sa pamamag-itan ng̃ mg̃a casangcapang guinagamit sa bagay na itó. Natuclasán ang “fotografía” ni Niepce ng̃ 1814 at pinagbuti ni Daguerre ng̃ 1839. Nagcamít si Mr. Talbot ng̃ 1841 ng̃ “privilegio” ng̃ ucol sa fotografía sa papel sensible. [120] Ang haring nacagagawâ at nacapag-uutos ng̃ bawa’t maibigan, sa macatowid ay waláng nacaháhadlang na sino man sa canyáng calooban. [121] Tinatawag na haring “constitucional” ang hindî nacapag-uutos ng̃ bawa’t maibigan cung dî ang ipinakikilala ng̃ Bayang canyáng calooban sa pamamag-itan ng̃ canyáng mg̃a kinácatawáng bumubuô ng̃ Asemblea ó Congreso, Senado at Consejo ng̃ mg̃a Ministro. [122] Si Luis Catorce ay haring “absoluto” sa Francia; ipinang̃anác ng̃ taóng 1643 at namatáy ng̃ 1715. Siyá’y iguinalang at minahál ng̃ mg̃a francés. [123] Si Luis Diez y Seis ay haring “Constitucional,” sa macatowid ay haring hindî siyá ang nacapangyayari cung di ang guinágawâ niyá’t ipinag-uutos ay ang ipinagágawá’t ipinag-uutos ng̃ mg̃a kinacatawán ng̃ mg̃a táong bayan; nagharì sa Francia mula ng̃ 1774 hanggang 1798. Pinugutan siyá ng̃ úlo, sampô ng̃ canyáng asawang si María Antonieta ng̃ mg̃a revolucionario. [124] Si Felipe Segundo ay anác ng̃ haring Carlos Quinto, at haring “absoluto” sa España. Guinágawà ni Felipe Segundo bawa’t maibigan; sa calooban niyá’y waláng nacasasansalà. Halos dî mabilang ang ipinapatay at pinahirapan ng̃ haring itó sa pamamag-itan ng̃ Inquisición at iba pa. Sa mg̃a guinawâ ni Felipe Segundo nagpasimulâ ang pagguhò ng̃ halos di maulatang capangyarihan ng̃ España at ng̃ halos dî macayang isiping calakhán ng̃ nasasacop ng̃ cahariang ito. Gayon ma’y maraming mg̃a castilà at lalonglalò na ang mg̃a fraile na umiibig ng̃ di cawasà sa haring “absolutong” ito.—P.H.P. [125] Si Amadeo “Primero” ay haring “constitucional” sa España buhat sa 1870 hanggang sa 1873. Ang haring ito’y mabait, matalino at bayani. Lubós na umiibig sa canyáng pinaghaharîan; ng̃uni’t hindî siyá iniibig, at ng̃ mahalatâ niyá itó’y nagbitáw siyá ng̃ canyáng tungcol, at ang pagbibitaw niyáng ito’y siyáng naguíng dahil ng̃ pagtatag ng̃ República ng̃ España (11 ng̃ Febrero ng̃ 1873).—P.H.P. [126] Ang bawa’t isá sa mg̃a dios ng̃ bahay. [127] Ang palatuntunan ng̃ mg̃a sumasampalataya sa maraming Dios. Sa mg̃a táong gaya ni Capitán Tiago’y maiuucol lamang itóng tulâ ni Lucrecio: “Primus in orbe deus fecit timor;” ang tacot ang siyáng pinanggaling̃an ng̃ mg̃a dios.—P.H.P. [128] Palatuntunang walang kinikilala cung dî isáng Dios lamang.—P.H.P. [129] Si Jesús, si María at si Joséf. [130] Libing̃an ng̃ mg̃a taga Egipto. [131] Sombrerong may tatlong dúlo. [132] Isá sa mg̃a anyò (orden) ng̃ arquitectura. [133] Loobin nawa ng̃ Dios na matuloy ang hulang itó sa sumulat ng̃ maliit na libro at sa ating lahat na sa canyá’y naniniwalâ—J.R. [134] Pitóng wicâ; datapowa’t hindi sinasabi ng̃ catagalugang “pitóng wicâ” cung di “Siete Palabras.”
Hindi nagcacaisa ang mg̃a Evangelista tungcol sa mg̃a sinabi ni Jesús ng̃ siya’y napapacò na sa Cruz:
I. Sinasabi ni San Mateo sa cap. 27, versículo 46 ng̃ canyáng Evangelio at ni San Marcos sa capítulo 15, versículo 34 ng̃ canyáng Evangelio, na itó raw lamang ang sinaysay ni Jesús, ng̃ malapit na ang hora ng̃ “nona”—ani San Mateo—ng̃ hora ng̃ “nona”—ani San Marcos:
II. Sinasabi namán ni San Lúcas sa mg̃a versículong 34, 43 at 47, ng̃ capítulo 23 ng̃ canyáng Evangelio, na itó raw ang mg̃a sinaysay ni Jesús ng̃ napapacò na siyá sa Cruz; - na bilang casagutan niyá sa isá sa dalawang magnanacaw (na
hindî sinasabi sa mg̃a Evangelio cung anó ang mg̃a pang̃alan) na
nacapacong gaya rin niya, na sa canyá’y nagsalitâ ng̃ ganitó:
“Alalahanin mo acó cung icaw ay na sa iyong caharian na.”
III. At sinabi ni San Juan sa capítulo 19, mg̃a versículo 26, 27, 28 at 30 ng̃ canyáng Evangelio, na itó raw mg̃a wicang itó ang sinabi ni Jesús sa canyáng pagca-paco sa Cruz.- “At sa pagca’t nakita ni Jesús ang iná at ang alagád na canyáng
sinisintang naroroon, sinabi sa canyáng iná:
- Sinabi pagcatapos sa alagad:
Pinagsamasama ng̃ Iglesia Católica Apostólica Romana ang mg̃a sinabing iyán at siyáng ng̃inang̃alanang “—P.H.P. [135] Ang Sacerdote sa Roma na ng̃ una’y humuhulà ng̃ mg̃a mangyayari sa panahong darating, sa pamamag-itan ng̃ pagmamasid ng̃ paglipad at paghuni ng̃ mg̃a ibon. [136] Ang candilang malaki at mahaba. [137] Ang taga Iberia.—Ang Iberia’y ang magcanugnóg na lupang kinalalagyan ng̃ España at Portugal. [138] Mapapalad ang mg̃a may espiritung dukhá [139] Lumiligaya ang nacacacaya sa buhay. [140] —Alinsunod cay Don Lázaro Bardón, catedratico sa Universidad Central sa Madrid, España, ay ganito raw sa wicang castilà ang tunay na cahulugan: —Luwalhati sa Dios sa caitaasan; sa lúpa’y capayapaan; sa mg̃a táo’y mabuting calooban. [141] Carunung̃ang ucol sa Dios at ang sa canyá’y mg̃a pinagcacakilanlan. [142] Ilalagay ng̃ Papa sa Roma sa bilang ng̃ mg̃a santo at santa. [143] Caranung̃ang nagpapaunawà ng̃ mg̃a anyô at paraang dapat gawín upang masunduan ang mg̃a pagcakilalang magaling ng̃ mg̃a nangyayari. [144] Felix Torres Amat, obispo sa Astorga. Siyá’y ang isá sa mg̃a naghulog sa wicang castilà ng̃ Biblia.—Ang filosofíang sinulat ni Amat. [145] Ang mg̃a mundong waláng tiguil ng̃ mabilís na pagtacbó ng̃ araw. Cung masdán natin dito sa lupa’y mg̃a bituing malamlám ang ningning. Ang mg̃a pang̃ulong planeta, alinsunod sa canilang láyò sa araw ay ang mg̃a sumusunod: Mercurio, Venus, ang Lupang ating tinatahanan, Marte, Júpiter, Saturno at Neptuno. Bucód sa ritó’y marami pang mg̃a planetang hindi makita cung dî sa pamamag-itan ng̃ “telescopio.” [146] Itinatag ang beaterio at Colegio ng̃ Santa Catalina ni Fr. Juan de Santo Domingo, provincial ng̃ mg̃a fraileng dominico ng̃ taong 1696 at pinasimulán ng̃ araw ng̃ cafiestahan ni Santa Ana ng̃ taóng 1696 din. Ang dahil ng̃ pagtatayo ng̃ beaterio at colegiong itó’y ng̃ may cáligpitan ang mg̃a babaeng ibig manatili sa pagcadalaga hanggang nabubuhay. Ang palatuntunan nilá’y ang palatuntunan din ng̃ Tercer Orden ni Santo Domingo, at nanunumpang tulad sa mg̃a fraile, na magpapacalinis ng̃ catawa’t calolowa, magpapacarukhâ at magmamasunurin. Pinapagtibay ang pagcacatayò ng̃ ligpitang itó ng̃ mg̃a babae ng̃ Real Despacho na may fechang 17 ng̃ Febrero ng̃ 1716 na siyang nagbigay wacás sa mg̃a iniharáp na tutol na huwag ipatuloy ang pagtatatag ng̃ beaterio at colegiong iyán. Inilagáy niláng pintacasi si Santa Catalina de Sena. Ipinag-utos na labinglimang monja de coro lamang ang mátitira roon, bilang paunlác sa labinglimang misterio ng̃ Rosario. Ipinagcaloob ng̃ Real Cédula ng̃ 1732 na macapaglagay ng̃ isáng simbahan at macagamit ng̃ isáng campana, at tuloy ipinag-utos na huwag piliting mamalagui ang mg̃a monja sa lubós na pagligpit; cung di sa nauucol lamang sa magalíng na pamamanihala ng̃ beaterio at colegio.
Ang palatuntunang sinusunod doon ay di macararaan ang sino mang monja sa pintuang na sa loob ng̃ convento, na isáng matandang monja ang taga-bantáy; ng̃uni’t sino mang tao’y macapapasoc doon, cailan man at may tang̃ing pahintulot ang provincial ng̃ mg̃a dominico. Ng̃ huwag ng̃ manaog ang mg̃a babaeng na sa beaterio at colegio ng̃ Santa Catalina ay nang̃aglagay ang mg̃a paring dominico ng̃ tuláy na nakikita sa itaas ng̃ daang San Juan de Letrán, sa loob ng̃ Maynila at ng̃ doon magdaan ang mg̃a babaeng iyón ng̃ pagpasa simbahan ng̃ San Juan de Letrang cacabit naman ng̃ Colegio ng̃ mg̃a lalaking San Juan de Letran din ang pang̃alan, at ang namamahala’t nagtuturò’y pawang mg̃a fraileng dominico. Sa gayong paraa’y maguinhawa ng̃a namán ang pagsimba at pananalang̃in ng̃ mg̃a monja sa simbahan ng̃ San Juan de Letrán.
Bagá man ng̃ una’y ligpitan ang Santa Catalina ng̃ mg̃a babaeng castilang ibig tumalicod sa mg̃a layaw at casayahan sa mundo, hindi nalao’t minagaling ng̃ mg̃a fraileng dominico, na mang̃asiwâ ang ilán sa mg̃a monja sa pagtuturò sa mg̃a dalagang ibig pumasoc at mag-aral sa Santa Catalina. Ang itinuturò doo’y pag-basa, pagsulat, doctrina cristiana, mg̃a gawáng ucol sa babae. Nang̃ag-aaral din namán ng̃ pagpapacabanál. Dinagdagan ng̃ mg̃a dominico ng̃ 1865 ang dami ng̃ mg̃a “hermana” at ng̃ lalong mapalaganap ang caniláng mg̃a pagtuturò. Hindî itinutulot sa mg̃a pumapasoc sa Colegio ng̃ Santa Catalina ang macaaalis cung di rin lamang may totoong malaki’t di maiwasang dahilán.
Ang namamahalà sa beaterio’y ang provincial ng̃ dominico at isáng “priora” na siyá, ring “madre superiora” sa colegio, at may isáng directorang nacaaalam ng̃ mg̃a pagtuturò.—P.H.P. [147] Hiyas na pinacasingsíng sa camau-o. [148] Libritong ganito ang pang̃alan.—”Pangligtas sa sacunà.” [149] Isáng halamang ang caraniwang bulaclac ay puláng-pulá. [150] Mahinhin ó mahinang hang̃in. [151] Ipinang̃ung̃usap ng̃ “ada”.—Isáng hiwagang babaeng may cahimahimalang mg̃a capangyarihan, anáng mg̃a di binyagan. [152] Unawaing hindî tinatawag ni Rizal na Inang Bayan, cung dî Inang España, dalawang pang̃alang totoong nang̃agcacaiba. [153] Isáng malaki’t mataas na cahoy, matibay at macúnat. Ang tawag sa bung̃a ng̃ cahoy na ito’y “hayuco”.—Aya, ang pagbasa. [154] Cahoy na masang̃á, may mg̃a ng̃ipin-ng̃ipín ang mg̃a dahon. “Bellota” ang tawag sa bung̃a ng̃ cahoy na itó. [155] Ibong mainam humuni. Sa Europa’y marami ng̃ ibong itó. [156] Tubig na tumítigas na halos parang bató dahil sa totoong calamigàn. [157] Alamo: cahoy na tumataas ng̃ mainam: may tatlóng bagay na álamo: ang álamong putî na ang mg̃a daho’y verde ang isang mukhâ at ang cabiláng mukha’y putîan—Ang álamong itím, na verde ang magcabicabilà ng̃ dahon.—At ang “amo altemblón” na ang mg̃a daho’y waláng tiguil ng̃ paggaláw. [158] Isá sa magagandáng diosa. [159] Casaysayan ng̃ mg̃a kinikilalang mg̃a Dios ng̃ mg̃a dî binyagan. [160] Ang namamaguitnâ sa pagbilí, pagbibili, ang nakikialam sa mg̃a almoneda at iba pa. [161] Ang nagpapaupa ng̃ pagdadalá ng̃ ano mang bagay na mabigat. [162] Ang bahay na nagpapacain sa sino mang nagbabayad sa may ari, at ang papatuloy sa bawa’t magbayad. [163] Wicang francés na ang cahuluga’y “fonda:” cacanán at tuluyan. Cung ipang̃usap ay “restorán.” [164] Estátua ó larawang cáhoy, bató, tansô ó bacal na inilalagay na pinacahaligui ng̃ anó man. [165] Tuláy ng̃ España. [166] Isáng carruajeng ganitó cung tawaguin. [167] Tinatawag ng̃ catagalugang “carretela” ang isáng sasacyáng anyóng carretong marami ang lulan, ng̃uni’t mahirap sa sumásacay; dalawá ang gulong at isáng cabayo ang humihila.—Ang tinatawag na carretela ng̃ mg̃a castilà ay isáng mainam na carruajeng apat ang gulóng at dalawang cabayo ang humihila. [168] Tinatawag na Sabána [hindî Sábana, cumot] ang daang macalampás ng̃ Jardin Botánico, hangang sa mg̃a unang báhay ng̃ Ermita, na tinatawag na daang Real. [169] Tinatawag ng̃ mg̃a castilàng guindilla ang mg̃a policía municipal sa sa España.—Ang sili ó ang bung̃a ng̃ tinatawag na “guindillo de India.” [170] Ang lupang iniuucol sa pagtatanim ng̃ sarisaring cahoy at mg̃a halaman upang doo’y mapag-aralan ang mg̃a carunung̃ang nauucol sa bagay na ito. [171] Tila mandín naguguniguni na ni Rizal na sa pinagpatayaang iyón sa paring canyáng sinasabi, na sa acalà co’y waláng ibá cung dî si Pari Burgos, doon din siya pápatayin. [172] Ang tang̃ing ibong pinaniniwalaan ng̃ mg̃a tao sa unang mulíng nabubuhay, pagcatapos na masunog, sa ibabaw ng̃ canyáng mg̃a abó. [173] Ang alín may sa dalawáng panig na malapit sa Ecuador ó calaguitnaan ng̃ lupa, tinatawag ang isáng panig na “trópico de Cancer” sa hemisfercio boreal, at “trópico de Capriconio” de “hemisfercio austral”. [174] Sásacyang waláng gulóng na siyáng guinagamit pagca hielo ang dinaraanan; cahawig ng̃ canggâ ó ng̃ paragos natin. [175] “Quos vult perdere Jupiter domentat prius”, casabihang wicang lating cung tatagalugui’y: Ang mg̃a ibig ipahamac ni Jupiter ay pinasisimulaáng sirain muna ang ísip.—P.H.P. [176] Ang cometa’y tulad sa bituing manacanacang napapanood natin sa lang̃it. Ang Cometa’y ma’y buntot na makinang na cung minsa’y isá at cung minsa’y marami. Palibhasa’y ang galaw na painóg ng̃ cometa’y hiwaláy na hiwaláy sa caraniwang liniliguiran ng̃ mg̃a planeta, caya hindî nalalao’t ang pagkakita natin sa canya. Isáng casinung̃aling̃ang ilinalaganap ng̃ mg̃a hang̃al na ang pagsicat ng̃ cometa’y nagbabalita ng̃ mg̃a sacunang mangyayari.—Tinatawag ding “cometa” ng̃ mg̃a castilà ang sarangolang papel na pinalílipad ng̃ mg̃a bátà. [177] Ang masasama at magagaspang na cagagawán ng̃ mg̃a fraile. [178] Wala caming nasumpong na alin mang bayang ganito ang pang̃alan, ng̃uni’t marami ang nacacatulad ng̃ calagayan ng̃ bayang ito.—J. R. [179] Pang̃alan ni Venus; sa Siria; ni Céres, sa Fenicia, at ni Juno sa Cartago. [180] Anác na babae ni Júpiter at ni Latona, capatíd na babae ni Apolo at diosa sa pang̃ang̃aso. [181] Caunaunahang ciudad ng̃ Tonia, sa Asia Menor, balità dahil sa carikitdikitang templo ni Diana, na sinunog ni Eróstrato. Ipinalagay ang templong iyo’y isá sa pitóng mg̃a caguilaguilalás na edificiong itinayo sa daigdig. [182] Malalaking ibong totoong mahábà ang mg̃a paa. [183] Flora. [184] Machiavelo: balitang escritor, político at literato italiano, na naguíng ministro sa Florencio, inihahatol ni Machiavelo sa canyáng sinulat na librong “El principe” ang pagdarayà sa mg̃a pakikipanayam sa tagâ ibáng nación tungcol sa politica.—P.H.P. [185] Capisanan ng̃ mg̃a táong nagcacaisang loob sa pagsasanggalang ng̃ isáng caisipan. [186] Alagaan ng̃ mg̃a cabayo. [187] Capatíd ni Remo at siyáng nagtayô ng̃ Roma ng̃ taóng 733 bago ipang̃anác si Cristo. [188] Palacio ng̃ papa sa Roma, na na sa bundóc Vaticano. [189] Palacio ng̃ hárì sa Roma na na sa Quirinal, isa sa pitóng bundóc sa Roma. [190] V.O.T. “abreviatura” ng̃ Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na icatlong hanáy ng̃ Capisanan ó icatlong pulutóng ng̃ Capisanan. [191] Pangguitlá sa táo. Mg̃a cabulaanang larawang likhâ ng̃ panimdím ng̃ mg̃a matatacutín. [192] Dakilang panahóng nagpasimulâ ng̃ pagwawasác sa caharìan ng̃ Roma, sa Calunuran, ng̃ mg̃a “bárbaro”, taóng 476, at ang wacás ay sa pagcacuha ng̃ mg̃a turco sa Constantinopla, ng̃ taóng 1453, ó sa pagcatuclás ng̃ América ng̃ 1492. Ang pangyayari ng̃ feudalismo ang siyáng caraniwan ng̃ panahóng iyón.—P.H.P. [193] Babaeng ayon sa mg̃a hang̃ál ay catiyáp ng̃ diablo. Nawawang̃is sa asuwang na pinaniniwalaan ng̃ mg̃a tagalog na mangmang.—P.H.P. [194] Dahil sa nawawangking totoo ang pinaniniwalaang “asuwang” ng̃ mg̃a tagalog sa pinaniniwalaang “bruja” ng̃ mg̃a europeo’y inaacala cong ang nagdalá rito ng̃ ganyáng malíng sapantahà’y ang mg̃a fraile ó ang mg̃a castilang mangmang, na gaya rîn ng̃ maraming mg̃a pamahîing dî dating kilala ng̃ mg̃a tagalog cung dî ng̃ maparito na lamang ang mg̃a taga España—P.H.P [195] Lucio Dominico Nerón, malupít na emperador sa Roma; ipinapatáy niyá ang canyáng ináng si Agripina at si Britânico, hinatulang mamatáy ang tagapag-alagà sa canyáng si Burro, ang canyáng maestrong si Séneca, si Lucano at ibá pang mg̃a caguinoohan; pinag-usig ang mg̃a cristiano at sinunog ang Roma. Ipinang̃anác ng̃ taong 37 at namatáy ng̃ taóng 68. [196] Ang nag-aaral ó ang sumusunod sa filosofía ó marunong ng̃ filosofía, na isáng carunung̃ang nauucol sa cahulugán, calagayan, pinagmumulaan at naguiguing bung̃a ng̃ mg̃a bagay bagay. [197] Ang pang̃ing̃ilin sa anó man, lalong-lálò ang mahigpít na pagpipiguil na huwág gumawâ ng̃ anó mang bagay na masamâ, na siyang ibig ng̃ Dios na ating sundìn, ayon sa profeta Isaias LVIII. 3-7.—Tungcól sa ayuno ng̃ catawán, ang pagkabawal bagá ng̃ pagcaing anó man, minsan lamang na ipinag-utos na sapilitang súsundin ng̃ mg̃a israelita sa araw ng̃ pagsisisi, ayon sa Levítico XVI. 29, 31, na doo’y ang salitáng: “papagpipighatiin ninyó ang inyóng cálolowa,” caraniwang ang inaaring cahulugán ay mag-ayuno; sa pagca’t ang ayuno sa mg̃a judio’y tunay ng̃ang isáng araw ng̃ pagpipighatî at pagpapacabábà. Walâ na acóng ibá pang nakita tungcól sa ayuno sa mg̃a cautusáng lagdâ ni Moisés. Ipinag-uutos ang iláng araw na pag-aayuno ng̃ panahóng nabibihag ang mg̃a judío sa Babilonia, ayon sa sabi ni Zacarías VII. 1-7; VIII. 19, bagá man hindî sinasabi roon ang mg̃a pinagcadahilanan ng̃ gayóng tadhanà. Gayón man, manacânacáng ipinag-utos na mang̃ag-ayuno ang lahát dahil sa mg̃a tang̃ing nangyayari, datapuwa’t hindî tadhanang iparati ang pag-aayuno, cung dî sa panahóng lamang na iyón; gaya na ng̃a ng̃ magcatipon ang mg̃a taga Atispa ay nang̃ag-ayunong lahát ayon sa sulat ni Samuel VII. 6.—Nag-utos din si Josaphat na mag-ayuno ang lahát ng̃ mg̃a judío, dahil sa pakikibaca sa mg̃a Moabita at Ammonita, ayon sa 2.a Crónica XX. 3.—Gayón ding mg̃a pag-aayuno ang guinawâ ng̃ iba’t ibáng mg̃a cautusán ng̃ mg̃a judío, at sa pagca’t ang Cristianismo’y religióng ucol sa lahát ng̃ mg̃a bayan, hindî na ng̃a ipinag-utos sa mg̃a Cristianong sapilitan ang pag-aayuno, ayon sa makikita natin sa mg̃a Santong Evangelio. Ang pag-aayuno’y cusà ng̃ calooban at dapat ganapíng hindî sa pagpaparang̃alan, at gagawing tandâ ng̃ taimtím na pagsisisi sa mg̃a casalanan, ayon cay San Mateo, VI. 16. [198] Pangpintá sa mukhâ at ng̃ pumulá. [199] Pagsasanay sa paggamit ng̃ sandata at ng̃ mg̃a kilos ng̃ pagcasundalo. [200] Ang mg̃a canta’t mg̃a tugtog na magcasaliw; at ang ibig sabihin dito’y may tacapan at may paluan. [201] “Pedál”, tapacán sa piano, at ang ibig sabihi’y may sicarán pa. [202] Sa wicà natin ay waláng tunay na catumbás ang sabing “escándalo” na ang isá sa mg̃a cahuluga’y ang pagtatalong nacapagcacasala ó nacababagabag sa iba. [203] Sawicaíng ang cahuluga’y capanig ng̃ may mg̃a caisipang tulad sa adhicain ng̃ mg̃a fraile. [204] Ang cacampi ni Cárlos na ibig maghári sa España. [205] Curang malìit ó curacuráhan. [206] Láng̃aw na patáy. Mapagpataypatayan samantalang nag-iísip ng̃ mg̃a catampalasanang gawâ. [207] Ang caraniwang tawaguing “pozuelo” ó tasang lalagyán ng̃ chocolate. [208] Isang casabihang catumbás ng̃ ¡abá! ¡nacú! ¡diaske! at iba pang nagpapakilala ng̃ towâ, gálit, pagtatacá. [209] Malapot sa wicang castila’y “espeso”, caya chocolate ¿eh? ang sinasabi ng̃ cura pagca chocolateng malapot ang ibig.—Malabnaw sa wicang castila’y “aguado”, caya’t chocolate ¿ah? ang sabi pagca ang ibig ay malabnaw. [210] Caraniwang tawaguin ng̃ mg̃a tagalog ang fiesta ng̃ lahat ng̃ mg̃a santo, na “Todos los Santos”, baga man ito’y wicang castila. [211] Ang sumusulat ng̃ mg̃a libro ng̃ mg̃a casaysayan ng̃ mg̃a nangyari ng̃ panahong nacaraan na. [212] Dating caharian ng̃ mg̃a itím na tao sa Guinea, at colonia francesa mulâ ng̃ 1892. [213] Tinatawag ding Calvario, na ang cahuluga’y timbunan ó lalagyán ng̃ mg̃a bung̃ô. Ang Calvario ó Gólgota’y na sa ibabâ ng̃ Jerusalem at caugalîan ng̃ mg̃a judíong doon patayín ang mg̃a tulisán at magnanácaw. Diyán ng̃a ipinácò sa Cruz si Jesús, ang Dakilang Banál na hinatulang mamatay roong tulad sa isáng imbíng magnanácaw. Sa bundoc din ng̃ Gólgota naroon ang halamanan ni José de Arimathea na pinaglibing̃an sa bangcay ng̃ Mananacop. S. Mateo XXVII. 33: Marcos XV. 22; Lúcas XXIII. 32; Juan XIX 17, 41.—Sinasapantáhà ng̃ ibáng iyón din ang bundóc “Moriah”, na pinagdalhán ni Abraham sa canyáng anác na si Isaac upang patayín, sa pagtalima sa utos ng̃ Dios. Génesis XXII. 2.—P.H.P. [214] Ang guang na sadyáng inilálagay sa mg̃a pader ng̃ mg̃a libing̃an, at doon inilílibing ang mg̃a bangcáy na may cabaong, sa pamamaguitan ng̃ mahál na bayad sa párì ó cura ng̃ bayan.—May mg̃a bayang tagalog na tinatawag na “bútas” ang “nicho.” [215] Isáng cruz na catulad ng̃ guinagamit ng̃ una sa Bizancio pa ng̃ayo’y Constantinopla. [216] Parrarayo, pangpatiguil ó pangpahintô ng̃ lintíc. Isáng casangcapan ó aparato na cung ilagay sa taluctóc ng̃ isáng edificio ay nacacatawag ng̃ electricidad ó ng̃ lintíc at inihahatid itó sa pamamag-itan ng̃ isáng cáwad sa isáng lugar na hindî macasásakit canino man. Natuclasán ang paggawâ ng̃ “parrarayo” ni Benjamin Franklin ng̃ taóng 1732. Ang caraniwang táas ng̃ parrarayo’y ánim hanggáng labíng dalawáng metro, at natatangkilic na dî pinúputucan ng̃ lintíc ang paliguidliguid ng̃ kinátatayuan na ang sucat ng̃ sacláw ay ang lambál ó ibayo ng̃ sucat ng̃ taás. Si Benjamin Franklin ay pantás na diplomático, físico at economista, na gumamit ng̃ boóng cáya upang magtamó ng̃ casarinlán ang canyáng Inang Báyang Estados Unidos ng̃ América. Ipinang̃anác siyá sa Boston ng̃ 1706, at namatáy ng̃ 1790.—P.H.P. [217] Caraniwang tinatawag ng̃ catagalugan “tumbá”, marahil sa túro ng̃ mg̃a fraile. Pinagpapatongpatong na mg̃a mesa ó balangcás na anó man, tinatacpan ng̃ damit na maitím at doon guinágawâ ang mg̃a ceremoniang ucol sa mg̃a patáy. [218] Ang mg̃a cahirapang tinitiis ng̃ mg̃a banál na cálolowa sa Purgatorio. [219] Ang samaháng ang palatuntuna’y ang pagsisicap na camtán ang mg̃a calayâan. [220] Sa pagkikibit ng̃ balicat ay ipinakikilalang hindî niyá dinaramdam ó hindî niyá sinasakit ng̃ loób ó sa canya’y waláng halagang sabi ó balitang náriring̃ig. [221] Sa capangyarihan. [222] Sa casalucuyan, sa horas ding iyón. [223] Ang cahulugán ng̃ pang̃alang Zoroastro’y: “ang lalong magalíng sa mg̃a anác ng̃ mg̃a táo.—Si Zoroastro’y pantás na filósofo na bumago ng̃ religión persa.—P. H. P. [224] Ang librong kinapapalamnan ng̃ mg̃a aral ni Zoroastro. Tinatawag ding “Zindavesta” ang librong ito.—P. H. P. [225] Hindî malilimutang filósofo griego na ipinang̃anác sa Egina ng̃ taóng 429 ng̃ dî pa ipinang̃ang̃anac si Jesucristo.—Ang mg̃a pang̃ulong librong sinulat niyá’y “Ang República” at ang “Salitaan ng̃ dalawá”. Ang pang̃alan niyá’y Aristocles, ng̃uni’t pinang̃alanan siyá Sócrates ng̃ Platón, dahil sa calaparan ng̃ noó. Siyá’y naguíng discípulo ni Sócrates at naguíng maestro ni Aristóteles.—P. H. P. [226] Bantog na escritor at naturalista latino. Ipinang̃anác ng̃ taóng 23 at namatáy ng̃ taóng 79. [227] Patriarca sa Constantinopla. Namatáy ng̃ taóng 271. [228] Hindî malilimutang poeta na cumathâ ng̃ “Eneida”, na doo’y sinásaysay ang pinagdaanang búhay ng̃ troyaneng si Eneas. Siyá rin ang cumathâ ng̃ “Las Eglogas” at ng̃ “Las Geórgicas.” [229] Bantóg na papang nagpatanghál at nagpakináng na lubhâ sa Pontificado. [230] Balitang poeta sa Italia ng̃ Edad Media. Ipinang̃anác sa Florencia ng̃ 8 ng̃ Mayo ng̃ 1265 at namatay ng̃ 14 ng̃ Septiembre ng̃- Ang pang̃alan niyáng tunay ay DURANTE at ang DANTE ay palayaw.
Ipinalimbag niyá ang mg̃a librong Vida Nueva, Canzones, El Infierno, El
Banquete, De Vulgari Eloquio, El Purgatorio, De Monarchia Mundi, La
Divina Comedia at iba pa. Ganitó ang saysáy niyá sa canyáng sinulat na
librong “De Monarchia Mundi:” Hindî sa mg̃a cónsul ang mg̃a namamayan at
hindî sa harì ang nación, cung dî pabaligtad: sa mg̃a namamayan ang mg̃a
cónsul at sa nación ang harì. Hindî itinatag ang mg̃a ciudad at ng̃
pag-uculan ng̃ mg̃a cautusán; itinatag ang mg̃a cautusán at ng̃ iucol sa
mg̃a ciudad. Cayâ ng̃a’t ang mg̃a tumatalima sa mg̃a cautusán ay hindî
pinapagsama sa isáng báyan upang maguing tagapaglingcód sa naglálagdâ
ng̃ mg̃a cautusán: cung dî ang naglalagdâ ng̃ mg̃a cautusán ang siyáng
tagapaglingod sa báyan, at iba pa.” Hindî minamagalíng ni Dante na ang
papa’y magcaroon ng̃ capangyarihan sa búhay at pamumuhay ng̃ catawan, at
dahil sa panucalà niyang canyáng itóng isinaysay sa canyáng mg̃a
casulatan, siya’y pinag-usig ng̃ mg̃a papa, mg̃a cardenal at ng̃ lahát
ng̃ mg̃a cacampí sa ang hang̃ad na ang papa’y magcaroon ng̃
capangyarihang hárì. Labingdalawang taón ng̃ patáy siyá’y ipinag-utos pa
ng̃ cardenal del Poggetto na cunin sa baunan ang canyáng bung̃ô at mg̃a
butó, sunuguin at itapon, sa pagca’t excomulgado raw siyá, bagay na
hindî natuloy, salamat sa paghadlang ng̃ maraming mg̃a mamamayan. Siya’y
poeta, filósofo, soldado, músico, filólogo, publicista, político, mabaít
na táong bayan, nagtayô ng̃ isáng arte, siyá ang masasabing humusay at
nagtatag ng̃ wicang italiano, naguing punò ng̃ canyáng ciudad
republicana, nápatapong madalás dahil sa pagtatanggol ng̃ catuwiran ng̃
bayan, at sa kinatapuna’y halos nagpalimos ng̃ kinacain, teólogo,
masicap na apóstol ng̃ caisipáng di dapat magharì ang papa, hinatulang
sunuguing buháy ng̃ isáng tribunal revolucionario, at pinag-usig ng̃
boong calupitán ng̃ tribunal ng̃ Inquisicióng nagparatang na siyá’y
hereje, bago’y banal na binyagan; ng̃uni’t sa cawacasa’y inilagay ang
canyáng larawan sa Vaticano, sa casamahán ng̃ mg̃a Doctor ng̃ Iglesia
Católica, at ang mg̃a butó niyá’y iniing̃atan ng̃ boong galang sa
catedral ni Santa María del Fìore; mg̃a cagagawang nagpapakilalang
maliwanag na ang mg̃a papa’y nagcacamali ring gaya ng̃ lahát ng̃ tao at
hindî catotohanang ang mg̃a papa’y “infalible”, hindî nagcacamali. Itó
ng̃â sa maiclíng salitâ ang carilagdilagang buhay ni Dante, na ilinagdà
co rito’t ng̃ mapanghinularan.—P.H.P.
[231] Ministro ng̃ religión ni Brahma.
[232] Ang mg̃a sumusampalataya sa religión ni Budha.
[233] Barquero ni Aqueronte sa ílog ng̃ infierno. Si Carón ó
Caronte ang tunay na larawan ni Camatayan sa cabang̃isang walang habág
canino man, sa bata’t matanda, sa maganda’t pang̃it, sa lalaki’t
babae—P. H. P.
[234] Ang isá sa mg̃a pintuan ng̃ infierno.
[235] Ang mg̃a táong ang pakikipabaca ang guinágawáng
hanap-búhay.
[236] Poeta ng̃ mg̃a unang “celta”.
[237] Hindî lamang tinatawag na máng̃ang̃aso (cazador) ng̃ mg̃a
castilà ang nanghuhuli ng̃ usá, baboy-ramó at iba pang hayop sa
pamamag-itan ng̃ mg̃a aso, cung dî ang nanghuhuli ó pumapatay ng̃ sinabi
ng̃ mg̃a hayop sa pamamag-itan ng̃ mg̃a sandata, ng̃ mg̃a silò ó ng̃
mg̃a patibóng.
[238] Ang mg̃a caugaliang guinagawa ng̃ bawa’t religión sa
canilang panapalang̃in at pagpupuri sa Dios; at sa iba pang mg̃a bagay.
[239] Templo at ciudadela ng̃ Roma, na na sa ibabaw ng̃ isang
bundóc at doon pinuputung̃an ng̃ corona ang mg̃a nang̃agtatagumpay sa
pakikibaca. Dating casiping ng̃ Capitolio ang tinatawag na “Roca
Tarpeya”, malaking bato, na doo’y pinatátayo ang mg̃a may casalanan at
bago itinutulac sa bang̃ín at ng̃ doo’y mamatay. Nanggaling ang pamagát
na Tarpeya sa pang̃alang ganito rin ng̃ isáng dalagang taga Roma, na
nagbilí sa mg̃a sabino ng̃ ciudadela ng̃ Roma, at pagcatapos ay ang mg̃a
sabino rin ang pumatáy sa canyá, carapatdapat na ganting pálà sa lahát
ng̃ gaya niyáng tacsíl.
[240] Doctor ng̃ Iglesia Católica, na namatáy ng̃ taóng 217.
[241] Isá sa mg̃a lalong bantog na párì ng̃ Iglesia Católica,
na taga pagpaunawà ng̃ mg̃a Santong Casulatan. Ipinang̃anác ng̃ 185 at
namatáy ng̃ 243.
[242] Obispo sa Lyon at masigasig na caaway ng̃ mg̃a
“gnóstico”, hanggáng sa sumulat ng̃ isáng librong pinamagatán niyá ng̃
“Tratado de las herejías.”
[243] Ng̃ayo’y cacasamahin catá sa Paraiso.—S. Lúcas XXIII,
43.
[244] Concilio ecuménico na guinawa sa ciudad ng̃ Trento, sacop
ng̃ Austria, ng̃ 1545 hanggang sa 1563.
[245] Protestante, ang cahuluga’y “tumututol”. Tinatawag na
protestante ang mg̃a sumasang-ayon sa pagtutol na guinawâ ni Lutero sa
“dieta” sa Spira ng̃ taóng 1529. Si Martín Lutero ay dating fraileng
agustino. Siyá’y tubo sa Eisleben, Sajonia, at ipinang̃anác ng̃ taóng
1483 at namatay ng̃ 1546.
[246] Ang sacerdote ng̃ Iglesia Griega na hindî cumikilala sa
capangyarihan ng̃ Papa.
[247] Librong dakilang kinálalagyan ng̃ Luma at Bagong
Testamento.
[248] Pang̃alang bigay sa mg̃a príncipe sarraceno na cahalili
ni Mahoma.
[249] Pang̃alawang pinsan ni Mahoma; isá sa lalong mababang̃is
na tagapaglaganap ng̃ secta ni Mahoma.
[250] Pagbilang na guinágawâ sa ano mang bagay.
[251] Isá sa tatlóng mg̃a Furia Gorgona caaway ni Minerva.
Pinugutan ng̃ ulo si Medusa ni Perseo. Ang mg̃a pang̃alan ng̃ tatlóng
Furia ay Medusa, Euriale at Estenio: ang táong matitigan ng̃ alín man sa
tatlóng itó’y hindî macakilos at napípipi. Si Minerva ang diosa ng̃
carunung̃an at pagbabaca. Si Perseo ay anác ni Dánae at hárì sa Argos;
iniligtás niyá sa infierno ang canyáng sinísintang si Andrómeda.
[252] Tinatawag na “mg̃a elemento” ng̃ una ang lúpà, ang tubig,
ang hang̃in at ang apóy.
[253] Marahil ang ibig bangguitin ni Dr. José Rizal dito’y ang
librong “PAGSUSULATAN NI URBANA’T NI FELIZA” (Urbanidad) na sinulat ni
Guinoong Modesto de Castro, presbítero, taga Binyáng, Laguna, at naguing
cura párroco sa bayan ng̃ Naic, Cavite. Ang libróng yao’y isáng
carikitdikitang patnubay sa magandang pakikipagcapwa-tao at sa mainam na
caasalan, bucód sa magalíng na ulirán sa mabuting pananalita’t pagsulat
ng̃ wícang tagalog.—P.H.P.
[254] Isáng ibong; minamagaling dahil sa carikitan ng̃ canyáng
mg̃a balahibo at sa cadaliang matutong ulitin ang mg̃a salitáng sa
canya’y itúrò.—Tinatawag na ang nagsasalitá ng̃ mg̃a bágay
na hindî nauunawà—P.H.P.
[255] Ganito ang narinig cong salitaan ng̃ isang curang fraile
at ng̃ isáng tagalog na mangmang baga, ma’t mayaman.— Bakit
po bá hindi isinasawicang tagalog ang pagmimisa at iba pang panalang̃in,
gayóng talastas na ninyong hindi namin nalalaman ang wicang
latin?— Sa pagcá’t cung wicang tagalog ay kinakailang̃ang
sabihing macaitlo upang maunawa ng̃ Dios ang ating hinihing̃i sa canyá,
cung wicang castila’y macalawa, at cung wicang latin ay minsan lámang;
itó ang dahil at sa at sa na sa wicang latin ang
mahalagáng pananalang̃in.
Ng̃ayón naliliwanagan na ng̃ ilaw ng̃ catotohanan ang pag-iisíp ng̃ halos ng̃ lahat ng̃ tagalog, ang gayong pananalità ng̃ curang walang mithî cung di mamahay tayo sa cabulagán ay magtátamo agad ng̃ matindíng pagpapawalang halagá. Cung ganap na catotohanán ang Dios puspós ng̃ carunung̃an waláng hanggán—sa pagca’t cung di gayo’y hindi siyá Dios dapat náting sampalatayanang túnay na talós niyá ang lahát ng̃ wicà at sa anó mang wica sabihin ang pagtáwag sa canya’y caracaraca’y nauunawà niyá; hindi lámang itô; di pa natin binúbuca ang ating bibíg ay talastás na niyá ang íbig nating hing̃ín. Ang masamâ ang casamasamaan, sa pagca’t isáng pagaacsayá ng̃ panahón ay ang magsasalitâ ng̃ di alám cung anó ang sinasabi, tulad sa ibong .—P. H. P. [256] Tinatawag ng̃ mg̃a castilang “otoño” ang panahóng sumusunod sa “verano” ó tag-araw at tinatawag nilang “primavera” ang panahóng sumusunod sa “invierno” ó tagguináw. [257] Maningning batóng azúl ang culay. [258] Hindî dapat calimutan ng̃ bumabasang ang sermóng ito’y sa wicang castilà na aking isinatagalog, bagay na ipinaalaala co, upang maisaysay kung bakit hindî utál ang pananagalog, at gayón din ang cadahilanan cung bakit natacot ang isáng taong iyón. Sa sermóng wicang castilà ni Párì Dámaso’y ganitó ang canyáng sabi: …”sí, hermanos mios, patente, patente á todos, patente”.—Maraming cahulagan ang sabing Ang ilan sa mg̃a cahulugang iya’y ito: nahahayag, na kikita, waláng takip. Tinatawag namang patente ng̃ panahón ng̃ Gobierno ng̃ mg̃a castilà, ang catibayang ibinibigay ng̃ Administracion ng̃ Hacienda publica sa mg̃a taong gumaganap ng̃ pagbabayad ng̃ buwis sa Gobierno dahil sa canyáng calacal. Pinarurusahan ng̃ mabigát na ang nang̃ang̃alacal na waláng sa macatwid ay hindî nagbabayad ng̃ buwis sa calacal na canyáng hanap-buhay, caya totoong nagulat ang taong dito’y sinasaysay, sa pagca’t ang boong acala niya’y ang sinasabing ay ang nauucol niyáng pagbayaran.—P. H. P. [259] May nangyari sa Calamba na gayon ding bagay. [260] Sa “original” na wicang castila’y sinasabing “casáronse” (napacasal silá) ó “cazáronse” (naghulihan sa pamamag-itan ng̃ pang̃ang̃aso), laro ng̃ salitang hindi magawa sa wica natin. [261] wicang lating ang cahulugáng sa wicang tagalog ay Mg̃a salita ni Breno sa mg̃a romano, na sa tuwi na’y inuulit hanggáng sa mg̃a panahóng itó, bagá man ng̃ayo’y naghahari ang cagandahang asal. Ng̃ayó’y gaya rin ng̃ una, na ang sa lalong malalacás ang siyá lamang mg̃a catuwirang nagwáwagui.—P.H.P. [262] ¿Anó ang aking nakikita? ¿bakit? [263] ¿Anó ang itinatanong ninyó? ¿Waláng ano mang linalaman ng̃ pag ìisip na hindi muna nagdaan sa pakiramdam. Hindi ninanais ang hindi nakikilala. [264] ¿Sinong mg̃a tao ang ating capanayam? [265] Caibigan, aking caibigan si Platon, ng̃uni’t lalong caibigan co ang catotohanan. [266] Masama ang nangyayari at nang̃ang̃anib acóng baca magcaroon ng̃ cakilakilabot na wacás. [267] Sa pamamag-itan ng̃ hampás, ang pakikipagmatuwiran sa tumátangguì ng̃ pagkilala ng̃ mg̃a catuwiran. [268] ¡Sa aba nilá! cung saan may úsoc ay may apóy. Bawa’t isá’y humahanap ng̃ cawáng̃is; caya ng̃a, cung bibitayin si Ibarra, siyá namá’y bibitayin din … [269] Hindi co kinatatacutan ang pagcamatáy sa catre; ng̃uni’t kinatatacutan co ang pagcamatáy sa bundóc-bunducan sa Bagumbayan. [270] Ang nacasulat ay naguiguing sacsi. Ang hindi mapagaling ng̃ mg̃a gamót ay napagagaling ng̃ bácal; ang hindi mapagaling ng̃ bácal ay napagagaling ng̃ apóy. [271] Ang nangyari ay nangyari na. Pasalamat tayo sa Dios at wala ca ng̃ayón sa capuluang Marianas upáng magtaním ng̃ camote. [272] ¡Huwag po sana cayóng halíng; iyá’y ang Virgen sa Antipolo! Iyáng ang nacapangyayari sa lahát; huwag po sana cayóng halíng! [273] ¡Cung iya’y hindi lalaki at hindi siyá mamatáy, iya’y babaeng totoong mainam na mainam! [274] ¡Wala! gaya ng̃ sabi namin: ang sumucob sa magaling na lilim ay mabuting pamalo ang sa canyá’y inilálapit. [275] ¡Siyá ng̃a! Sa canya’y totoong nararapat; sinabi co na sa una cong pagcakita pa sa canyá: ito’y isang filibustero. ¿Ano ang sinabi sa iyo, pinsan, ng̃ general? ¿Ano naman ang sinabi mo sa canyá anó ang balitang sinabi mo sa canya tungkól cay Ibarra? [276] Maniwala po cayó na pagca siya’y hinatulan ng̃ parusang patayín, na gaya ng̃ maáasahan, ay dahil sa aking pinsan. [277] ¡Ay, pagcabutibuti mong pumaraan sa matalinong pakikipagsalitaan! Nalalaman naming icaw ang tanung̃an ng̃ capitan general, na hindi mapanatag cung hindi ca makita!… ¡Ah, Clarita!; pagcalakilaking tuwa ang makita co icáw! [278] Naparito cami’t ng̃ upáng cayó’y aming dalawin; ¡cayó’y nacaligtas, salamat sa inyóng mg̃a caibigan! [279] Siya ng̃a, Clarita, ng̃uni’t nacaraan na ang panahón ng̃ mg̃a himala; sinasabi naming mg̃a castila: Magculang tiwala ca sa Virgen at cumarimot ca. [280] Naparito ng̃a po cami’t ang sadya pa naman namin ay pakiusapan cayó tungcól sa [281] Magsasalitaan tayo tungcól sa pamumuhay. [282] 2 ng̃ Enero ng̃ 1883.
End of the Project Gutenberg EBook of Noli Me Tangere, by Jose Rizal
END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK NOLI ME TANGERE
* This file should be named 20228-h.htm or 20228-h.zip * This and all associated files of various formats will be found in: http://www.gutenberg.org/2/0/2/2/20228/
Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online Distributed Proofreading Team (http://www.pgdp.net). Thanks to the following for their help in making this project possible: Elmer Nocheseda, Jerome Espinosa Baladad, Matet Villanueva, Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section, and the Filipinas Heritage Library. The ebook is being released in commemoration of Dr. Jos� Rizal’s 110th Death Anniversary on December 30, 2006. Handog ng Proyektong Gutenberg ng Pilipinas para sa pagpapahalaga ng panitikang Pilipino.(http://www.gutenberg.ph)
Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution.
START: FULL LICENSE
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg-tm License (available with this file or online at http://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country outside the United States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that
You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.”
You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works.
You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work.
You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’ WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm’s goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws.
The Foundation’s principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s web site and official page at http://pglaf.org
For additional contact information: Dr. Gregory B. Newby Chief Executive and Director gbnewby@pglaf.org
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit http://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works.
Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
http://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.